Book Title: Chahdhala
Author(s): Maganlal Jain
Publisher: Todarmal Granthamala Jaipur
Catalog link: https://jainqq.org/explore/008344/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmapremI kavivara paNDita zrI daulatarAmajI kRta chahaDhAlA (TIkA sahita) gujarAtI TIkAkAra : zrI rAmajI mANeka canda dozI hindI anuvAdaka: zrI maganalAla jaina prakAzaka: vimala granthamAlA prakAzana, dillI paNDita ToDaramala smAraka TrasTa e-4, bApUnagara, jayapura - 302015 (viii) Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama untIsa saMskaraNa 1 lAkha 11 hajAra 500 ( 1965 se adyatana ) tIsavA~ saMskaraNa (27 maI, 2007) mUlya: bAraha rupaye yoga TAipasaiTiMga : trimUrti kampyUTarsa e-4 bApUnagara, jayapura mudraka : prinTa 'o' laiNDa bAIsa godAma, jayapura 3 hajAra : 1 lAkha 14 hajAra, 500 paNDita daulatarAmajI kA jIvana paricaya 'chahaDhAlA' jaisI amara kRti ke racanAkAra paNDita daulatarAmajI kA janma vi.saM. 1855-56 ke madhya sAsanI, jilA- hAtharasa meM huA thaa| unake pitA kA nAma ToDaramalajI thA, jo gaMgaTIvAla gotrIya pallIvAla jAti ke the| Apane bajAjI kA vyavasAya cunA aura alIgar3ha basa gye| ApakA vivAha alIgar3ha nivAsI cintAmaNi bajAja kI suputrI ke sAtha huaa| Apake do putra hue, jinameM bar3e TIkArAmajI the| 11 daulatarAmajI kI do pramukha racanAe~ haiM eka to 'chahaDhAlA' aura dUsarI 'dault-vilaas'| chahaDhAlA ne to Apako amaratva pradAna kiyA hI; sAtha hI Apane 150 ke lagabhaga AdhyAtmika padoM kI racanA kI, jo daulata-vilAsa meM saMgrahita haiN| sabhI pada bhAvapUrNa haiM aura 'dekhana meM choTe lageM, ghAva kareM gaMbhIra kI ukti ko caritArtha kara rahe haiN| "chahaDhAlA' grantha kA nirmANa vi. saM. 1891 meM huaa| yaha kRti atyanta lokapriya hai tathA jana-jana ke kaMTha kA hAra banI huI hai| isa grantha meM sampUrNa jainadharma kA marma chipA huA hai| vi. saM. 1923 meM mArga zIrSa kRSNA amAvasyA ko paNDita daulatarAmajI kA dehalI meM svargavAsa ho gyaa| (ii) 2 prakAzakIya ( parivardhita navIna saMskaraNa) adhyAtma premI kavivara paNDita zrI daulatarAmajI kRta chahaDhAlA grantha Aja digambara jaina samAja meM itanA adhika pracalita ho gayA hai ki pAThazAlAoM ke mAdhyama se isake chanda bacce-bacce kI jabAna para car3he hue haiN| yadyapi daulatarAmajI kRta isa chahaDhAlA ke pUrva paNDita zrI budhajanajI evaM paNDita zrI dyAnatarAyajI ne chahaDhAlA kI racanA kI thI, parantu unakA samAja meM apanA koI viziSTa sthAna nahIM bana paayaa| donoM chahaDhAlA meM DhAloM ke viSaya sambandhI krama meM bhI maulika antara hai| isameM saMsArI jIva ke bhramaNa kI kathA hai tathA kisaprakAra yaha jIva saMsArarUpI samudra ko pAra karake mokSapada prApta kara sakatA hai isakA mArga sugamatA se batAyA gayA hai| chahaDhAlA se tAtparya isa grantha meM varNita DhAloM se hai| jisaprakAra yuddhakSetra meM zatru pakSa - ke vAroM se bacAva ke lie DhAloM kA prayoga kiyA jAtA hai, usIprakAra isa saMsAra cakra meM isa jIva ko caurAsI lAkha yoniyoM meM bhaTakAnevAle mithyAdarzana-mithyAjJAnamithyAcAritra se bacAva ke lie chahaDhAlA grantha hai| sarvaprathama yaha jIva mithyAtva ke vazIbhUta hokara kina-kina gatiyoM va kina-kina yoniyoM meM bhaTakatA hai - isakA suvizada va saMkSipta varNana pahalI DhAla meM kiyA gayA hai| jinake vazIbhUta hokara yaha jIva saMsAra cakra meM janma-maraNa ke ananta duHkha uThA rahA hai, una mithyAdarzana - mithyAjJAna- mithyAcAritra (agRhIta va gRhIta) kA svarUpa kyA hai - isakA varNana dUsarI DhAla meM sUtrAtmaka zailI meM kiyA gayA hai| - tIsarI DhAla meM mokSamArga kA sAmAnya svarUpa darzana va samyagdarzana kA vizeSa lakSaNa, phala evaM mahimA kA varNana bahuta hI sundara rIti se kiyA gayA hai| cauthI DhAla meM samyagjJAna kA svarUpa phala evaM mahimA ke sAtha-sAtha samyakcAritra ke aMtargata paMcama guNasthAnavartI dezavratI zrAvaka ke bAraha vratoM kA citraNa bhI prAmANikatA ke sAtha kiyA gayA hai| dezavratI zrAvaka jaba svayaM vizeSa puruSArtha karake munivrata aMgIkAra karatA hai, taba vaha kaisI bhAvanA bhAtA hai isakA sarvAMgINa citraNa bAraha bhAvanAoM ke rUpa meM pA~cavIM DhAla meM atyuttama rIti se kiyA gayA hai| - samAja meM abhI bhI ina anitya, azaraNa Adi bhAvanAoM kA cintavana ro-rokara kiyA jAtA hai, parantu yahA~ to pA~cavIM DhAla ke zurU meM paNDita daulatarAmajI kahate haiM ina cintana sama-sukha jAgai, jimi jvalana pavana ke laage| (iii) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI pRSTha saMkhyA GIArm038 jisaprakAra vAyu ke sparza se agni aura adhika prajvalita ho jAtI hai, usIprakAra bhAvanAoM ke cintavana se samatArUpI sukha aura adhika vRddhiMgata ho jAtA hai arthAt bAraha bhAvanAoM kA cintavana na to ro-rokara aura na hI ha~sa-ha~sakara; balki vItarAga bhAva se karanA cAhie, jisase samatArUpI sukha utpanna ho| chaThavIM DhAla meM muni se lekara bhagavAna banane taka kI sArI vidhi savistAra batAI gaI hai| yahA~ paNDitajI ne chaThaveM guNasthAnavartI muni ke aTThAIsa mUlaguNoM kA varNana karane ke pazcAt svarUpAcaraNa cAritra kA varNana kiyA hai, jisameM AtmAnubhava kA citraNa bar3I hI maganatA ke sAtha kiyA gayA hai; aisA lagatA hai - mAno paNDitajI svayaM munirAja ke hRdaya meM baiThe hoM aura unake antaraMga bhAvoM kA avalokana kara rahe hoN| ___ isa chahaDhAlA grantha kI racanA para paNDita ToDaramalajI kRta mokSamArga prakAzaka kA prabhAva spaSTataH parilakSita hotA hai| donoM granthoM kI viSayavastu ke krama meM bahuta adhika samAnatA hai| saMsAra-dazA ke citraNa kA nirUpaNa, tatpazcAt mokSamArga kA svarUpa - ina tInoM viSayoM sambandhI krama donoM granthoM meM samAnatA se pAyA jAtA hai| mithyAtva ke gRhIta aura agRhIta - ye do bheda bhI ina granthoM meM hI spaSTatayA dekhane ko milate haiM, anyatra nhiiN| isa sambandha meM eka bAta yaha hai ki mokSamArga prakAzaka ke Adya tIna adhyAyoM kA sAra-saMkSepa chahaDhAlA kI pahalI DhAla meM va bAda ke pA~ca adhyAyoM kA sAra-saMkSepa dUsarI DhAla meM A gayA hai| isIprakAra nauveM adhyAya kI zuruAta 'AtmA kA hita mokSa hI hai| - se huI hai, usItaraha tIsarI DhAla kI zuruAta 'Atama ko hita hai sukha so sukha AkulatA bina kahiye' - isa paMkti se huI hai| chahaDhAlA aura mokSamArga prakAzaka kI isa samAnatA para dRSTipAta karane para eka anusaMdhAnAtmaka pahalU sAmane AtA hai ki yadi koI vidvAna cAhe to chahaDhAlA kI tIsarI, cauthI, pA~cavIM evaM chaThavIM DhAla kA Azraya lekara usakA vistAra karate hue isa apUrNa mokSamArga prakAzaka grantha ko pUrNa karane kI jimmedArI kA kArya pUrNa kara sakatA hai| Apa sabhI isa advitIya kRti ke mAdhyama se adhyAtma kA marma samajhakara apanA AtmakalyANa kareM, isI bhAvanA ke sAtha - 15-21 viSaya pahalI DhAla maMgalAcaraNa grantha-racanA kA uddezya, jIva kI cAha guru-zikSA aura saMsAra kA kAraNa grantha kI prAmANikatA nigoda ke duHkhoM kA varNana tiryaMcagati meM trasaparyAya kI durlabhatA aura usakA duHkha narakagati ke duHkha, bhUmi, vRkSa, nadI, sardI-garmI, bhUkha-pyAsa kA varNana manuSyagati ke duHkha devagati ke duHkha pahalI DhAla kA sArAMza : bheda-saMgraha, antara-pradarzana evaM praznAvalI dUsarI DhAla saMsAra-paribhramaNa kA kAraNa agRhIta mithyAdarzana aura jIvatattva kA lakSaNa jIvatattva ke viSaya meM mithyAtva (viparIta zraddhA) mithyAdRSTi kA zarIra tathA paravastuoM saMbaMdhI vicAra ajIva aura Asravatattva kI viparIta zraddhA bandha aura saMvaratattva kI viparIta zraddhA nirjarA aura mokSa kI viparIta zraddhA tathA agRhIta mithyAjJAna agRhIta mithyAcAritra kA lakSaNa gRhIta mithyAdarzana aura kuguru ke lakSaNa kudeva - mithyAdeva kA svarUpa kudharma, gRhIta mithyAdarzana, gRhIta mithyAjJAna gRhIta mithyAcAritra, usake tyAga tathA Atmahita meM lagane kA upadeza dUsarI DhAla kA sArAMza : bheda-saMgraha, lakSaNa-saMgraha evaM praznAvalI bra. yazapAla jaina prakAzana maMtrI 32-33 34-35 36-39 (iv) Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41 se 73 83-84 85-86 tIsarI DhAla Atmahita, saccA sukha tathA do prakAra se mokSamArga kA kathana nizcayasamyagdarzana-jJAna-cAritra kA svarUpa vyavahArasamyaktva kA svarUpa jIva ke bheda, bahirAtmA aura uttama antarAtmA madhyama aura jaghanya antarAtmA tathA sakala paramAtmA nikala paramAtmA kA lakSaNa tathA paramAtmA ke dhyAna kA upadeza ajIva - pudgala, dharma aura adharma ke lakSaNa tathA bheda AkAza, kAla aura Asrava ke lakSaNa tathA bheda / AsravatyAga kA upadeza, bandha, saMvara, nirjarA kA lakSaNa mokSa kA lakSaNa, vyavahArasamyaktva kA lakSaNa tathA kAraNa samyaktva ke paccIsa doSa tathA ATha guNa samyaktva ke ATha guNa aura zaMkAdi ATha doSa mada nAmaka ATha doSa chaha anAyatana aura tIna mUr3hatA doSa avratI samyagdRSTi kI indrAdi dvArA pUjA aura gRhasthapane meM aprIti samyaktva kI mahimA, samyagdRSTi ke anutpatti sthAna tathA sarvottama sukha aura sarvadharma kA mUla samyagdarzana ke binA jJAna aura cAritra kA mithyApanA tIsarI DhAla kA sArAMza : bheda-saMgraha, lakSaNa-saMgraha, antara-pradarzana evaM praznAvalI cauthI DhAla samyagjJAna kA lakSaNa aura usakA samaya samyagdarzana aura samyagjJAna meM antara samyagjJAna ke bheda, parokSa aura dezapratyakSa ke lakSaNa sakalapratyakSa jJAna kA lakSaNa aura jJAna kI mahimA jJAnI aura ajJAnI ke karmanAza meM antara jJAna ke doSa aura manuSyaparyAya Adi kI durlabhatA samyagjJAna kI mahimA aura kAraNa samyagjJAna kI mahimA aura viSayecchA rokane kA upAya (vi) puNya-pApa meM harSa-viSAda kA niSedha, tAtparya kI bAta samyakcAritra kA samaya aura bheda, ahiMsA tathA satyANuvrata acaurya brahmacarya-parigrahaparimANa aNuvrata tathA divrata dezavrata (dezAvakAzika) nAmaka guNavrata anarthadaNDavrata ke bheda aura unakA lakSaNa sAmAyika, prauSadha, bhogopabhogaparimANa aura atithisaMvibhAga vrata niraticAra zrAvakavrata pAlane kA phala cauthI DhAla kA sArAMza : bheda-saMgraha, lakSaNa-saMgraha, antara-pradarzana evaM praznAvalI 13-100 pA~cavIM DhAla 102 se 120 bhAvanAoM ke cintavana kA kAraNa, usake adhikArI aura usakA phala 102 bhAvanAoM kA phala aura mokSasukha kI prApti kA samaya 102-103 anitya, azaraNa, saMsAra, ekatvabhAvanA, anyatva, azucibhAvanA, Asava, saMvara, nirjarA, lokabhAvanA, bodhidurlabha evaM dharmabhAvanA 103 se 114 AtmAnubhavapUrvaka bhAvaliMgI muni kA svarUpa pA~cavIM DhAla kA sArAMza : bheda-saMgraha, lakSaNa-saMgraha, antara-pradarzana evaM praznAvalI 115-120 chaThavIM DhAla 121 se 152 ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya