________________
મહર્ષિ દયાનંદ વ્યકિતત્વ અને કૃતિત્વ
‘‘મહર્ષિ દયાનંદ વિશે મારું મંતવ્ય એવું છે કે તે હિન્દના આધુનિક ઋષિઓમાં, સુધારકોમાં શ્રેષ્ઠ પુરુષોમાંના એક હતા. એમનું બ્રહ્મચર્ય, વિચારસ્વાતંત્ર્ય, સર્વ પ્રતિ પ્રેમ, કાર્યકુશળતા વગેરે ગુણો લોકોને મુગ્ધ કરતા હતા. એમના જીવનનો પ્રભાવ હિન્દુસ્તાન પર ઘણો જ ઊંડો પડ્યો છે. હું જેમ જેમ પ્રગતિ કરું છું તેમ તેમ મને મહર્ષિ દયાનંદનાં ચરણારવિંદ જણાય છે. બ્રિટિશ રાજ્ય સ્થાપિત થયા પછી જનતાની સાથે સીધો સંપર્ક સાધવાનો માર્ગ શોધવાનું શ્રેય સ્વામી દયાનંદ તથા તેમના આર્યસમાજને જ છે. મહર્ષિ દયાનંદ અને તેમના આર્યસમાજે પ્રજામાં નવું જીવન રેડ્યું છે. હિન્દુસ્તાનના અનેક સડાઓ દૂર કરવા અથાગ પ્રયત્ન કર્યો છે. રાષ્ટ્રીય શિક્ષણ, કન્યાકેળવણી અને દલિતોદ્વારથી ન ભૂલી શકાય તેવી રાષ્ટ્રની મહાન સેવા કરી છે. મને આર્યસમાજ ઘણો જ પ્રિય છે. મહર્ષિ દયાનંદના આ પવિત્ર દેશોપકારી કાર્યનું કદી પણ અપમાન થશે તો હું તેને મહાપાપ સમજીશ.
‘વૈદિક સ્વાધ્યાય માટે તેમણે હિન્દુઓમાં ઉત્સાહ ઉત્પન્ન કર્યો. બીજાં કાર્યોની સાથે તેમણે અસ્પૃશ્યતાનો વિરોધ અત્યંત નિર્ભયતાપૂર્વક કર્યો છે.''
મહાત્મા ગાંધીજીનાં આ વચનોમાં મહર્ષિ દયાનંદના જીવનકાર્યની યથાર્થ ફલશ્રુતિ આલેખાઈ છે.
હકીકતમાં ૧૯મી શતાબ્દી એ ઇતિહાસનો ઘોર અંધકારમય
H.E.-2
