________________
૪૭
આર્યસમાજની સર્વાગી ક્રાંતિ સ્વામી દયાનંદે ‘સ્વરાજ્ય'નો સૌ પહેલો સંદેશ આપ્યો હતો. તેમણે એ પણ કહ્યું હતું કે સત્યની કસોટી પર ચડાવીને જ કોઈ પણ વાતનો સ્વીકાર કરવો. સ્વામી દયાનંદ નવભારતના નિર્માતાઓમાં સર્વોત્તમ હતા.''
હવે દયાનંદ એકલા ન હતા. હવે તેમની આસપાસ અનુયાયીઓનું વ્યાપક મંડળ હતું. હવે તેમની પાસે સુદઢ સંગઠન હતું. મુંબઈમાં આર્યસમાજ સ્થપાયા બાદ દયાનંદજી એક દાયકા સુધી રહ્યા. આ સમયમાં તેમણે આર્યસમાજના સંગઠનને સ્થળે સ્થળે પહોંચાડ્યું. મુંબઈમાં આર્યસમાજની સ્થાપના થયા પછી સ્વામીજી પૂના ગયા. ત્યાં તેમણે પંદર વ્યાખ્યાનો આપ્યાં. પૂનામાં મહાદેવ ગોવિંદ રાનડે જેવા અગ્રણીઓ દયાનંદજીના અનુયાયી બન્યા. પૂનામાં તેમનું ભારે સન્માન થયું. હાથીની અંબાડી ઉપર તેમને બેસાડીને નગરયાત્રા કરાવવામાં આવી.
પૂનાથી નીકળી ભ્રમણ કરતા કરતા સ્વામીજી દિલ્હી પહોંચ્યા. સંવત ૧૯૩૪નો સમય હતો. મહારાણી વિકટોરિયાના રાજ્યાભિષેકના સમયે જ દિલ્હીમાં તેમણે વિવિધ ધર્મસંપ્રદાયોમાં એકતા પેદા કરવાના શુભાશયથી એક ધર્મનેતાનું સંમેલન ગોઠવ્યું. આ સંમેલનમાં સર સૈયદ અહમદ, કેશવચંદ્ર સેન, કનૈયાલાલ અલખધારી, બાબુ હરિશ્ચંદ્ર, ચિંતામણિ, બાબુ નવીનચંદ્ર રાય વગેરે નેતાઓએ હાજરી આપી. જોકે પોતપોતાના મત પ્રત્યેના મમત્વ અને દુરાગ્રહને કારણે કોઈ સંમત ન થઈ શક્યું. પરિણામે સ્વામીજીના આ પ્રયાસનું કશું પરિણામ આવ્યું નહીં.