mahAvrata ke lakSaNa 121 parigrahatyAga mahAvrata, IryAsamiti, bhASAsamiti 123 eSaNA, AdAna-nikSepaNa aura pratiSThApana samiti 125 tIna gupti aura pA~ca indriyoM para vijaya 126-127 muniyoM ke chaha Avazyaka aura zeSa sAta mUlaguNa 128 muniyoM ke zeSa guNa tathA rAga-dveSa kA abhAva / 129-130 muniyoM ke tapa, dharma, vihAra tathA svarUpAcaraNa cAritra zuddhopayoga kA varNana 134 svarUpAcaraNa cAritra kA lakSaNa aura nirvikalpa dhyAna svarUpAcaraNa cAritra aura arahantadazA siddhadazA (siddha svarUpa) kA varNana mokSadazA kA varNana 141 ratnatraya kA phala aura Atmahita meM pravRtti kA upadeza 142 antima sIkha grantha-racanA kA kAla aura usameM AdhAra chaThavIM DhAla kA sArAMza : bheda-saMgraha, lakSaNa-saMgraha, antara-pradarzana evaM praznAvalI 145-152 64-65 66-72 74-101 74-75 143 82-83 (vii) Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsadgurudevAya namaH adhyAtmapremI kavivara paNDita daulatarAmajI kRta chahaDhAlA (subodha TIkA) ww,wwk prastuta saMskaraNa kI kImata kama karanevAle dAtAroM kI sUcI 1. guptadAna haste rAjendrakumAra paMkajakumArajI jhAlAnI 750.00 puSpAbAI kI smRti meM, kubar3oda 2. zrI amola vinayakumArajI mehatA, bIjApura 510.00 3. zrI mahilA mumukSu maNDala, bA~rA 500.00 4. akhila bhAratIya jaina yuvA phaiDarezana, bArA 500.00 5. zrI ratanamAlA sonI udayapuravAle, jayapura 500.00 6. zrI sanatakumArajI jaina, bhopAla 500.00 7. zrI surendrakumArajI jaina, eDavokeTa, jayapura 500.00 8. zrImatI kamalAbAI zrIpAlajI bar3ajAtyA, indaura 9. zrImatI kuMdAbAI sA., indaura 500.00 10. zrImatI kusuma jaina dha.pa. vimalakumArajI jaina, 'nIrU kemikalsa', dillI 501.00 11. zrI zAntinAthajI sonAja, akalUja 251.00 12. sva. bAbUlAla totArAmajI jaina, bhusAvala 251.00 13. zrImatI patAsIdevI indracandajI pATanI, lADanUM 251.00 14. zrImatI razmidevI vIrezajI kAsalIvAla, sUrata 251.00 15. ku. kusuma jaina, bAhubalI, kumbhoja 251.00 16. zrI dharmendrakumAra navInakumAra jaina, dillI 250.00 17. zrImatI zrIkAntAbAI dha.pa. pUnamacandajI chAbar3A, indaura 201.00 18. zrImatI nIlU dha.pa. rAjendrakumAra manoharalAla kAlA, indaura 201.00 19. zrImatI patAsIdevI manoharalAlajI seThI, gauhATI 151.00 20. sva. dhApUdevI dha.pa. sva. tArAcandajI gaMgavAla, jayapura kI puNya smRti meM 151.00 21. zrImatI kaMcanabAI dulIcandajI jaina, khairAgar3ha 101.00 kula rAzi 7,571.00 pahalI DhAla - maMgalAcaraNa - (soraThA) tIna bhuvana meM sAra, vItarAga vijnyaantaa| zivasvarUpa zivakAra, namahu~ triyoga smhaarikaiN||1|| anvayArtha :- (vItarAga) rAga-dveSa rahita, (vijJAnatA) kevalajJAna (tIna bhuvana meM) tIna loka meM (sAra) uttama vastu (zivasvarUpa) AnandasvarUpa [aura] (zivakAra) mokSa prApta karAnevAlA hai, use maiM (triyoga) tIna yoga se (samhArika) sAvadhAnI pUrvaka (namahu~) namaskAra karatA huuN| bhAvArtha :- rAga-dveSarahita "kevalajJAna" Urdhva, madhya aura adho - ina tIna lokoM meM uttama, AnandasvarUpa tathA mokSadAyaka hai, isaliye maiM (daulatarAma) apane triyoga arthAt mana-vacana-kAya dvArA sAvadhAnI pUrvaka usa vItarAga (18 doSa rahita) svarUpa kevalajJAna ko namaskAra karatA huuN||1|| noTa:- isa grantha meM sarvatra ( ) yaha cihna mUla grantha ke pada kA hai aura [ ] isa cihna kA prayoga saMdhi milAne ke lie kiyA gayA hai| (viii) Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chahaDhAlA pahalI DhAla chahaDhAlA (dhAra) karake (duHkhahArI) duHkha kA nAza karanevAlI aura (sukhakAra) sukha ko denevAlI (sIkha) zikSA (kahaiM) kahate haiN| bhAvArtha :- tIna loka meM jo ananta jIva (prANI) haiM, ve duHkha se Darate haiM aura sukha ko cAhate haiM; isaliye AcArya duHkha kA nAza karanevAlI tathA sukha ko denevAlI zikSA dete haiM / / 2 / / guru zikSA sunane kA Adeza tathA saMsAra-paribhramaNa kA kAraNa tAhi suno bhavi mana thira Ana, jo cAho apano kalyAna / moha mahAmada piyo anAdi, bhUla Apako bharamata vAdi / / 3 / / grantha racanA kA uddezya aura jIvoM kI icchA je tribhuvana meM jIva ananta, sukha cAhaiM dukhateM bhayavanta / tAtai dukhahArI sukhakAra, kahaiM sIkha guru karuNA dhAra / / 2 / / anvayArtha :- (tribhuvana meM) tInoM lokoM meM (je) jo (ananta) ananta (jIva) prANI [haiM ve] (sukha) sukha kI (cAhaiM) icchA karate haiM aura (dukhate) duHkha se (bhayavanta) Darate haiM (tAteM) isaliye (guru) AcArya (karuNA) dayA anvayArtha :- (bhavi) he bhavyajIvo! (jo) yadi (apano) apanA (kalyAna) hita (cAho) cAhate ho to] (tAhi) guru kI vaha zikSA (mana) mana ko (thira) sthira (Ana) karake (suno) suno [ki isa saMsAra meM pratyeka prANI] (anAdi) anAdikAla se (moha mahAmada) moharUpI mahAmadirA (piyo) pIkara, (Apako) apane AtmA ko (bhUla) bhUlakara (vAdi) vyartha (bharamata) bhaTaka rahA hai| Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chahaDhAlA pahalI DhAla bhAvArtha :- he bhadra prANiyo! yadi apanA hita cAhate ho to apane mana ko sthira karake yaha zikSA suno / jisaprakAra koI zarAbI manuSya teja zarAba pIkara, naze meM cakacUra hokara, idhara-udhara DagamagAkara giratA hai, usIprakAra yaha jIva anAdikAla se moha meM pha~sakara, apanI AtmA ke svarUpa ko bhUlakara cAroM gatiyoM meM janma-maraNa dhAraNa karake bhaTaka rahA hai||3|| isa grantha kI prAmANikatA aura nigoda kA duHkha tAsa bhramana kI hai bahu kathA, pai kachu kahU~ kahI muni ythaa| kAla ananta nigoda ma~jhAra, vItyo ekendrI tana dhAra / / 4 / / anvayArtha :- (tAsa) usa saMsAra meM (bhramana kI) bhaTakane kI (kathA) kathA (bahu) bar3I (hai) hai (pai) tathApi (yathA) jaisI (muni) pUrvAcAryoM ne (kahI) kahI hai [tadanusAra maiM bhI] (kachu) thor3I-sI (kahU~) kahatA hU~ [ki isa jIva kA] (nigoda ma~jhAra) nigoda meM (ekendrI) ekendriya jIva ke (tana) zarIra (dhAra) dhAraNa karake (anaMta) anaMta (kAla) kAla (vItyo) vyatIta huA hai| bhAvArtha :- saMsAra meM janma-maraNa dhAraNa karane kI kathA bahuta bar3I hai| tathApi jisaprakAra pUrvAcAryoM ne apane anya granthoM meM kahI hai, tadanusAra maiM (daulatarAma) bhI isa grantha meM thor3I-sI kahatA huuN| isa jIva ne naraka se bhI nikRSTa nigoda meM ekendriya jIva ke zarIra dhAraNa kiye arthAt sAdhAraNa vanaspatikAya meM utpanna hokara vahA~ anaMtakAla vyatIta kiyA hai||4|| nigoda kA duHkha aura vahA~ se nikalakara prApta kI huI paryAyeM eka zvAsa meM aThadasa bAra, janmyo masyo bhasyo dukhbhaar| nikasi bhUmi jala pAvaka bhayo, pavana pratyeka vanaspati thayo / / 5 / / anvayArtha :- [nigoda meM yaha jIva] (eka zvAsa meM) eka sA~sa meM (aThadasa bAra) aThAraha bAra (janmyo) janamA aura (masyo) marA [tathA] (dukhabhAra) duHkhoM ke samUha (bhasyo) sahana kiye [aura vahA~ se] (nikasi) nikalakara (bhUmi) pRthvIkAyika jIva (jala) jalakAyika jIva, (pAvaka) agnikAyika jIva (bhayo) huA tathA (pavana) vAyukAyika jIva [aura] (pratyeka vanaspati) pratyeka vanaspatikAyika jIva (thayo) huaa| bhAvArtha :- nigoda [sAdhAraNa vanaspati] meM isa jIva ne eka zvAsamAtra (jitane) samaya meM aThAraha bAra janma aura maraNa karake bhayaMkara duHkha sahana kiye haiM aura vahA~ se nikalakara pRthvIkAyika, jalakAyika, agnikAyika, vAyukAyika tathA pratyeka vanaspatikAyika jIva ke rUpa meM utpanna huaa||5|| __ tiryaMcagati meM trasa paryAya kI durlabhatA aura usakA duHkha durlabha lahi jyoM cintAmaNi, tyoM paryAya lahI trstnnii| laTa pipIla ali Adi zarIra, dhara dhara matyo sahI bahu pIra / / 6 / / anvayArtha :- (jyoM) jisaprakAra (cintAmaNi) cintAmaNi ratna (durlabha) kaThinAI se (lahi) prApta hotA hai (tyoM) usIprakAra (basataNI) trasa kI (paryAya) paryAya [bhI bar3I kaThinAI se] (lahI) prApta huii| [vahA~ bhI] (laTa) 1. nayA zarIra dhAraNa krnaa| 2. vartamAna zarIra kA tyaag| 3. nigoda se nikalakara aisI paryAyeM dhAraNa karane kA koI nizcita krama nahIM hai; nigoda se ekadama manuSya paryAya bhI prApta ho sakatI hai| jaise ki - bharata ke 32 hajAra putroM ne nigoda se sIdhI manuSya paryAya prApta kI aura mokSa gye| Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 chahaDhAlA illI (pipIla) cIMTI (ali) bha~varA (Adi) ityAdi ke (zarIra) zarIra (dhara dhara) bArambAra dhAraNa karake (mayo) maraNa ko prApta huA [aura] (bahu pIra) atyanta pIr3A (sahI) sahana kii| bhAvArtha :- jisaprakAra cintAmaNi ratna bar3I kaThinAI se prApta hotA hai, usI prakAra isa jIva netrasa kI paryAya bar3I kaThinatA se prApta kii| usa trasa paryAya meM bhI laTa ( illI) Adi do indriya jIva, cIMTI Adi tIna indriya jIva aura bha~varA Adi cAra indriya jIva ke zarIra dhAraNa karake marA aura aneka duHkha sahana kiye || 6 || tiryaMcagati meM asaMjJI tathA saMjJI ke duHkha kabahU~ paMcendriya pazu bhayo, mana bina nipaTa ajJAnI thayo / siMhAdika sainI hai krUra, nibala pazu hati khAye bhUra // 7 // anvayArtha :- [ yaha jIva] (kabahU~) kabhI (paMcendriya) paMcendriya (pazu) tiryaMca (bhayo) huA [to] (mana bina) mana ke binA (nipaTa) atyanta (ajJAnI) mUrkha (thayo) huA [aura] (sainI) saMjJI [bhI] ( hai ) huA [ to ] ( siMhAdika) siMha Adi (krUra) krUra jIva (hai) hokara (nibala) apane se nirbala, (bhUra) aneka (pazu) tiryaMca (hati) mAra-mArakara (khAye) khAye / bhAvArtha :- yaha jIva kabhI paMcendriya asaMjJI pazu bhI huA to manarahita hone se atyanta ajJAnI rahA; aura kabhI saMjJI huA to siMha Adi krUra-nirdaya hokara, aneka nirbala jIvoM ko mAra-mArakara khAyA tathA ghora ajJAnI huA / / 7 / / tiryaMcagati meM nirbalatA tathA duHkha kabahU~ Apa bhayo balahIna, sabalani kari khAyo atidIna / chedana bhedana bhUkha piyAsa, bhAra vahana, hima, Atapa trAsa / / 8 / / 8 pahalI DhAla anvayArtha :- [yaha jIva tiryaMca gati meM] (kabahU~) kabhI (Apa) svayaM (balahIna) nirbala (bhayo) huA [to] (atidIna) asamartha hone se (saba kari) apane se balavAna prANiyoM dvArA (khAyo ) khAyA gayA [ aura ] (chedana) chedA jAnA, (bhedana) bhedA jAnA, (bhUkha) bhUkha (piyAsa) pyAsa, (bhAra vahana) bojha DhonA, (hima) ThaNDa (Atapa) garmI [Adi ke] (trAsa) duHkha sahana kiye| bhAvArtha :- jaba yaha jIva tiryaMcagati meM kisI samaya nirbala pazu huA svayaM asamartha hone ke kAraNa apane se balavAna prANiyoM dvArA khAyA gayA tathA usa tiryaMcagati meM chedA jAnA, bhedA jAnA, bhUkha, pyAsa, bojha DhonA, ThaNDa, garmI Adi ke duHkha bhI sahana kiye // 8 // tiryaMca ke duHkha kI adhikatA aura narakagati kI prApti kA kAraNa badha baMdhana Adika dukha ghane, koTi jIbha taiM jAta na bhane / ati saMkleza bhAvataiM masyo, ghora zvabhrasAgara meM parayo / / 9 / Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chahaDhAlA pahalI DhAla anvayArtha :- [isa tiryaMcagati meM jIva ne anya bhI] (vadha) mArA jAnA, (baMdhana) ba~dhanA (Adika) Adi (ghane) aneka (dukha) duHkha sahana kiye; [va] (koTi) karor3oM (jIbhateM) jIbhoM se (bhane na jAta) nahIM kahe jA skte| [isa kAraNa] (ati saMkleza) atyanta bure (bhAvata) pariNAmoM se (masyo) marakara (ghora) bhayAnaka (zvabhrasAgara meM) narakarUpI samudra meM (pasyo) jA giraa| bhAvArtha :- isa jIva ne tiryaMcagati meM mArA jAnA, ba~dhanA Adi aneka duHkha sahana kiye; jo karor3oM jIbhoM se bhI nahIM kahe jA sakate aura aMta meM itane bure pariNAmoM (ArtadhyAna) se marA ki jise bar3I kaThinatA se pAra kiyA jA sake - aise samudra-samAna ghora naraka meM jA pahu~cA / / 9 / / narakoM kI bhUmi aura nadiyoM kA varNana tahA~ bhUmi parasata dukha iso, bicchU sahasa Dase nahiM tiso| tahA~rAdha-zroNitavAhinI, kRmi-kula-kalita, deha-dAhinI / / 10 / / tathA usa naraka meM rakta, mavAda aura choTe-choTe kIr3oM se bharI huI, zarIra meM dAha utpanna karanevAlI eka vaitaraNI nadI hai, jisameM zAMtilAbha kI icchA se nArakI jIva kUdate haiM, kintu vahA~ to unakI pIr3A adhika bhayaMkara ho jAtI hai| (jIvoM ko duHkha hone kA mUla kAraNa to unakI zarIra ke sAtha mamatA tathA ekatvabuddhi hI hai; dharatI kA sparza Adi to mAtra nimitta kAraNa hai|)||10|| narakoM ke semala vRkSa tathA sardI-garmI ke duHkha semara taru dalajuta asipatra, asi jyoM deha vidArai tatra / meru samAna loha gali jAya, aisI zIta uSNatA thAya / / 11 / / anvayArtha :- (tatra) una narakoM meM, (asipatra jyoM) talavAra kI dhAra kI bhA~ti tIkSNa (dalajuta) pattoMvAle (semara taru) semala ke vRkSa [haiM, jo] (deha) zarIra ko (asi jyoM) talavAra kI bhA~ti (vidAe~) cIra dete haiM [aura] (tatra) vahA~ [usa naraka meM] (aisI) aisI (zIta) ThaNDa [aura] (uSNatA)garamI (thAya) hotI hai ki] (meru samAna) meru parvata ke barAbara (loha) lohe kA golA bhI (gali) gala (jAya) sakatA hai| anvayArtha :- (tahA~) usa naraka meM (bhUmi) dharatI (parasata) sparza karane se (iso) aisA (dukha) duHkha hotA hai [ki] (sahasa) hajAroM (bicchU) bicchU (Dase) DaMka mAreM, tathApi (nahiM tiso) usake samAna duHkha nahIM hotA [tathA] (tahA~) vahA~ [naraka meM] (rAdha-zroNitavAhinI) rakta aura mavAda bahAnevAlI nadI [vaitaraNI nAmaka nadI] hai, jo (kRmikulakalita) choTe-choTe kSudra kIr3oM se bharI hai tathA (dehadAhinI) zarIra meM dAha utpanna karanevAlI hai| bhAvArtha :- una narakoM kI bhUmikA sparzamAtra karane se nArakiyoM ko itanI vedanA hotI hai ki hajAroM bicchU ekasAtha DaMka mAreM, taba bhI utanI vedanA na ho| bhAvArtha :- una narakoM meM aneka semala ke vRkSa haiM, jinake patte talavAra kI dhAra ke samAna tIkSNa hote haiN| jaba duHkhI nArakI chAyA milane kI AzA lekara usa vRkSa ke nIce jAtA hai, taba usa vRkSa ke patte girakara usake zarIra ko cIra dete haiN| una narakoM meM itanI garmI hotI hai ki eka lAkha yojana U~ce sumeru Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 chahaDhAlA parvata ke barAbara lohe kA piNDa bhI pighala jAtA hai tathA itanI ThaNDa par3atI hai ki sumeru ke samAna lohe kA golA bhI gala jAtA hai| jisaprakAra loka meM kahA jAtA hai ki ThaNDa ke mAre hAtha akar3a gaye, hima girane se vRkSa yA nA jala gayA aadi| yAni atizaya pracaMDa ThaNDa ke kAraNa lohe meM cikanAhaTa kama ho jAne se usakA skaMdha bikhara jAtA hai / / 11 / / narakoM meM anya nArakI, asurakumAra tathA pyAsa kA duHkha tila-tila kareM deha ke khaNDa, asura bhir3AvaiM duSTa pracaNDa / sindhunIra taiM pyAsa na jAya, to paNa eka na bU~da lahAya / / 12 / / anvayArtha :- [una narakoM meM nArakI jIva eka-dUsare ke ] (deha ke) zarIra ke ( tila-tila) tillI ke dAne barAbara (khaNDa) Tukar3e (kareM) kara DAlate haiM [aura] (pracaNDa) atyanta (duSTa) krUra (asura) asurakumAra jAti ke deva 1. merusama lohapiNDaM sIdaM unhe vilammi pakkhitaM / paNa lahadi talappadezaM vilIyade mayaNakhaNDaM vA / / 2. merusama lohapiNDaM uNhaM sIde vilammi pakkhitaM / Na lahadi talaM padezaM vilIyade lavaNakhaNDaM vA / / 1. artha:- jisaprakAra garmI meM moma pighala jAtA hai (bahane lagatA hai) usIprakAra sumeru parvata ke barAbara lohe kA golA garma bila meM pheMkA jAye to vaha bIca meM hI pighalane lagatA hai| 2. tathA jisaprakAra ThaNDa aura barasAta meM namaka gala jAtA hai (pAnI bana jAtA hai), usI prakAra sumeru ke barAbara lohe kA golA ThaNDe bila meM pheMkA jAye to bIca meM hI galane lagatA hai| pahale, dUsare, tIsare aura cauthe naraka kI bhUmi garma hai; pA~caveM naraka meM Upara kI bhUmi garma tathA nIce tIsarA bhAga ThaNDA hai| chaThaveM tathA sAtaveM naraka kI bhUmi ThaNDI haiN| 10 11 pahalI DhAla [eka-dUsare ke sAtha] (bhir3AveM) lar3Ate haiM; [tathA itanI ] ( pyAsa) pyAsa [lagatI hai ki] (sindhunIra taiM) samudrabhara pAnI pIne se bhI ( na jAya ) zAMta na ho, (to paNa) tathApi (eka bU~da) eka bU~da bhI (na lahAya) nahIM miltii| bhAvArtha :- una narakoM meM nArakI eka-dUsare ko duHkha dete rahate haiM arthAt kuttoM kI bhA~ti hamezA Apasa meM lar3ate rahate haiN| ve eka-dUsare ke zarIra ke Tukar3e-Tukar3e kara DAlate haiM, tathApi unake zarIra bArambAra pAre' kI bhA~ti bikhara kara phira jur3a jAte haiN| saMkliSTa pariNAmavAle ambarISa Adi jAti ke asurakumAra deva pahale, dUsare tathA tIsare naraka taka jAkara vahA~ kI tIvra yAtanAoM meM par3e hue nArakiyoM ko apane avadhijJAna ke dvArA paraspara vaira batalAkara athavA krUratA aura kutUhala se Apasa meM lar3Ate haiM aura svayaM Anandita hote haiN| una nArakI jIvoM ko itanI mahAna pyAsa lagatI hai ki mila jAye to pUre mahAsAgara kA jala bhI pI jAyeM, tathApi tRSA zAMta na ho; kintu pIne ke lie jala kI eka bU~da bhI nahIM milatI / / 12 / / narakoM kI bhUkha, Ayu aura manuSyagati prApti kA varNana tInalokako nAja jukhAya, miTai na bhUkha kaNA na lahAya / ye dukha bahu sAgara lauM sahai, karama jogataiM naragati lahai / / 13 / / anvayArtha :- [una narakoM meM itanI bhUkha lagatI hai ki ] (tIna loka ko) tInoM loka kA (nAja) anAja (ju khAya) khA jAye tathApi (bhUkha) kSudhA (na miTai) zAMta na ho [parantu khAne ke lie] (kaNA) eka dAnA bhI ( na lahAya ) 1. pArA eka dhAtu ke rasa samAna hotA hai| dharatI para pheMkane se vaha amuka aMza meM chAra chAra hokara bikhara jAtA hai aura punaH ekatrita kara dene se eka piNDarUpa bana jAtA hai| Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chahaDhAlA pahalI DhAla manuSyagati meM bAla, yuvA aura vRddhAvasthA ke duHkha bAlapane meM jJAna na lo, taruNa samaya taruNI-rata rhyo| ardhamRtakasama bUr3hApano, kaise rUpa lakhai Apano / / 15 / / nahIM miltaa| (ye dukha) aise duHkha (bahu sAgara lauM) aneka sAgaropamakAla taka (sahai) sahana karatA hai, (karama jogatai) kisI vizeSa zubhakarma ke yoga se (naragati) manuSyagati (lahai) prApta karatA hai| bhAvArtha :- una narakoM meM itanI tIvra bhUkha lagatI hai ki yadi mila jAye to tInoM loka kA anAja ekasAtha khA jAyeM, tathApi kSudhA zAMta na ho; parantu vahA~ khAne ke lie eka dAnA bhI nahIM miltaa| una narakoM meM yaha jIva aise apAra duHkha dIrghakAla (kama se kama dasa hajAra varSa aura adhika se adhika tetIsa sAgaropama kAla taka) bhogatA hai| phira kisI zubhakarma ke udaya se yaha jIva manuSyagati prApta karatA hai||13|| manuSyagati meM garbhanivAsa tathA prasavakAla ke duHkha jananI udara vasyo nava mAsa, aMga sakucata~ pAyo trAsa / nikasata je dukha pAye ghora, tinako kahata na Ave ora / / 14 / / anvayArtha :- [manuSyagati meM] (bAlapane meM) bacapana meM (jJAna) jJAna (na lahyo) prApta nahIM kara sakA [aura] (taruNa samaya) yuvAvasthA meM (taruNI-rata) yuvatI strI meM lIna (rahyo) rahA, [aura] (bUr3hApano) vRddhAvasthA (ardhamRtakasama) adhamarA jaisA [rahA, aisI dazA meM] (kaise) kisaprakAra [jIva] (Apano) apanA (rUpa) svarUpa (lakhai) dekhe - vicaare| bhAvArtha :- manuSyagati meM bhI yaha jIva bAlyAvasthA meM vizeSa jJAna prApta nahIM kara pAyA; yauvanAvasthA meM jJAna to prApta kiyA, kintu strI ke moha (viSaya-bhoga) meM bhUlA rahA aura vRddhAvasthA meM indriyoM kI zakti kama ho gaI athavA maraNaparyaMta pahu~ce - aisA koI roga laga gayA ki, jisase adhamarA jaisA par3A rhaa| isaprakAra yaha jIva tInoM avasthAoM meM AtmasvarUpa kA darzana (pahicAna) na kara sakA / / 15 / / devagati meM bhavanatrika kA duHkha kabhI akAmanirjarA karai, bhavanatrika meM suratana dhrai| viSaya-cAha-dAvAnala dahyo, marata vilApa karata dukha saho / / 16 / / anvayArtha :- [manuSyagati meM bhI yaha jIva] (nava mAsa) nau mahIne taka (jananI) mAtA ke (udara) peTa meM (vasyo) rahA; [taba vahA~] (aMga) zarIra (sakucata) sikor3akara rahane se (trAsa) duHkha (pAyo) pAyA, [aura] (nikasata) nikalate samaya (je) jo (ghora) bhayaMkara (dukha pAye) duHkha pAye (tinako) una duHkhoM ko (kahata) kahane se (ora) anta (na Ave) nahIM A sktaa| ___ bhAvArtha :- manuSyagati meM bhI yaha jIva nau mahIne taka mAtA ke peTa meM rahA; vahA~ zarIra ko sikor3akara rahane se tIvra vedanA sahana kI, jisakA varNana nahIM kiyA jA sktaa| kabhI-kabhI to mAtA ke peTa se nikalate samaya mAtA kA athavA putra kA athavA donoM kA maraNa bhI ho jAtA hai||14 / / Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chahaDhAlA pahalI DhAla anvayArtha :- (jo) yadi (vimAnavAsI) vaimAnika deva (ha) bhI (thAya) huA [to vahA~] (samyagdarzana) samyagdarzana (bina) binA (dukha) duHkha (pAya) prApta kiyA [aura] (taha~ta) vahA~ se (caya) marakara (thAvara tana) sthAvara jIva kA zarIra (dharai) dhAraNa karatA hai; (yoM) isaprakAra [yaha jIva] (parivartana) pA~ca parAvartana (pUre karai) pUrNa karatA rahatA hai| __bhAvArtha :- yaha jIva vaimAnika devoM meM bhI utpanna huA, kintu vahA~ isane samyagdarzana ke binA duHkha uThAye aura vahA~ se bhI marakara pRthvIkAyika Adi sthAvaroM ke zarIra dhAraNa kiye; arthAt punaH tiryaMcagati meM jA girA / isaprakAra yaha jIva anAdikAla se saMsAra meM bhaTaka rahA hai aura pA~ca parAvartana kara rahA hai|||17|| anvayArtha :- [isa jIva ne] (kabhI) kabhI (akAma nirjarA) akAma nirjarA (kara) kI [to marane ke pazcAt (bhavanatrika) bhavanavAsI, vyaMtara aura jyotiSI meM (suratana) devaparyAya (dharai) dhAraNa kI, [parantu vahA~ bhI] (viSaya cAha) pA~ca indriyoM ke viSayoM kI icchArUpI (dAvAnala) bhayaMkara agni meM (dahyo) jalatA rahA [aura] (marata) marate samaya (vilApa karata) ro ro kara (dukha) duHkha