________________
મહર્ષિ દયાનંદ યુગ હતો. ભારતીય ભાગ્યાકાશ અવિદ્યા અને અજ્ઞાનનાં વાદળોથી આચ્છાદિત હતું. આ દેશમાં વિપ્લવનો ધુમાડો ધુમાઈ રહ્યો હતો. મોગલ સત્તા ત્યારે છેલ્લાં ડચકાં ખાતી હતી. સિંધિયા અને પેશવાનાં સિંહાસન હચમચી ઊઠ્યાં હતાં. રાજપૂતોનું શૌર્ય, ખમીર અને ક્ષાત્રતેજ ઝાંખું પડી ગયું હતું. સર્વત્ર અંગ્રેજી સત્તાનો સિતારો ચમકી રહ્યો હતો. લૉર્ડ મેકૉલે અંગ્રેજી સલ્તનતના જોરે ભારતીય સભ્યતા અને સંસ્કૃતિને નામશેષ કરવા કૃતસંકલ્પ બન્યા હતા. ‘‘જો તમે કોઈ પણ દેશ અથવા જાતિને નિર્વીર્ય તથા તેજહીન બનાવવા માગો તો તેના સાચા ઇતિહાસ-ભૂગોળને વિકૃત કરી નાખો – નષ્ટ કરી દો – તે તે દેશ કે જાતિ આપોઆપ મટી જશે.' – આ સિદ્ધાંતને લક્ષ્ય બનાવી અંગ્રેજો આપણા પ્રાચીન સાહિત્યને યોજનાપૂર્વક નાશ કરી રહ્યા હતા. સત્ય સનાતન વેદ ધર્મની સ્થિતિ તો પેલા લોટના દીવડા જેવી થઈ ચૂકી હતી, જેને ઘરમાં રાખો તો ઉંદર ખાઈ જાય અને બહાર મૂકો તો કાગડા ઉપાડી જાય.
પરદેશ જાઓ તો ધર્મભ્રષ્ટ, ઢેડ ભંગીને અડકો તો ધર્મભ્રષ્ટ, મુસલમાનોના હાથનું ખાઈ લો તો જાતિભ્રષ્ટ - જેવી ઘોર, અજ્ઞાન અને અંધવિશ્વાસપૂર્ણ માન્યતાથી હિન્દુ જાતિ પીડિત હતી. મઠો અને મંદિરોમાં પંડા – પૂજારીઓનું સ્વછંદ અને એકછત્ર રાજ્ય હતું. ધર્મસ્થાનોમાં ધર્મના નામે દેવદાસીઓ રાખી સેકડો માસૂમ સુકન્યાઓનો ભોગ લેવાતો હતો. એક તરફ અશક્તિ અને નિરાધારતાનો લાભ લઈ રાજદ્વારી – ખ્રિસ્તી – ધર્મગુરુઓ હિન્દુ સમાજને ખ્રિસ્તી ધર્મમાં દીક્ષિત કરવા નિરંતર કાર્યરત હતા, તો બીજી બાજુ નિર્બળ હિન્દુ જાતિ મુસલમાનોની
