________________
૩૮
મહર્ષિ દયાનંદ છે. સ્થાપનાકાળથી લઈને આજ સુધીના ધાર્મિક, સામાજિક તથા રાજનૈતિક ક્ષેત્રમાં આર્યસમાજે જે કાર્ય કર્યું છે તે કોઈથી છુપાયેલું નથી – જગજાહેર છે. મુખ્યરૂપે શિક્ષણ, અસ્પૃશ્યતાઉમૂલન, જાતિવાદ-નિવારણ, નારી-જાગરણ, હિંદી પ્રચાર અને ધર્મના તર્કસંગત તથા બુદ્ધિગમ્ય સ્વરૂપના પ્રચાર-પ્રસાર માટે તેમણે કરેલાં કાર્યની સૌએ મુક્તકંઠે પ્રશંસા કરી છે.
આર્યસમાજનો પરિચય આપતાં, “એનસાઈકલોપીડિયા ઑફ રિલિજન્સ”ના પૃષ્ઠ ૧૭૯ પર લખેલ છેઃ
‘‘સ્વામી દયાનંદે ૧૮૭૫માં આર્યસમાજની સ્થાપના કરી, જે એક આસ્તિક સમાજ છે. દયાનંદ વેદોને નિર્ણાન્ત ઈશ્વરીય જ્ઞાન માને છે, આર્યસમાજનું વૈજ્ઞાનિક મન્તવ્ય છે કે, ઈશ્વર સર્વ વિદ્યાનું આદિમૂળ છે, તે સચ્ચિદાનંદ સ્વરૂપ, સર્વશક્તિમાન, ન્યાયકારી, દયાળુ, અજન્મા, અનંત, નિરાકાર, સર્વજ્ઞ, સર્વવ્યાપક અને નિત્ય છે. એકમાત્ર તેની જ ઉપાસના કરવી જોઈએ. વેદ સર્વ સત્ય વિદ્યાઓનો ગ્રંથ છે.
આર્યજનો વિદ્ધવાવિવાહના પક્ષમાં છે. બાલવિવાહ, જાતપાંત અને માંસભક્ષણના વિરોધી છે. હવન-યજ્ઞ વગેરે સંસ્કારોને કરે છે. ગુરુડમને માનતા નથી. - આર્યસમાજ વેદો તરફ વળો' આંદોલનનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે, જેના સંસ્થાપકે વેદોમાંથી એવી વાતો શોધી કાઢી છે જેને આધુનિક જગત માને છે. તેમણે વેદોના આધારે એકેશ્વરવાદને સિદ્ધ કરી આપ્યો, અને વિવિધ દેવતાઓને સાચા પરમેશ્વરનાં વિશેષણ બતાવી બહુ દેવતાવાદની માન્યતાની પોકળતા સાબિત કરી બતાવી છે.