sahana kiyaa| ___ bhAvArtha :- jaba kabhI isa jIva ne akAma nirjarA kI, taba marakara usa nirjarA ke prabhAva se (bhavanatrika) bhavanavAsI, vyaMtara aura jyotiSI devoM meM se kisI eka kA zarIra dhAraNa kiyaa| vahA~ bhI anya devoM kA vaibhava dekhakara paMcendriyoM ke viSayoM kI icchArUpI agni meM jalatA rhaa| phira maMdAramAlA ko murajhAte dekhakara tathA zarIra aura AbhUSaNoM kI kAnti kSINa hote dekhakara apanA mRtyukAla nikaTa hai - aisA avadhijJAna dvArA jAnakara "hAya! aba ye bhoga mujhe bhogane ko nahIM mileNge|" - aise vicAra se ro-rokara aneka duHkha sahana kiye||16|| __ akAma nirjarA yaha siddha karatI hai ki karma ke udayAnusAra hI jIva vikAra nahIM karatA, kintu cAhe jaisA karmodaya hone para bhI jIva svayaM puruSArtha kara sakatA hai| devagati meM vaimAnika devoM kA duHkha jo vimAnavAsI hU thAya, samyagdarzana bina dukha pAya / taha~teM caya thAvara tana dharai, yoM parivartana pUre karai / / 17 / / sAra saMsAra kI koI bhI gati sukhadAyaka nahIM hai| nizcaya samyagdarzana se hI paMca parAvartanarUpa saMsAra samApta hotA hai| anya kisI kAraNa se - dayA, dAnAdi ke zubharAga se saMsAra nahIM TUTatA / saMyoga sukha-duHkha kA kAraNa nahIM hai, kintu mithyAtva (para ke sAtha ekatvabuddhi - kartAbuddhi, zubharAga se dharma hotA hai, zubharAga hitakara hai - aisI mAnyatA) hI duHkha kA kAraNa hai| samyagdarzana sukha kA kAraNa hai| __pahalI DhAla kA sArAMza tIna loka meM jo anaMta jIva haiM, ve saba sukha cAhate haiM aura duHkha se Darate haiM; kintu apanA yathArtha svarUpa samajheM, tabhI sukhI ho sakate haiN| cAra gatiyoM ke saMyoga kisI bhI sukha-duHkha kA kAraNa nahIM haiM, tathApi para meM ekatvabuddhi dvArA iSTa-aniSTapanA mAnakara jIva akelA duHkhI hotA hai; aura vahA~ bhramavaza hokara kaise saMyoga ke Azraya se vikAra karatA hai, vaha saMkSepa meM kahA hai| tiryaMcagati ke duHkhoM kA varNana - yaha jIva nigoda meM anaMtakAla taka rahakara, vahA~ eka zvAsa meM aThAraha bAra janma dhAraNa karake akathanIya vedanA 1. mithyAdRSTi deva marakara ekendriya hotA hai, samyagdRSTi nhiiN| Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ P chahaDhAlA pahalI DhAla sahana karatA hai| vahA~ se nikalakara anya sthAvara paryAyeM dhAraNa karatA hai| trasaparyAya to cintAmaNi ratna ke samAna ati durlabhatA se prApta hotI hai| vahA~ bhI vikalatraya zarIra dhAraNa karake atyanta duHkha sahana karatA hai| kadAcit asaMjJI paMcendriya huA to mana ke binA duHkha prApta karatA hai / saMjJI ho to vahA~ bhI nirbala prANI balavAna prANI dvArA satAyA jAtA hai| balavAna jIva dUsaroM ko duHkha dekara mahAna pApa kA baMdha karate haiM aura chedana, bhedana, bhUkha, pyAsa, zIta, uSNatA Adi ke akathanIya duHkhoM ko prApta hote haiN| narakagati ke duHkha - jaba kabhI azubha-pApa pariNAmoM se mRtyu prApta karate haiM, taba naraka meM jAte haiN| vahA~ kI miTTI kA eka kaNa bhI isa loka meM A jAye to usakI durgaMdha se kaI kosoM ke saMjJI paMcendriya jIva mara jaayeN| usa dharatI ko chUne se bhI asahya vedanA hotI hai| vahA~ vaitaraNI nadI, semalavRkSa, zIta, uSNatA tathA anna-jala ke abhAva se svataH mahAna duHkha hotA hai / jaba biloM meM auMdhe mu~ha laTakate haiM, taba apAra vedanA hotI hai| phira dUsare nArakI use dekhate hI kutte kI bhA~ti usa para TUTa par3ate haiM aura mArapITa karate haiN| tIsare naraka taka amba aura ambarISa Adi nAma ke saMkliSTa pariNAmI asurakumAra deva jAkara nArakiyoM ko avadhijJAna ke dvArA pUrvabhavoM ke virodha kA smaraNa karAke paraspara lar3avAte haiM; taba eka-dUsare ke dvArA kolhU meM pilanA, agni meM jalanA, Are se cIrA jAnA, kar3hAI meM ubalanA, Tukar3e-Tukar3e kara DAlanA Adi apAra duHkha uThAte haiM - aisI vedanAe~ nirantara sahanA par3atI haiM / tathApi kSaNamAtra sAtA nahIM milatI; kyoMki Tukar3e-Tukar3e ho jAne para bhI zarIra pAre kI bhA~ti punaH milakara jyoM kA tyoM ho jAtA hai| vahA~ Ayu pUrNa hue binA mRtyu nahIM hotii| naraka meM aise duHkha kama se kama dasa hajAra varSa taka to sahanA par3ate haiM, kintu yadi utkRSTa Ayu kA baMdha huA to tetIsa sAgaropama varSa taka zarIra kA anta nahIM hotaa| manuSyagati kA duHkha - kisI vizeSa puNyakarma ke udaya se yaha jIva jaba kabhI manuSyaparyAya prApta karatA hai, taba nau mahIne taka to mAtA ke udara meM hI par3A rahatA hai, vahA~ zarIra ko sikor3akara rahane se mahAna kaSTa uThAnA par3atA hai| vahA~ se nikalate samaya jo apAra vedanA hotI hai, usakA to varNana bhI nahIM kiyA jA sakatA / phira bacapana meM jJAna ke binA, yuvAvasthA meM viSaya-bhogoM meM Asakta rahane se tathA vRddhAvasthA meM indriyoM kI zithilatA athavA maraNaparyaMta kSayaroga Adi meM rukane ke kAraNa Atmadarzana se vimukha rahatA hai aura AtmoddhAra kA mArga prApta nahIM kara paataa| devagati kA duHkha - yadi koI zubhakarma ke udaya se deva bhI huA, to dUsare bar3e devoM kA vaibhava aura sukha dekhakara mana hI mana duHkhI hotA rahatA hai| kadAcit vaimAnika deva bhI huA, to vahA~ bhI samyaktva ke binA Atmika zAMti prApta nahIM kara pAtA tathA aMta samaya meM maMdAramAlA murajhA jAne se, AbhUSaNa aura zarIra kI kAnti kSINa hone se mRtyu ko nikaTa AyA jAnakara mahAna duHkha hotA hai aura ArtadhyAna karake hAya-hAya karake maratA hai| phira ekendriya jIva taka hotA hai arthAt punaH tiryaMcagati meM jA pahu~catA hai| isaprakAra cAroM gatiyoM meM jIva ko kahIM bhI sukha-zAMti nahIM miltii| isa kAraNa apane mithyAtva bhAvoM ke kAraNa hI nirantara saMsAra cakra meM paribhramaNa karatA rahatA hai| pahalI DhAla kA bheda-saMgraha ekendriya :- pRthvIkAyika jIva, apakAyika jIva, agnikAyika jIva, vAyukAyika jIva aura vanaspatikAyika jIva / gati :- manuSyagati, tiryaMcagati, devagati aura narakagati / jIva :- saMsArI aura mukt| trasa :- dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya / deva :- bhavanavAsI, vyantara, jyotiSI aura vaimaanik| paMcendriya :- saMjJI aura asNjnyii| yoga :- mana, vacana aura kAya; athavA dravya aura bhAva / loka :- Urdhva, madhya, adhaH / vanaspati :- sAdhAraNa aura pratyeka / 13 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chahaDhAlA pahalI DhAla vaimAnika:-kalpotpanna, kalpAtIta / saMsArI :- trasa aura sthAvara; athavA ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura pNcendriy| pahalI DhAla kA lakSaNa-saMgraha akAmanirjarA :- sahana karane kI anicchA hone para bhI jIva roga, kSudhAdi sahana karatA hai| tIvra karmodaya meM yukta na hokara jIva puruSArtha dvArA maMdakaSAyarUpa pariNamita ho, vh| agnikAyika :- agni hI jisakA zarIra hotA hai - aisA jIva / asaMjJI : zikSA aura upadeza grahaNa karane kI zakti rahita jIva ko asaMjJI kahate haiN| indriya :- AtmA ke cihna ko indriya kahate haiN| ekendriya :- jise eka sparzanendriya hI hotI hai - aisA jIva / gati nAmakarma :- jo karma jIva ke AkAra nArakI, tiryaMca, manuSya tathA deva jaise banAtA hai| gati :- jisake udaya se jIva dUsarI paryAya (bhava) prApta karatA hai| cintAmaNi :- jo icchA karane mAtra se icchita vastu pradAna karatA hai - aisA rtn| tiryaMcagati :- tiryaMcagati nAmakarma ke udaya se tiryaMcoM meM janma dhaarnnkrnaa| devagati :- devagati nAmakarma ke udaya se devoM meM janma dhAraNa krnaa| pApakarma ke udaya meM yukta hone ke kAraNa jisa sthAna meM janma lete hI jIva asahya evaM aparimita vedanA anubhava karane lagatA hai tathA dUsare nArakiyoM dvArA satAye jAne ke kAraNa duHkha kA anubhava karatA hai tathA jahA~ tIvra dveSapUrNa jIvana vyatIta hotA hai - vaha sthAna / jahA~ para kSaNabhara bhI ThaharanA nahIM caahtaa| narakagati :- narakagati nAmakarma ke udaya se naraka meM janma lenaa| nigoda :- sAdhAraNa nAmakarma ke udaya se eka zarIra ke Asrava se anaMtAnaMta jIva samAnarUpa se jisameM rahate haiM, marate haiM aura paidA hote haiM, usa avasthAvAle jIvoM ko nigoda kahate haiN| nityanigoda :- jahA~ ke jIvoM ne anAdikAla se Aja taka trasaparyAya prApta nahIM kI - aisI jIvarAzi, kintu bhaviSya meM ve jIva trasa-paryAya prApta kara sakate haiN| parivartana :- dravya, kSetra, kAla, bhAva aura bhavarUpa saMsAracakra meM pribhrmnn| paMcendriya :- jinake pA~ca indriyA~ hotI haiM - aise jIva / pRthvIkAyika :- pRthvI hI jina jIvoM kA zarIra hai - ve| pratyeka vanaspati :- jisameM eka zarIra kA svAmI eka jIva hotA hai - aise vRkSa, phala aadi| bhavya :- tIna kAla meM kisI bhI samaya ratnatraya prApti kI yogyatA rakhanevAle jIva ko bhavya kahA jAtA hai| mana:- hita-ahita kA vicAra tathA zikSA aura upadeza grahaNa karane kI zakti sahita jJAna-vizeSa ko bhAva mana kahate haiN| hRdaya sthAna meM ATha paMkhur3iyoMvAle kamala kI AkRti samAna jo pudgalapiNDa, use jar3a-mana arthAt dravya-mana kahate haiN| manuSyagati :- manuSyagati nAmakarma ke udaya se manuSyoM meM janma lenA athavA utpanna honaa| meru:- jambUdvIpa ke videhakSetra meM sthita eka lAkha yojana U~cA eka parvata vishess| naraka: Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 moha : loka : chahaDhAlA para ke sAtha ekatvabuddhi se mithyAtvamoha hai; yaha moha aparimita hai tathA asthiratArUpa rAgAdi so cAritramoha hai; yaha moha parimita hai / jisameM jIvAdi chaha dravya sthita haiM, use loka athavA lokAkAza kahate haiN| vimAnavAsI :- svarga aura graiveyaka Adi ke deva / vItarAga kA lakSaNa - janma', jarA', tirakhAra, kSudhA, vismaya, Arata, kheda" / roga, zoka, mada, moha, bhaya, nidrA, cintA 4, sveda 5 / rAga, dveSa, aru maraNa" juta, ye aSTadaza doSa / nAhiM hota jisa jIva ke, vItarAga so hoya / / zvAsa :- rakta kI gati pramANa samaya, ki jo eka minaTa meM 80 bAra se kucha aMza kama calatI hai| sAgara :- do hajAra kosa gahare tathA itane hI caur3e golAkAra gaDDhe ko, kaiMcI se jisake do Tukar3e na ho sake aise tathA eka se sAta dina kI umra ke uttama bhogabhUmi ke meMDhe ke bAloM se bhara diyA jaaye| phira usameM se sau-sau varSa ke aMtara se eka bAla nikAlA jaaye| jitane kAla meM una saba bAloM ko nikAla diyA jAye, use 'vyavahAra palya' kahate haiM; vyavahAra palya se asaMkhyAtagune samaya ko 'uddhArapalya' aura uddhArapalya se asaMkhyAtagune kAla ko 'addhA palya' kahate haiN| da kor3Akor3I (10 karor3a -- 10 karor3a) addhA palyoM kA eka sAgara hotA hai| saMjJI :- zikSA tathA upadeza grahaNa kara sakane kI zaktivAle manasahita prANI / sthAvara :- sthAvara nAmakarma ke udaya sahita pRthvI-jala- agni vAyu tathA vanaspatikAyika jIva / 15 pahalI DhAla 21 antara- pradarzana (1) trasa