________________
૨૦
મહર્ષિ દયાનંદ નારાયણદત્ત ભારદ્વાજના પુત્ર હતા. એ પાંચ વર્ષના થયા ત્યારે શીતળાના વ્યાધિમાં એમની બંને આંખો ચાલી ગઈ. અગિયાર વર્ષની ઉંમરે તેમણે માતાપિતા ગુમાવ્યાં. હવે ભાઈભાભીના ઘરે તેમને ખૂબ દુઃખ પડવા માંડ્યું. તેમણે ગૃહત્યાગ કરી અધ્યયન અને સમાધિમાં સમય વિતાવવા માંડ્યો. ૧૮ વર્ષની વયે તેમણે સંન્યાસ ગ્રહણ કર્યો. તેમણે વેદ અને વ્યાકરણની તલસ્પર્શી અભ્યાસ કર્યો. એક વેળા વિરજાનંદજી વિષ્ણસ્તોત્ર બોલી રહ્યા હતા ત્યારે અલવર નરેશ વિનયચંદ્રસિંહજી તેમની ચમત્કારિક શકિતથી મુગ્ધ થઈ ગયા. તેઓ તેમને અલવર લઈ ગયા.
વિરજાનંદજીએ રાજા પાસે શરત મૂકી: “એક પણ દિવસ પાડ્યા વિના તમે દરરોજ મારી પાસે ત્રણ કલાક સુધી વેદપાઠ કરવાનું સ્વીકારો તો જ હું અલવરમાં રહું.'' મહારાજાએ શરત
સ્વીકારી અને ઠીક ઠીક સમય સુધી તેનું પાલન કર્યું. પણ એક દિવસે કોઈ ઉત્સવમાં મહારાજા રોકાઈ ગયા અને વેદપાઠ કરવા ન જઈ શક્યા. પરિણામે સ્વામીજીએ અલવર છોડ્યું. એ પછી થોડો સમય ભરતપુરમાં રહી એ મથુરા ગયા. મથુરામાં તેમણે વેદપાઠશાળાની સ્થાપના કરી. યમુના નદીના વિશ્રામ ઉપરની સડકની એક બાજુએ નાનીસરખી અડાળીમાં વિરજાનંદજીનું આસન હતું. વિરજાનંદજી સવારસાંજ ધ્યાનમાં બેસતા અને દિવસના અધ્યાપન કાર્ય કરતા. તેમની વિચારશક્તિ અત્યંત તેજસ્વી હતી તેવી જ પ્રખર તેમની ધારણશક્તિ હતી. એક વખત સાંભળેલો પાઠ એ કદાપિ વીસરતા નહોતા. તેઓ સ્પષ્ટવક્તા, નિષ્કપટ અને સરળ વૃત્તિના હતા છતાં સ્વભાવ ઉગ્ર હતા. તે રૂષિપ્રણીત ગ્રંથો જ ભણાવતા હતા, એટલે
