________________
પર
મહર્ષિ દયાનંદ છે. સ્ત્રીઓની સાચી માતૃશક્તિ તરીકે એમણે વંદન કર્યા છે, અને તેમના સર્વાંગી ઉત્કર્ષ માટે પ્રયત્નો કર્યા છે. જાતપાતનાં બંધનોને કાપી નાખીને એમણે ગુણકર્મની વ્યવસ્થા આપી છે. સમસ્ત વિશ્વને “આર્ય' કરવાનો એમણે આદેશ આપ્યો અને એમાં માનવકલ્યાણનો જ મહામંત્ર રાખ્યો છે.
મહર્ષિની ભાવનાને, લક્ષ્યની અને હાર્દિક અભિલાષાને સમજવા માટે નીચેનો પ્રસંગ પૂરતો છે. ઉદેપુરમાં મહર્ષિજીને કોઈ ભક્ત પૂછ્યું – ‘‘ભગવન્! ભારતવર્ષનું પૂર્ણ હિત ક્યારે થશે? અહીં ક્યારે સ્વજાતિની ઉન્નતિ થશે ?' સ્વામીજીએ કહ્યું. “એક ધર્મ, એક ભાષા અને એક લક્ષ્ય વિના ભારતનું પૂર્ણ હિત થાય તેમ નથી. તે વિના સ્વજાતિની ઉન્નતિ પણ મુશ્કેલ છે. સર્વ ઉન્નતિઓનું મૂળ ઐક્ય છે.''
આમ મહર્ષિ દયાનંદે ભારતનું નવનિર્માણ કર્યું છે. માનવજાતિના સમર્થ સમુદ્ધારક તરીકે મહર્ષિ દયાનંદનું સ્થાન ભારતમાં જ નહીં અપિતુ વિશ્વના ઈતિહાસમાં ચિરસ્મરણીય રહેશે. મહર્ષિને શ્રદ્ધાંજલિ આપતાં કહ્યું છેઃ
સૂર્ય સોને ચલ દિયા લેકિન સિતારોકો જગાકર, એક દીપક બૂઝ ગયા લાખોં ચિરાગકો જલાકર, કહ રહે બલિદાન-પ્રેમી આજ દિવાલી મનાકર, આજ કોઈ મર ગયા લેકિન હમેં મરના સીખાકર.