jIvoM ko trasa nAmakarma kA udaya hotA hai, parantu sthAvara jIvoM ko sthAvara nAmakarma kA udaya hotA hai| donoM meM yaha antara hai| noTa :- trasa aura sthAvaroM meM, cala sakate haiM aura nahIM cala sakate isa apekSA se antara batalAnA ThIka nahIM hai; kyoMki aisA mAnane se gamana rahita ayogIkevalI meM sthAvara kA lakSaNa tathA gamana sahita pavana Adi ekendriya jIvoM meM trasa kA lakSaNa milane se ativyApti doSa AtA hai| (2) sAdhAraNa ke Azraya se ananta jIva rahate haiM, kintu pratyeka ke Azraya se eka hI jIva rahatA hai| (3) saMjJI to zikSA aura upadeza grahaNa kara sakatA hai, kintu asaMjJI nahIM / noTa :- kinhIM kA bhI antara batalAne ke lie sarvatra isa zailI kA anukaraNa karanA cAhie; mAtra lakSaNa batalAne se antara nahIM nikalatA / pahalI DhAla kI praznAvalI (1) asaMjJI, Urdhvaloka, ekendriya, karma, gati, caturindriya, trasa, trIndriya, dvIndriya, adho loka, paMcendriya, pratyeka, madhyaloka, vItarAga, vaikriyika zarIra, sAdhAraNa aura sthAvara ke lakSaNa batalAo / (2) sAdhAraNa ( nigoda) aura pratyeka meM, trasa aura sthAvara meM, saMjJI aura asaMjJI meM antara batalAo / (3) asaMjJI tiryaMca, trasa, deva, nirbala, nigoda, pazu, bAlyAvasthA, bhavanatrika, manuSya, yauvana, vRddhAvasthA, vaimAnika, sabala, saMjJI, sthAvara, narakagati, naraka sambandhI bhUkha, pyAsa, sardI, garmI, bhUmisparza tathA asurakumAroM ke duHkha; akAma nirjarA kA phala, asurakumAroM kA kArya tathA gamana; nArakI ke zarIra kI vizeSatA aura akAla mRtyu kA abhAva, maMdAramAlA, vaitaraNI tathA zIta se lohe ke gole kA gala jAnA inakA spaSTa varNana Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chahaDhAlA dUsarI DhAla paddhari chanda ( 15 mAtrA) saMsAra (caturgati) meM paribhramaNa kA kAraNa aise mithyA dRga-jJAna-carNavaza, bhramata bharata dukha janma-marNa / tA" inako tajiye sujAna, suna tina saMkSepa kahU~ bakhAna / / 1 / / kro| (4) anAdikAla se saMsAra meM paribhramaNa, bhavanatrika meM utpanna honA tathA svargoM meM duHkha kA kAraNa btlaao| asurakumAroM kA gamana, sampUrNa jIvarAzi, garbhanivAsa kA samaya, yauvanAvasthA, naraka kI Ayu, nigodavAsa kA samaya, nigodiyA kI indriyA~, nigodiyA kI Ayu, nigoda meM eka zvAsa meM janma-maraNa tathA zvAsa kA parimANa btlaao| (6) trasa paryAya kI durlabhatA 1-2-3-4-5 indriya jIva tathA zIta se lohe kA golA gala jAne ko dRSTAMta dvArA smjhaao| (7) bure pariNAmoM se prApta hone yogya gati, grantha racayitA, jIva-karma sambandha, jIvoM kI icchita tathA anicchita vastu, namaskRta vastu, naraka kI nadI, naraka meM jAnevAle asurakumAra, nArakI kA zarIra, nigodiyA kA zarIra, nigoda se nikalakara prApta honevAlI paryAyeM, nau mahIne se kama samaya taka garbha meM rahanevAle, mithyAtvI vaimAnika kI bhaviSyakAlIna paryAya, mAtA-pitA rahita jIva, sarvAdhika duHkha kA sthAna aura saMkleza pariNAma sahita mRtyu hone ke kAraNa prApta hone yogya gati kA nAma btlaao| panI icchAnusAra kisI zabda, caraNa athavA chada kA artha yA bhAvArtha kho| pahalI DhAla kA sArAMza samUjhAo, gatiyoM ke duHkhoM para eka nikha likhoadbhazcavAvIra jinA avicakora cita haarii| cidAnanda abudhi aba ucharayo bhava tapa nAzana hArI ||ttek|| siddhAratha nRpa kula nabha maNDala, khaNDana bhrama-tama bhaarii| paramAnanda jaladhi vistArana, pApa tApa chaya kArI // 1 / / udita nirantara tribhuvana antara, kIrata kirana psaarii| doSa malaMka kalaMka akhaki, moha rAhu niravArI / / 2 / / karmAvaraNa payodha arodhita, bodhita shivmgcaarii| gaNadharAdi muni uDgana sevata, nita pUnama tithi dhaarii||3|| akhila alokAkAza ulaMghana, jAsu jJAna ujyaarii| 'daulata' tanasA kumudinimodana, jyoM carama jagatArI / / 4 / / (8) anvayArtha :- [yaha jIva] (mithyA dRga-jJAna-carNavaza) mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra ke vaza hokara (aise) isaprakAra (janma-maraNa) janma aura maraNa ke (dukha) duHkhoM ko (bharata) bhogatA huA [cAroM gatiyoM meM] (bhramata) bhaTakatA phiratA hai| (tAta) isaliye (inako) ina tInoM ko (sujAna) bhalIbhA~ti jAnakara (tajiye) chor3a denA caahie| [isaliye] ina tInoM kA (saMkSepa) saMkSepa se (kahU~ bakhAna) varNana karatA hU~, use (suna) suno| 16 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chahaDhAlA dUsarI DhAla bhAvArtha :- isa caraNa se aisA samajhanA cAhie ki mithyAdarzana, jJAna, cAritra se hI jIva ko duHkha hotA hai arthAt zubhAzubha rAgAdi vikAra tathA para ke sAtha ekatva kI zraddhA, jJAna aura mithyA AcaraNa se hI jIva duHkhI hotA hai; kyoMki koI saMyoga sukha-duHkha kA kAraNa nahIM ho sakatA - aisA jAnakara sukhArthI ko ina mithyAbhAvoM kA tyAga karanA cAhie / isIliye maiM yahA~ saMkSepa se una tInoM kA varNana karatA huuN||1|| __ agRhIta-mithyAdarzana aura jIvatattva kA lakSaNa jIvAdi prayojanabhUta tattva, saradhaiM tinamAhiM viparyayatva / cetana ko hai upayoga rUpa, vina mUrata cinmUrata anUpa / / 2 / / zraddhAna karanA, use agRhIta mithyAdarzana kahate haiN| jIva jJAna-darzana upayogasvarUpa arthAt jJAtA-dRSTA hai| amUrtika, caitanyamaya tathA upamArahita hai| jIvatattva ke viSaya meM mithyAtva (viparIta zraddhA) pudgala nabha dharma adharma kAla, inaH nyArI hai jIva cAla / tAkoM na jAna viparIta mAna, kari karai deha meM nija pichAna / / 3 / / anvayArtha :- (pudgala) pudgala (nabha) AkAza (dharma) dharma (adharma) adharma (kAla) kAla (ina ) inase (jIva cAla) jIva kA svabhAva athavA pariNAma(nyArI) bhinna (hai) hai; [tathApi mithyAdRSTi jIva] (tAkoM)usa svabhAva ko (na jAna) nahIM jAnatA aura (viparIta) viparIta (mAna kari) mAnakara (deha meM) zarIra meM (nija) AtmA kI (pichAna) pahicAna (kare) karatA hai| bhAvArtha :- pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla - ye pA~ca ajIva dravya haiM / jIva trikAla jJAnasvarUpa tathA pudgalAdi dravyoM se pRthak hai, kintu mithyAdRSTi jIva AtmA ke svabhAva kI yathArtha zraddhA na karake ajJAnavaza viparIta mAnakara, zarIra hI maiM hU~, zarIra ke kArya maiM kara sakatA hU~, maiM apanI icchAnusAra zarIra kI vyavasthA rakha sakatA hU~ - aisA mAnakara zarIra ko hI AtmA mAnatA hai| (yaha jIvatattva kI viparIta zraddhA hai|) / / 3 / / mithyAdRSTi kA zarIra tathA paravastuoM sambandhI vicAra maiM sukhI dukhI maiM raMka rAva, mere dhana gRha go-dhana prabhAva / mere suta tiya maiM sabala dIna, berUpa subhaga mUrakha pravINa / / 4 / / anvayArtha :- (jIvAdi) jIva, ajIva, Asrava, baMdha, saMvara, nirjarA aura mokSa (prayojanabhUta) prayojanabhUta (tattva) tattva haiM, (tinamAhi) unameM (viparyayatva) viparIta (saradhaiM) zraddhA karanA [so agRhIta mithyAdarzana hai] (cetana ko) AtmA kA (rUpa) svarUpa (upayoga) dekhanA-jAnanA athavA darzana-jJAna hai [aura vaha] (vina mUrata) amUrtika (cinmUrata) caitanyamaya [tathA] (anUpa) upamA rahita hai| bhAvArtha :- yathArtharUpa se zuddhAtmadRSTi dvArA jIva, ajIva, Asrava, baMdha, saMvara, nirjarA aura mokSa - ina sAta tattvoM kI zraddhA karane se samyagdarzana hotA hai| isaliye ina sAta tattvoM ko jAnanA Avazyaka hai| sAtoM tattvoM kA viparIta Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chahaDhAlA dUsarI DhAla anvayArtha :- [mithyAdRSTi jIva mithyAdarzana ke kAraNa se mAnatA hai ki (maiM) maiM (sukhI) sukhI (dukhI) duHkhI, (raMka) nirdhana, (rAva) rAjA hU~, (mere) mere yahA~ (dhana) rupayA-paisA Adi (gRha) ghara (go-dhana) gAya, bhaiMsa Adi (prabhAva) bar3appana [hai; aura] (mere suta) merI saMtAna tathA (tiya) merI strI hai; (maiM) maiM (sabala) balavAna, (dIna) nirbala, (berUpa) kurUpa, (subhaga) sundara, (mUrakha) mUrkha aura (pravINa) catura huuN| bhAvArtha:-(1)jIvatattva kI bhUla :jIva to trikAla jJAnasvarUpa hai, use ajJAnI jIva nahIM jAnatA aura jo zarIra hai; so maiM hI hU~, zarIra ke kArya maiM kara sakatA hU~, zarIra svastha ho to mujhe lAbha ho, bAhya anukUla saMyogoM se maiM sukhI aura pratikUla saMyogoM se maiM duHkhI, maiM nirdhana, maiM dhanavAna, maiM balavAna, maiM nirbala, maiM manuSya, maiM kurUpa, maiM sundara - aisA mAnatA hai; zarIrAzrita upadeza tathA upavAsAdi kriyAoM meM apanatva mAnatA hai - ityAdi mithyA abhiprAya dvArA jo apane pariNAma nahIM haiM, unheM AtmA kA pariNAma mAnatA hai, vaha jIvatattva kI bhUla hai| ajIva aura Asravatattva kI viparIta zraddhA tana upajata apanI upaja jAna, tana nazata Apako nAza mAna / rAgAdi pragaTa ye duHkha dena, tinahI ko sevata ginata caina / / 5 / / (tana) zarIra ke (nazata) nAza hone se (Apako) AtmA kA (nAza) maraNa huA - aisA (mAna) mAnatA hai| (rAgAdi) rAga, dveSa, mohAdi (ye) jo (pragaTa) spaSTa rUpa se (duHkha dena) duHkha dene vAle haiM (tinahI ko) unakI (sevata) sevA karatA huA (caina) sukha (ginata) mAnatA hai| bhAvArtha :- (1) ajIvatattva kI bhUla : mithyAdRSTi jIva aisA mAnatA hai ki zarIra kI utpatti (saMyoga) hone se maiM utpanna huA aura zarIra kA nAza (viyoga) hone se maiM mara jAU~gA, (AtmA kA maraNa mAnatA hai;) dhana, zarIrAdi jar3a padArthoM meM parivartana hone se apane meM iSTa-aniSTa parivartana mAnanA, zarIra kSudhA-tRSArUpa avasthA hone se mujhe kSudhA-tuSAdi hote haiM: zarIra kaTane se maiM kaTa gayA - ityAdi jo ajIva kI avasthAe~ haiM, unheM apanI mAnatA hai - yaha ajIvatattva kI bhUla hai| (2) Asravatattva kI bhUla :- jIva athavA ajIva koI bhI para padArtha AtmA ko kiMcit bhI sukha-duHkha, sudhAra-bigAr3a, iSTa-aniSTa nahIM kara sakate, tathApi ajJAnI aisA nahIM mAnatA / para meM kartRtva, mamatvarUpa mithyAtva tathA rAga-dveSAdi zubhAzubha AsravabhAva pratyakSa duHkha denevAle haiM, baMdha ke hI kAraNa haiM, tathApi ajJAnI jIva unheM sukhakara jAnakara sevana karatA hai aura zubhabhAva bhI bandha kA hI kAraNa hai - Asrava hai. use hitakara mAnatA hai| paradravya jIva ko lAbha-hAni nahIM pahu~cA sakate, tathApi unheM iSTa-aniSTa mAnakara unameM prIti-aprIti karatA hai; mithyAtva, rAga-dveSa kA svarUpa nahIM jAnatA; para padArtha mujhe sukha-duHkha dete haiM athavA rAga-dveSa-moha karAte haiM - aisA mAnatA hai, vaha Asravatattva kI bhUla hai| baMdha aura saMvaratattva kI viparIta zraddhA zubha-azubha baMdha ke phala maMjhAra, rati-arati karai nija pada visAra / Atamahita hetu virAga jJAna, te lakhai Apako kaSTadAna / / 6 / / anvayArtha :- [mithyAdRSTi jIva] (nija pada) AtmA ke svarUpa ko (visAra) bhUlakara (baMdha ke) karmabaMdha ke (zubha) acche (phala ma~jhAra) phala meM 1. AtmA amara hai; vaha viSa, agni, zastra, astra athavA anya kisI se nahIM maratA aura na