________________
મહર્ષિ દયાનંદ : વ્યક્તિત્વ અને કૃતિત્વ
તેમની પાસે જરજમીન ઠીક ઠીક હતાં અને રાજ્યના થાણેદાર હોવાથી તેમને ત્યાં સિપાઈસપરાં પણ રહેતાં હતાં. તેઓ ધાર્મિક વૃત્તિના શ્રદ્ધાવાન શિવમાર્ગી હતા. આવા પિતા અને પ્રેમમયી માતા અમૂબા(અમૃતબા)ની છાયામાં મૂળશંકરે પાંચ વર્ષની ઉંમરે એકડો ઘૂંટવા માંડ્યો. ત્યાર બાદ મૂળશંકરે શ્લોકો, મંત્રો અને પરંપરાગત સ્તોત્રો પણ મોઢે કરવા માંડ્યા. ત્રણચાર વર્ષમાં એમણે સારી પ્રગતિ કરી, અને આઠમે વર્ષે એમને યજ્ઞોપવીત સંસ્કાર આપવામાં આવ્યો. એમને ગાયત્રી મંત્રની દીક્ષા મળી. હવે કરસનજી પોતાના પુત્ર મૂળશંકરને પોતાની સાથે ફેરવવા લાગ્યા અને ધર્મશાસ્ત્ર તથા વ્યવહારની તાલીમ આપવા લાગ્યા. આમ, છ વર્ષ પસાર થઈ ગયાં અને ચૌદમે વર્ષે તો મૂળશંકરે આખી ‘યજુર્વેદસંહિતા' મોઢે કરી લીધી. આ ઉપરાંત એમણે બીજા વેદોનાં અમુક પ્રકરણો જોઈ નાખ્યાં તેમ જ વ્યાકરણના પ્રાથમિક ગ્રંથો પણ ભણી લીધા.
આમ, એક બાજુ મૂળશંકર વિદ્યાભાસમાં રત રહેતા, તો બીજી બાજુ પિતા એમને વ્રત-ઉપવાસમાં જોડવાનો સતત પ્રયત્ન કરતા હતા. માતા અમૂબા વારંવાર કહેતાં: ‘‘મૂળશંકર બાળક છે. એનાથી આવાં વ્રતો અને ઉપવાસો પાળી શકાશે નહીં.'' પણ કરસનજી તેમના કુલાચાર પ્રમાણે મૂળશંકરને વ્રતોપવાસ માટે પ્રોત્સાહિત કરવા લાગ્યા. તેમણે વ્રતના માહાત્મ્યની રોચક વાતો કરવા માંડી. એટલે મૂળશંકરને એમાં રુચિ ઉત્પન્ન થઈ આવી. શિવરાત્રિનું મહાન વ્રત આવ્યું. સંવત ૧૮૯૪ના માહ માસની વદ ચૌદશે પિતાએ મૂળશંકર પાસે શિવરાત્રિનું વ્રત કરાવ્યું. ‘આ વ્રત કરીશ, એટલે સાક્ષાત્
