________________
મહર્ષિ દયાનંદ વ્યક્તિત્વ અને કૃતિત્વ ૧૭ તોપણ પગની વેદના મોળી પડી નહીં. કિનારે જ નીચે બેસી ગયો. મારામાં એક પણ પગલું આગળ ચાલવાનું બળ નહોતું રહ્યું. ભૂખ રોમેરોમ વ્યાપી હતી. હું કોઈની મદદની વાટ જેવા લાગ્યો. ત્યાં મારી પાસે થઈને બે ગુરખા ખેડૂતો નીકળ્યા. મને સંગી ભાળી તેમણે હાથ જોડ્યા અને ઘેર આવવા પ્રાર્થના
છે, પણ હું અપંગ બની ગયો હતો અને પગ સાજા થાય ત્યાં તો એ બંને ખેડૂતો ડુંગરાઓમાં અદશ્ય થઈ ગયા. થોડા વખત પછી પગમાં તાકાત આવી, એટલે ધીમે ધીમે હું બદરીનારાયણ પહોંચ્યો. ત્યાં ખોરાક લીધો. ત્યાર પછી હું ફરી વાર જીવતો હોઉં તેમ મને લાગવા માંડ્યું. આવા તો જીવનમાં જુદે જુદે વખતે કેટલાય પ્રસંગ આવી ગયા, પણ એથી કદીયે હું નાસીપાસ થયો કે હિંમત હારી બેઠો તેવું મને સાંભરતું જ નથી.'
આમ, દયાનંદ હિમાલયમાં વર્ષો સુધી ભટક્યા. તળેટીએ તળેટીએ, શિખરે શિખરે અને વનેવનમાં એ ભમી વળ્યા. નદીનાળાં, વન-કંદરાઓ અને અનેક ઉપયકાઓ એ ખૂદી વળ્યા, પણ સાચા ગુરુ હાથ લાગ્યા નહીં. એમના મનમાં આપઘાતના પણ વિચારો આવ્યા. છેવટે કઠોર તપ અને ભયાનક વિનબાધાઓએ તેમના તન અને મનને અત્યંત મજબૂત અને દઢ બનાવી દીધાં. તેમણે આપઘાતના મનસૂબા તજી દીધા. ઘણાં વર્ષને અંતે દ્રોણસાગર ઊતરી તે જ્ઞાનની શોધમાં આગળ ચાલ્યા. તેમની પાસે ઘણાં પુસ્તકો હતાં. ગંગાકિનારે બેસીને તેમણે એ પોથીઓનાં પાનાં ઉથલાવવા માંડ્યાં. . .
હઠયોગપ્રદીપિકા', ‘યોગબીજ' અને “શિવસંધ્યા' વગેરે યોગની એ પોથીઓમાં તેમણે નાડીચક્રનાં વર્ણનો વાંચ્યાં. મ.દ, - ૪