navIna utpanna hotA hai| maraNa (viyoga) to mAtra zarIra kA hI hotA hai| anvayArtha :- [mithyAdRSTi jIva] (tana) zarIra ke (upajata) utpanna hone se (apanI) apanA AtmA (upaja) utpanna huA (jAna) aisA mAnatA hai aura 1.jo zarIrAdi padArtha dikhAI dete haiM, ve AtmA se bhinna haiM; unake ThIka rahane yA bigar3ane se AtmA kA kucha bhI acchA-burA nahIM hotA; kintu mithyAdRSTi jIva isase viparIta mAnatA hai| 18 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chahaDhAlA dUsarI DhAla (rati) prema (karai) karatA hai aura karmabaMdha ke (azubha) bure phala se (arati) dveSa karatA hai; tathA jo (virAga) rAga-dveSa kA abhAva [arthAt apane yathArtha svabhAva meM sthiratArUpa samyakcAritra] aura (jJAna) samyagjJAna [aura samyagdarzana] (Atmahita) AtmA ke hita ke (hetu) kAraNa haiM (te) unheM (Apako) AtmA ko (kaSTadAna) duHkha denevAle (lakhai) mAnatA hai| bhAvArtha :- (1) baMdhatattva kI bhUla :- aghAtikarma ke phalAnusAra padArthoM kI saMyoga-viyogarUpa avasthAe~ hotI haiN| mithyAdRSTi jIva unheM anukUlapratikUla mAnakara unase maiM sukhI-duHkhI hU~ - aisI kalpanA dvArA rAga-dveSa, AkulatA karatA hai| dhana, yogya strI, putrAdi kA saMyoga hone se rati karatA hai; roga, niMdA, nirdhanatA, putra-viyogAdi hone se arati karatA hai; puNya-pApa donoM baMdhanakartA haiM, kintu aisA na mAnakara puNya ko hitakArI mAnatA hai; tattvadRSTi se to puNya-pApa donoM ahitakara hI haiM; parantu ajJAnI aisA nirdhArarUpa nahIM mAnatA - vaha bandhatattva kI viparIta zraddhA hai| (2) saMvaratattva kI bhUla :- nizcayasamyagdarzana-jJAna-cAritra hI jIva ko hitakArI haiM; svarUpa meM sthiratA dvArA rAga kA jitanA abhAva vaha vairAgya hai aura vaha sakha ke kAraNarUpa hai| tathApi ajJAnI jIva use kaSTadAtA mAnatA hai - yaha saMvaratattva kI viparIta zraddhA hai| nirjarA aura mokSa kI viparIta zraddhA tathA agRhIta mithyAjJAna roke na cAha nijazakti khoya, zivarUpa nirAkulatAna joya / yAhI pratItijuta kachuka jJAna, so dukhadAyaka ajJAna jAna / / 7 / / 1. anaMtadarzana, anaMtajJAna, anaMtasukha aura anaMtavIrya hI AtmA kA saccA svarUpa hai| anvayArtha :- [mithyAdRSTi jIva] (nijazakti) apane AtmA kI zakti (khoya) khokara (cAha) icchA ko (na roke) nahIM rokatA aura (nirAkulatA) AkulatA ke abhAva ko (zivarUpa) mokSakA svarUpa (na joya) nahIM maantaa| (yAhI) isa (pratItijuta) mithyA mAnyatA sahita (kachuka jJAna) jo kucha jJAna hai (so) vaha (dukhadAyaka) kaSTa denevAlA (ajJAna) agRhIta mithyAjJAna hai - aisA (jAna) samajhanA caahiye| bhAvArtha :- (1) nirjarAtattva kI bhUla :- AtmA meM AMzika zuddhi kI vRddhi tathA azuddhi kI hAni honA, use saMvarapUrvaka nirjarA kahA jAtA hai; vaha nizcayasamyagdarzana pUrvaka hI ho sakatI hai| jJAnAnandasvarUpa meM sthira hone se zubha-azubha icchA kA nirodha hotA hai vaha tapa hai| tapa do prakAra kA hai :(1) bAlatapa (2) samyaktapa; ajJAnadazA meM jo tapa kiyA jAtA hai, vaha bAlatapa hai, usase kabhI saccI nirjarA nahIM hotI; kintu AtmasvarUpa meM samyak prakAra se sthiratA-anusAra jitanA zubha-azubha icchA kA abhAva hotA hai, vaha saccI nirjarA hai - samyaktapa hai; kintu mithyAdRSTi jIva aisA nahIM mAnatA / apanI ananta jJAnAdi zakti ko bhUlakara parAzraya meM sukha mAnatA hai, zubhAzubha icchA tathA pA~ca indriyoM ke viSayoM kI cAha ko nahIM rokatA - yaha nirjarAtattva kI viparIta zraddhA hai| (2) mokSatattva kI bhUla :- pUrNa nirAkula Atmika sukha kI prApti arthAt jIva kI sampUrNa zuddhatA vaha mokSa kA svarUpa hai tathA vahI saccA sukha hai; kintu ajJAnI aisA nahIM maantaa| mokSa hone para teja meM teja mila jAtA hai athavA vahA~ zarIra, indriyA~ tathA viSayoM ke binA sukha kaise ho sakatA hai? vahA~ se punaH avatAra dhAraNa karanA 19 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chahaDhAlA dUsarI DhAla par3atA hai - ityAdi / isaprakAra mokSadazA meM nirAkulatA nahIM mAnatA, vaha mokSatattva kI viparIta zraddhA hai| (3) ajJAna :- agRhIta mithyAdarzana ke rahate hue jo kucha jJAna ho, use agRhIta mithyAjJAna kahate haiM; vaha mahAn duHkhadAtA hai| upadezAdi bAhya nimittoM ke Alambana dvArA use navIna grahaNa nahIM kiyA hai, kintu anAdikAlIna hai, isaliye use agRhIta (svAbhAvika-nisargaja) mithyAjJAna kahate haiM / / 7 / / agRhIta mithyAcAritra (kucAritra) kA lakSaNa ina juta viSayani meM jo pravRtta, tAko jAno mithyAcaritta / yoM mithyAtvAdi nisarga jeha, aba je gRhIta, suniye suteha / / 8 / / anvayArtha :- (jo) jo (viSayani meM) pA~ca indriyoM ke viSayoM meM (ina juta) agRhIta mithyAdarzana tathA agRhIta mithyAjJAna sahita (pravRtta) pravRtti karatA hai (tAko) use (mithyAcaritta) agRhIta mithyAcAritra (jAno) smjho| (yoM) isaprakAra (nisarga) agRhIta (mithyAtvAdi) mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra kA [varNana kiyA gayA] (aba) aba (je) jo (gRhIta) gRhIta [mithyAdarzana, jJAna, cAritra] hai (teha) use (suniye) suno| bhAvArtha :- agRhIta mithyAdarzana tathA agRhIta mithyAjJAna sahita pA~ca indriyoM ke viSaya meM pravRtti,karanA use agRhIta mithyAcAritra kahA jAtA hai| ina tInoM ko duHkha kA kAraNa jAnakara tattvajJAna dvArA unakA tyAga karanA caahie||8|| gRhIta mithyAdarzana aura kuguru ke lakSaNa jo kuguru kudeva kudharma seva, poIM cira darzanamoha eva / aMtara rAgAdika dharai jeha, bAhara dhana ambara saneha / / 9 / / gAthA 10 (pUrvArddha) dhArai kuliMga lahi mahata bhAva, te kuguru janmajala upalanAva; anvayArtha :- (jo) jo (kuguru) mithyA guru kI (kudeva) mithyAdeva kI aura (kudharma) mithyA dharma kI (seva) sevA karatA hai, vaha (cira) ati dIrghakAla taka (darzanamoha) mithyAdarzana (eva) hI (porSe) poSatA hai| (jeha) jo (aMtara) aMtara meM (rAgAdika) mithyAtva-rAga-dveSa Adi (dharai) dhAraNa karatA hai aura (bAhara) bAhya meM (dhana ambara ) dhana tathA vastrAdi se (sneha) prema rakhatA hai tathA (mahata bhAva) mahAtmApane kA bhAva (lahi) grahaNa karake (kuliMga) mithyAveSoM ko (dhAre) dhAraNa karatA hai, vaha (kuguru) kuguru kahalAtA hai aura vaha kuguru (janmajala) saMsArarUpI samudra meM (upalanAva) patthara kI naukA samAna hai| __bhAvArtha :- kuguru, kudeva aura kudharma kI sevA karane se dIrghakAla taka mithyAtva kA hI poSaNa hotA hai arthAt kuguru, kudeva aura kudharma kA sevana hI gRhIta mithyAdarzana kahalAtA hai| parigraha do prakAra kA hai - eka aMtaraMga aura dUsarA bhirNg| mithyAtva, rAga-dveSAdi aMtaraMga parigraha haiM aura vastra, pAtra, dhana, makAnAdi bahiraMga parigraha haiN| vastrAdi sahita hone para bhI apane ko jinaliMgadhArI mAnate haiM, ve kuguru haiN| "jinamArga meM tIna liMga to zraddhApUrvaka haiN| eka to jinasvarUpa-nigraMtha digaMbara muniliMga, dUsarA utkRSTa zrAvakarUpa dasavIM-gyArahavIM pratimAdhArI zrAvakaliMga aura tIsarA AryikAoM kA rUpa - yaha striyoM kA liMga, ina tIna ke atirikta koI cauthA liMga samyagdarzanasvarUpa nahIM hai; isaliye ina tIna ke atirikta anya liMgoM ko jo mAnatA hai, use jinamata kI zraddhA nahIM hai, kintu vaha mithyAdRSTi hai| (darzanapAhuDa gAthA 18)" isaliye jo kuliMga ke dhAraka haiM, mithyAtvAdi aMtaraMga tathA vastrAdi bahiraMga parigraha sahita haiM, apane ko muni mAnate haiM, manAte haiM, ve kuguru haiN| jisaprakAra patthara kI naukA DUba jAtI hai tathA usameM baiThane vAle bhI DUbate haiM; usIprakAra kuguru bhI svayaM saMsArasamudra meM DUbate haiM aura unakI vaMdanA tathA sevA-bhakti karanevAle bhI anaMta saMsAra meM DUbate haiM arthAt kuguru kI zraddhA, bhakti, pUjA, vinaya tathA anumodanA karane se gRhIta mithyAtva kA sevana hotA hai aura usase jIva anaMtakAla taka bhava-bhramaNa karatA hai||9|| gAthA 10 (uttarArddha) kudeva (mithyAdeva) kA svarUpa jo rAga-dveSa malakari malIna, vanitA gadAdijuta cihna cIna / / 10 / / 20 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chahaDhAlA gAthA 11 (pUrvArdha) kudeva (mithyAdeva) kA svarUpa te haiM kudeva tinakI ju seva, zaTha karata na tina bhavabhramaNa cheva / anvayArtha :- (je) jo (rAga-dveSa malakari malIna) rAga-dveSarUpI maila se malina haiM aura (vanitA) strI (gadAdi juta) gadA Adi sahita (cihna cIna) cihnoM se pahicAne jAte haiM (te) ve (kudeva) jhUThe deva haiM, (tinakI) una kudevoM kI (ju) jo (zaTha) mUrkha (seva karata) sevA karate haiM, (tina) unakA (bhavabhramaNa) saMsAra meM bhramaNa karanA (na cheva) nahIM mitttaa| ____ bhAvArtha :- jo rAga aura dveSarUpI maila se malina (rAgI-dveSI) haiM aura strI, gadA, AbhUSaNa Adi cihnoM se jinako pahicAnA jA sakatA hai, ve 'kudeva' kahe jAte haiN| jo ajJAnI aise kudevoM kI sevA (pUjA, bhakti aura vinaya) karate haiM, ve isa saMsAra kA anta nahIM kara sakate arthAt anantakAla taka unakA bhavabhramaNa nahIM miTatA / / 10 / / gAthA 11 (uttarArddha) kudharma aura gRhIta mithyAdarzana kA saMkSipta lakSaNa rAgAdi bhAvahiMsA sameta, darvita trasa thAvara maraNa kheta / / 11 / / je kriyA tinheM jAnahu kudharma, tina saradhai jIva lahai ashrm| yaa| gRhIta mithyAtva jAna, aba suna gRhIta jo hai ajJAna / / 12 / / dUsarI DhAla anvayArtha :- (rAgAdi bhAvahiMsA) rAga-dveSa Adi bhAvahiMsA (sameta) sahita tathA (trasa-thAvara) trasa aura sthAvara (maraNa kheta) maraNa kA sthAna (davita) dravyahiMsA (sameta) sahita (je) jo (kriyA) kriyAe~ [haiM] (tinheM) unheM (kudharma) mithyAdharma (jAnahu) jAnanA caahie| (tina) unakI (saradhai) zraddhA karane se (jIva) AtmA-prANI (lahai azarma) duHkha pAte haiN| (yaa|) isa kuguru, kudeva aura kudharma kA zraddhAna karane ko (gRhIta mithyAtva) gRhIta mithyAdarzana jAnanA, (aba gRhIta) aba gRhIta (ajJAna) mithyAjJAna (jo hai) jise kahA jAtA hai, usakA varNana (suna) suno| bhAvArtha :- jisa dharma meM mithyAtva tathA rAgAdirUpa bhAvahiMsA aura trasa tathA sthAvara jIvoM ke ghAtarUpa dravyahiMsA ko dharma mAnA jAtA hai, use kudharma kahate haiN| jo jIva usa kudharma kI zraddhA karatA hai, vaha duHkha prApta karatA hai| aise mithyA guru, deva aura dharma kI zraddhA karanA, use "gRhIta mithyAdarzana" kahate haiN| vaha paropadeza Adi bAhya kAraNa ke Azraya se grahaNa kiyA jAtA hai, isaliye "gRhIta" kahalAtA hai| aba gRhIta mithyAjJAna kA varNana kiyA jAtA hai| gRhIta mithyAjJAna kA lakSaNa ekAntavAda-dUSita samasta, viSayAdika poSaka aprazasta; rAgI kumatanikRta zrutAbhyAsa, so hai kubodha bahu dena trAsa / / 13 / / 1. sudeva - arihaMta parameSThI; deva - bhavanavAsI, vyaMtara, jyotiSI aura vaimAnika. kadeva hari, hara zItalAdi; adeva - pIpala, tulasI, lakar3abAbA Adi kalpita deva, jo koI bhI sarAgI deva-devI haiM, ve vandana-pUjana ke yogya nahIM haiN| anvayArtha :- (ekAntavAda) ekAntarUpa kathana se (dUSita) mithyA [aura] (viSayAdika) pA~ca indriyoM ke viSaya Adi kI (poSaka) puSTi karanevAle (rAgI kumatanikRta) rAgI kumati Adi ke race hue (aprazasta) mithyA (samasta) 21 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 chahaDhAlA dUsarI DhAla zarIra ko kaSTa denevAlI (Atama anAtma ke) AtmA aura paravastuoM ke (jJAnahIna) bhedajJAna se rahita (tana) zarIra ko (chIna) kSINa (karana) karanevAlI (vividha vidha) aneka prakAra kI (je je karanI) jo-jo kriyAe~ haiM, ve saba (mithyAcAritra) mithyAcAritra haiN| bhAvArtha :- zarIra aura AtmA kA bhedavijJAna na hone se jo yaza, dhanasampatti, Adara-satkAra Adi kI icchA se mAnAdi kaSAya ke vazIbhUta hokara zarIra ko kSINa karanevAlI aneka prakAra kI kriyAe~ karatA hai, use "gRhIta mithyAcAritra" kahate haiN| mithyAcAritra ke tyAga kA tathA Atmahita meM lagane kA upadeza te saba mithyAcAritra tyAga, aba Atama ke hita paMtha laag| jagajAla-bhramaNa ko dehutyAga, abadaulata! nija aatmsupaag||15|| samasta (zruta) zAstroM ko (abhyAsa) par3hanA-par3hAnA, sunanA aura sunAnA (so) vaha (kubodha) mithyAjJAna [hai; vaha] (bahu) bahuta (trAsa) duHkha ko (dena) dene vAlA hai| bhAvArtha :- (1) vastu aneka dharmAtmaka hai; usameM se kisI bhI eka hI dharma ko pUrNa vastu kahane ke kAraNa se dUSita (mithyA) tathA viSaya-kaSAyAdi kI puSTi karane vAle kuguruoM ke race hue sarva prakAra ke mithyA zAstroM ko dharmabuddhi se likhanA-likhAnA, par3hanA-par3hAnA, sunanA aura sunAnA; use gRhIta mithyAjJAna kahate haiN| (2) jo zAstra jagata meM sarvathA nitya, eka, advaita aura sarvavyApaka brahmamAtra vastu hai, anya koI padArtha nahIM hai - aisA varNana karatA hai, vaha zAstra ekAntavAda se dUSita hone ke kAraNa kuzAstra hai| (3) vastu ko sarvathA kSaNika-anitya batalAyeM, athavA (4) guNa-guNI sarvathA bhinna haiM, kisI guNa ke saMyoga se vastu hai - aisA kathana kareM athavA (5) jagata kA koI kartA-hartA tathA niyaMtA hai - aisA varNana kareM, athavA (6) dayA, dAna, mahAvratAdika zubha rAga; jo ki puNyAsrava hai, parAzraya hai, usase tathA sAdhu ko AhAra dene ke zubhabhAva se saMsAra parita (alpa, maryAdita) honA batalAyeM tathA upadeza dene ke zubhabhAva se paramArtharUpa dharma hotA hai - ityAdi anya dharmiyoM ke granthoM meM jo viparIta kathana haiM, ve ekAnta aura aprazasta hone ke kAraNa kuzAstra haiM; kyoMki unameM prayojanabhUta sAta tattvoM kI yathArthatA nahIM hai| jahA~ eka tattva kI bhUla ho, vahA~ sAtoM tattva kI bhUla hotI hI hai - aisA samajhanA caahie| gRhIta mithyAcAritra kA lakSaNa jo khyAti lAbha pUjAdi cAha, dhari karana vividha vidha dehadAha / Atama anAtma ke jJAnahIna, je je karanI tana karana chIna / / 14 / / anvayArtha :- (jo) jo (khyAti) prasiddhi (lAbha) lAbha tathA (pUjAdi) mAnyatA aura Adara-sanmAna Adi kI (cAha dhari) icchA karake (dehadAha) anvayArtha :- (te) usa (saba) samasta (mithyAcAritra) mithyAcAritra ko (tyAga) chor3akara (aba) aba (Atama ke) AtmA ke (hita) kalyANa ke (paMtha) mArga meM (lAga) laga jAo, (jagajAla) saMsArarUpI jAla meM 22 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chahaDhAlA dUsarI DhAla (bhramaNa ko) bhaTakanA (dehu tyAga) chor3a do, (daulata) he daulatarAma! (nija Atama) apane AtmA meM (aba) aba (supAga) bhalIbhA~ti lIna ho jaao| ___ bhAvArtha :-AtmahitaiSI jIva ko nizcaya samyagdarzana-jJAna-cAritra grahaNa karake gRhIta mithyAdarzana-jJAna-cAritra tathA agRhIta mithyAdarzana-jJAna-cAritra kA tyAga karake AtmakalyANa ke mArga meM laganA caahie| zrI paNDita daulatarAmajI apanI AtmA ko sambodhana karake kahate haiM ki - he Atman! parAzrayarUpa saMsAra arthAt puNya-pApa meM bhaTakanA chor3akara sAvadhAnI se AtmasvarUpa meM lIna ho| dUsarI DhAla kA sArAMza (1) yaha jIva mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra ke vaza hokara cAra gatiyoM meM paribhramaNa karake pratisamaya ananta duHkha bhoga rahA hai| jaba taka dehAdi se bhinna apane AtmA kI saccI pratIti tathA rAgAdi kA abhAva na kare, taba taka sukha-zAnti aura AtmA kA uddhAra nahIM ho sktaa| (2) Atmahita ke lie (sukhI hone ke lie) prathama (1) sacce deva, guru aura dharma kI yathArtha pratIti, (2) jIvAdi sAta tattvoM kI yathArtha pratIti, (3) sva-para ke svarUpa kI zraddhA, (4) nija zuddhAtmA ke pratibhAsarUpa AtmA kI zraddhA - ina cAra lakSaNoM ke avinAbhAva sahita satya zraddhA (nizcaya samyagdarzana) jabataka jIva prakaTa na kare, taba taka jIva (AtmA) kA uddhAra nahIM ho sakatA arthAt dharma kA prArambha bhI nahIM ho sakatA: aura taba taka AtmA ko aMzamAtra bhI sukha prakaTa nahIM hotaa| (3) sAta tattvoM kI mithyAzraddhA karanA, use mithyAdarzana kahate haiN| apane svataMtra svarUpa kI bhUla kA kAraNa AtmasvarUpa meM viparIta zraddhA hone se jJAnAvaraNIyAdi dravyakarma, zarIrAdi nokarma tathA puNya-pApa-rAgAdi malina bhAvoM meM ekatAbuddhi-kartAbuddhi hai aura isaliye zubharAga tathA puNya hitakara hai, zarIrAdi parapadArthoM kI avasthA (kriyA) maiM kara sakatA hU~, para mujhe lAbha-hAni kara sakatA hai tathA maiM para kA kucha kara sakatA hU~ - aisI mAnyatA ke kAraNa use sat-asat kA viveka hotA hI nhiiN| saccA sukha tathA hitarUpa zraddhA-jJAna-cAritra apane AtmA ke hI Azraya se hote haiM, isa bAta kI bhI use khabara nahIM hotii| (4) punazca, kudeva-kuguru-kuzAstra aura kudharma kI zraddhA, pUjA, sevA tathA vinaya karane kI jo-jo pravRtti hai, vaha apane mithyAtvAdi mahAna doSoM ko poSaNa denevAlI hone se duHkhadAyaka hai, ananta saMsAra-bhramaNa kA kAraNa hai| jo jIva usakA sevana karatA hai, use kartavya samajhatA hai, vaha durlabha manuSya-jIvana ko naSTa karatA hai| (5) agRhIta mithyAdarzana-jJAna-cAritra jIva ko anAdikAla se hote haiM, phira vaha manuSya hone ke pazcAt kuzAstra kA abhyAsa karake athavA kuguru kA upadeza svIkAra karake gRhIta mithyAjJAna-mithyAzraddhA dhAraNa karatA hai tathA kumata kA anusaraNa karake mithyAkriyA karatA hai, vaha gRhIta mithyAcAritra hai| isaliye jIva ko bhalIbhA~ti sAvadhAna hokara gRhIta tathA agRhIta - donoM prakAra ke mithyAbhAva chor3ane yogya haiM tathA unakA yathArtha nirNaya karake nizcaya samyagdarzana prakaTa karanA caahie| mithyAbhAvoM kA sevana kara-karake, saMsAra meM bhaTakakara, ananta janma dhAraNa karake anantakAla ga~vA diyA; isaliye aba sAvadhAna hokara AtmoddhAra karanA caahie| dUsarI DhAla kA bheda-saMgraha indriyaviSaya :- sparza, rasa, gaMdha, varNa aura zabda / tattva :- jIva, ajIva, Asrava, baMdha, saMvara, nirjarA aura mokSa / dravya :- jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla / mithyAdarzana :- gRhIta, agRhIta / mithyAjJAna :- gRhIta (bAhyakAraNa prApta), agRhIta (nisrgj)| mithyAcAritra :- gRhIta aura agRhIta / ____ 23 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 chahaDhAlA dUsarI DhAla mahAduHkha :- svarUpa sambandhI ajJAna, mithyaatv| dUsarI DhAla kA lakSaNa-saMgraha anekAnta :- pratyeka vastu meM vastupane ko pramANita-nizcita karanevAlI astitva-nAstitva Adi paraspara-viruddha do zaktiyoM kA eka sAtha prakAzita honaa| (AtmA sadaiva sva-rUpa se hai aura para-rUpa se nahIM hai - aisI jo dRSTi, vaha anekAntadRSTi hai)| amartika:- rUpa, rasa, gaMdha aura sparzarahita vstu| AtmA :- jAnane-dekhane athavA jJAna-darzana zaktivAlI vastu ko AtmA kahA jAtA hai| jo sadA jAne aura jAnane rUpa pariNamita ho, use jIva athavA AtmA kahate haiN| upayoga :- jIva kI jJAna-darzana athavA jAnane-dekhane kI zakti kA vyaapaar| ekAntavAda :- aneka dharmoM kI sattA kI apekSA na rakhakara vastu kA eka hI rUpa se nirUpaNa krnaa| darzanamoha :- AtmA ke svarUpa kI viparIta shrddhaa| dravyahiMsA :- trasa aura sthAvara prANiyoM kA ghAta krnaa| bhAvahiMsA :- mithyAtva tathA rAga-dveSAdi vikAroM kI utpatti / mithyAdarzana :- jIvAdi tattvoM kI viparIta zraddhA / mUrtika :- rUpa, rasa, gandha aura sparzasahita vastu / antara-pradarzana (1) AtmA aura jIva meM koI antara nahIM hai, paryAyavAcaka zabda haiN| (2) agRhIta (nisargaja) to upadezAdika ke nimitta binA hotA hai, parantu gRhIta meM upadezAdi nimitta hote haiN| (3) mithyAtva aura mithyAdarzana meM koI antara nahIM hai; mAtra donoM paryAyavAcaka zabda haiN| (4) suguru meM mithyAtvAdi doSa nahIM hote, kintu kuguru meM hote haiN| vidyAguru to suguru aura kuguru se bhinna vyakti haiN| mokSamArga ke prasaMga meM to mokSamArga ke pradarzaka suguru se tAtparya hai| dUsarI DhAla kI praznAvalI (1) agRhIta-mithyAcAritra, agRhIta-mithyAjJAna, agRhIta-mithyAdarzana, kudeva, kuguru, kudharma, gRhIta-mithyAdarzana, gRhIta-mithyAjJAna, gRhIta mithyAcAritra, jIvAdi chaha dravya - ina sabakA lakSaNa btlaao| (2) mithyAtva aura mithyAdarzana meM, agRhIta aura gRhIta meM, AtmA aura jIva meM tathA suguru, kuguru aura vidyA guru meM kyA antara hai? vaha btlaao| (3) agRhIta kA nAmAntara, Atmahita kA mArga, ekendriya ko jJAna na mAnane se hAni, kudevAdi kI sevA se hAni; dUsarI DhAla meM kahI huI vAstavikatA, mRtyukAla meM jIva nikalate hue dikhAI nahIM detA, usakA kAraNa; mithyAdRSTi kI ruci, mithyAdRSTi kI aruci, mithyAdarzana-jJAna-cAritra kI sattA kA kAla; mithyAdRSTi ko duHkha denevAlI vastu, mithyAdhArmika kArya karane-karAne va usameM sammata hone se hAni tathA sAta tattvoM kI viparIta zraddhA ke prakArAdi kA spaSTa varNana kro| 1. aprAdurbhAvaH khalu rAgAdInAM bhavatyahiMseti / teSAmevotpattirhiseti jinAgamasya saMkSepaH / / 44 / / (puruSArthasiddhyupAya) artha :- vAstava meM rAgAdi bhAvoM kA prakaTa na honA, so ahiMsA haiM aura rAgAdi bhAvoM kI utpatti honA so hiMsA hai - aisA jinAgama zAstra kA saMkSipta rahasya hai| Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chahaDhAlA (4) Atmahita, Atmazakti kA vismaraNa, gRhIta mithyAtva, jIvatattva kI pahicAna na hone meM kisakA doSa hai, tattva kA prayojana, duHkha, mokSasukha kI aprApti aura saMsAra-paribhramaNa ke kAraNa drshaao| (5) mithyAdRSTi kA AtmA, janma aura maraNa, kaSTadAyaka vastu Adi sambandhI vicAra prakaTa kro| (6) kuguru, kudeva aura mithyAcAritra Adi ke dRSTAnta do| AtmahitarUpa dharma ke lie prathama vyavahAra yA nizcaya? (7) kuguru tathA kudharma kA sevana aura rAgAdibhAva Adi kA phala btlaao| mithyAtva para eka lekha likho| anekAnta kyA hai? rAga to bAdhaka hI hai, tathApi vyavahAra mokSamArga ko (zubharAga kA) nizcaya kA hetu kyoM kahA hai? amuka zabda, caraNa athavA chanda kA artha aura bhAvArtha btlaao| dUsarI DhAla kA sArAMza smjhaao| tIsarI DhAla narendra chanda (jogIrAsA) Atmahita, saccA sukha tathA do prakAra se mokSamArga kA kathana Atama ko hita hai sukha so sukha AkulatA bina khiye| AkulatA zivamAMhi na tAteM, zivamaga lAgyo cahiye / / samyagdarzana-jJAna-carana ziva maga, so dvividha vicaaro| jo satyAratha-rUpa so nizcaya, kAraNa so vyvhaaro||1|| he jina tero sujasa ujAgara gAvata haiM munijana jJAnI ||ttek / / durjaya moha mahAbhaTa jAne nija vasa kIne haiM jaga praanii| so tuma dhyAna kRpAna pAna gahiM tat china tAkI thiti haanii||1|| supta anAdi avidyA nidrA jina jana nija sudhi bisraanii| vai saceta tina nija nidhi pAI zravaNa sunI jaba tuma vaanii||2|| maMgalamaya tU jaga meM uttama, tU hI zaraNa zivamaga daanii| tuma pada sevA parama auSadhi janma-jarA-mRta gada hAni // 3 // tumare paMcakalyANaka mAhIM tribhuvana moha dazA haanii| viSNu vidAmbara jiSNu digambara budha ziva kahi dhyAvata dhyaanii||4|| sarva darva guNa parijaya pariNati, tuma subodha meM nahiM chaanii| tAteM daula' dAsa ura AzA prakaTa karI nija rasa saanii||5|| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 chahaDhAlA anvayArtha :- ( Atama ko) AtmA kA (hita) kalyANa (hai) hai (sukha) sukha kI prApti, (so sukha) vaha sukha (AkulatA bina) AkulatA rahita (kahiye) kahA jAtA hai| (AkulatA) AkulatA (zivamAhiM) mokSa meM (na) nahIM hai ( tAteM) isaliye (zivamaga) mokSamArga meM ( lAgyo ) laganA ( cahiye) caahie| ( samyagdarzana - jJAna - carana ) samyagdarzana - jJAna - cAritra ina tInoM kI ekatA rUpa (zivamaga) jo mokSa kA mArga hai| (so) usa mokSamArga kA (dvividha) do prakAra se (vicAro) vicAra karanA cAhie ki (jo) jo (satyAratha rUpa) vAstavika svarUpa hai (so) vaha (nizcaya) nizcaya - mokSamArga hai aura (kAraNa) jo nizcayamokSamArga kA nimittakAraNa hai (so) use (vyavahAro) vyavahAra-mokSamArga kahate haiN| bhAvArtha :- (1) samyakcAritra nizcayasamyagdarzana - jJAnapUrvaka hI hotA hai| jIva ko nizcayasamyagdarzana ke sAtha hI samyak bhAvazrutajJAna hotA hai| aura nizcayanaya tathA vyavahAranaya ye donoM samyak zrutajJAna ke avayava (aMza) haiM; isaliye mithyAdRSTi ko nizcaya yA vyavahAranaya ho hI nahIM sakate; isaliye "vyavahAra prathama hotA hai aura nizcayanaya bAda meM prakaTa hotA hai" - aisA mAnanevAle ko nayoM ke svarUpa kA yathArtha jJAna nahIM hai| (2) tathA naya nirapekSa nahIM hote| nizcayasamyagdarzana prakaTa hone se pUrva yadi vyavahAranaya ho to nizcayanaya kI apekSA rahita nirapekSanaya huA; aura yadi pahale akelA vyavahAranaya ho to ajJAnadazA meM samyagnaya mAnanA par3egA; kintu "nirapekSA nayAH mithyA sApekSA vastu te'rthakRta" (AptamImAMsA zloka108) aisA Agama kA vacana hai; isaliye ajJAnadazA meM kisI jIva ko vyavahAranaya nahIM ho sakatA, kintu vyavahArAbhAsa athavA nizcayAbhAsarUpa mithyAnaya ho sakatA hai| (3) jIva nija jJAyakasvabhAva ke Azraya dvArA nizcaya ratnatraya (mokSamArga) prakaTa kare, taba sarvajJakathita sapta tattva, sacce deva-guru-zAstra kI zraddhA sambandhI rAgamizrita vicAra tathA mandakaSAyarUpa zubhabhAva- jo ki usa jIva ko pUrvakAla meM thA, use bhUtanaigamana se vyavahArakAraNa kahA jAtA hai| (paramAtmaprakAza 26 tIsarI DhAla 43 adhyAya 2, gAthA 14 kI TIkA) / tathA usI jIva ko nizcaya samyagdarzana kI bhUmikA meM zubharAga aura nimitta kisa prakAra ke hote haiM, unakA sahacarapanA batalAne ke lie vartamAna zubharAga ko vyavahAra mokSamArga kahA hai| aisA kahane kA kAraNa yaha hai ki usase bhinna prakAra ke (viruddha) nimitta usa dazA meM kisI ko ho nahIM sakate / - isaprakAra nimitta-vyavahAra hotA hai, tathApi vaha yathArtha kAraNa nahIM hai| (4) AtmA svayaM hI sukhasvarUpa hai, isaliye AtmA ke Azraya se hI sukha prakaTa ho sakatA hai, kintu kisI nimitta yA vyavahAra ke Azraya se sukha prakaTa nahIM ho sakatA / (5) mokSamArga to eka hI hai, vaha nizcaya samyagdarzana - jJAna - cAritra kI ekatArUpa hai| (pravacanasAra, gAthA 82-199 tathA mokSamArga prakAzaka, dehalI, pRSTha 462) / (6) aba, "mokSamArga to kahIM do nahIM haiM, kintu mokSamArga kA nirUpaNa do prakAra se hai| jahA~ mokSamArga ke rUpa meM sacce mokSamArga kI prarUpaNA kI hai, vaha nizcaya mokSamArga hai; tathA jahA~, jo mokSamArga to nahIM hai, kintu mokSamArga kA nimitta hai athavA sahacArI hai, vahA~ use upacAra se mokSamArga kaheM to vaha vyavahAra mokSamArga hai; kyoMki nizcaya - vyavahAra kA sarvatra aisA hI lakSaNa hai arthAt yathArtha nirUpaNa vaha nizcaya aura upacAra nirUpaNa vaha vyavahAra; isaliye nirUpaNa kI apekSA se do prakAra kA mokSamArga jAnanA; kintu eka nizcaya mokSamArga hai aura dUsarA vyavahAra mokSamArga hai - isaprakAra do mokSamArga mAnanA mithyA hai| (mokSamArga prakAzaka, dehalI, pRSTha 365 - 366 ) nizcaya samyagdarzana - jJAna - cAritra kA svarUpa paradravyanataiM bhinna ApameM ruci samyaktva bhalA hai| AparUpa ko jAnapanoM, so samyagjJAna kalA hai / / AparUpa meM lIna rahe thira, samyakcArita soI / aba vyavahAra mokSamaga suniye, hetu niyata ko hoI // 2 // Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 chahaDhAlA anvayArtha :- ( Apa meM) AtmA meM (paradravyanateM) paravastuoM se ( bhinna) bhinnatva kI (ruci) zraddhA karanA so, (bhalA) nizcaya (samyaktva) samyagdarzana hai; (AparUpa ko ) AtmA ke svarUpa ko (paradravyanateM bhinna) paradravyoM se bhinna (jAnapanoM) jAnanA (so) vaha (samyagjJAna) nizcaya samyagjJAna (kalA) prakAza (hai) hai| (paradravyanataiM bhinna) paradravyoM se bhinna aise (AparUpa meM) AtmasvarUpa (thara) sthiratApUrvaka ( lIna rahe) lIna honA so (samyak cArita) nizcaya samyakcAritra (soI) hai| (aba) aba (vyavahAra mokSamaga) vyavahAra- mokSamArga (suniye) suno ki jo vyavahAra mokSamArga (niyata ko) nizcaya mokSamArga kA (hetu) nimittakAraNa ( hoI) hai| bhAvArtha :- para padArthoM se trikAla bhinna aise nija AtmA kA aTala vizvAsa karanA, use nizcaya samyagdarzana kahate haiN| AtmA ko paravastuoM se bhinna jAnanA (jJAna karanA) use nizcaya samyagjJAna kahA jAtA hai tathA paradravyoM kA Alambana chor3akara AtmasvarUpa meM ekAgratA se magna honA vaha nizcaya samyakcAritra (yathArtha AcaraNa) kahalAtA hai| aba Age vyavahAra-mokSamArga kA kathana karate haiM; kyoMki jaba nizcaya - mokSamArga ho, taba vyavahAra-mokSamArga nimittarUpa meM kaise hotA hai, vaha jAnanA caahiye| vyavahAra samyaktva (samyagdarzana) kA svarUpa jIva ajIva tattva aru Asrava, bandha ru saMvara jAno / nirjara mokSa kahe jina tinako, jyoM kA tyoM saradhAnau / / 27 tIsarI DhAla hai soI samakita vyavahArI, aba ina rUpa bakhAno / tinako suna sAmAnya vizeSai, dir3ha pratIta ura Ano / / 3 / / anvayArtha :- (jina) jinendradeva ne (jIva) jIva, (ajIva) ajIva, (Asrava) Asrava, (bandha) bandha, ( saMvara) saMvara, (nirjara) nirjarA, (aru) aura (mokSa) mokSa, (tattva) ye sAta tattva (kahe) kahe haiM; (tinako) una sabakI (jyoM kA tyoM) yathAvat yathArtharUpa se (saradhAno) zraddhA kro| (soI) isaprakAra zraddhA karanA, so (samakita vyavahArI) vyavahAra se samyagdarzana hai| aba (ina rUpa) ina sAta tattvoM ke rUpa kA (bakhAno) varNana karate haiM; (tinako) unheM (sAmAnya vizeSai) saMkSepa se tathA vistAra se (suna) sunakara (ura) mana meM (dir3ha) aTala (pratIta) zraddhA (Ano) kro| bhAvArtha:(1) nizcaya samyagdarzana ke sAtha vyavahAra samyagdarzana kaise hotA hai, usakA yahA~ varNana hai| jise nizcaya samyagdarzana na ho, use vyavahAra samyagdarzana bhI nahIM ho sktaa| nizcayazraddhA sahita sAta tattvoM kI vikalparAgasahita zraddhA ko vyavahAra samyagdarzana kahA jAtA hai| (2) tattvArthasUtra meM " tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam" kahA hai, vaha nizcaya samyagdarzana hai| (dekho, mokSamArga prakAzaka adhyAya 9, pRSTha 477 tathA puruSArthasiddhyupAya, gAthA 22) / yahA~ jo sAta tattvoM kI zraddhA kahI hai, vaha bhedarUpa hai - rAgasahita hai, isaliye vaha vyavahAra samyagdarzana hai| nizcaya mokSamArga meM kaisA nimitta hotA Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chahaDhAlA tIsarI DhAla jIva ke bheda-upabheda hai, vaha batalAne ke lie yahA~ tIsarA pada kahA hai; kintu usakA aisA artha nahIM hai ki - nizcayasamyaktva binA vyavahArasamyaktva ho sakatA hai| jIva ke bheda, bahirAtmA aura uttama antarAtmA kA lakSaNa bahirAtama, antara Atama, paramAtama jIva tridhA hai| deha jIva ko eka gine bahirAtama tattvamudhA hai / / uttama madhyama jaghana trividha ke antara-Atama jnyaanii| dvividha saMga bina zudha upayogI, muni uttama nijadhyAnI / / 4 / / anvayArtha :- (bahirAtama) bahirAtmA, (antara-Atama) antarAtmA [aura] (paramAtama) paramAtmA, [isaprakAra] (jIva) jIva (tridhA) tIna prakAra ke (hai) haiM; [unameM jo] (deha jIva ko) zarIra aura AtmA ko (eka gine) eka mAnate haiM, ve (bahirAtama) bahirAtmA haiM aura ve bahirAtmA] (tattvamudhA) yathArtha tattvoM se ajAna arthAt tattvamUr3ha mithyAdRSTi haiM / (AtamajJAnI) AtmA ko paravastuoM se bhinna jAnakara yathArtha nizcaya karanevAle (antara Atama) antarAtmA [kahalAte haiM; ve] (uttama) uttama (madhyama) madhyama aura (jaghana) jaghanya - aise (trividha) tIna prakAra ke haiN| [unameM] (dvividha) aMtaraMga tathA bahiraMga aise do prakAra ke (saMga bina) parigraha rahita (zudha upayogI) zuddha upayogI (nijadhyAnI) AtmadhyAnI (muni) digambara muni (uttama) uttama antarAtmA haiN| bhAvArtha :- jIva (AtmA) tIna prakAra ke haiM - (1) bahirAtmA, (2) antarAtmA, (3) paramAtmA / unameM jo zarIra aura AtmA ko eka mAnate haiM, unheM bahirAtmA kahate haiM; ve tattvamUr3ha mithyAdRSTi haiN| jo zarIra aura AtmA ko apane bhedavijJAna se bhinna-bhinna mAnate haiM, ve antarAtmA arthAt samyagdRSTi haiN| antarAtmA ke tIna bheda haiM - uttama, madhyama aura jaghanya / unameM aMtaraMga tathA bahiraMga donoM prakAra ke parigraha se rahita sAtaveM se lekara bArahaveM guNasthAna taka vartate hue zuddha-upayogI AtmadhyAnI digambara muni uttama antarAtmA haiN| madhyama aura jaghanya antarAtmA tathA sakala paramAtmA madhyama antara-Atama haiM je dezavratI anagArI / jaghana kahe avirata-samadRSTi, tInoM zivamaga cArI / / sakala nikala paramAtama dvaividha tinameM ghAti nivaarii| zrI arihanta sakala paramAtama lokAloka nihArI / / 5 / / anvayArtha :- (anagArI) chaThaveM guNasthAna ke samaya antaraMga aura bahiraMga parigraha rahita yathAjAtarUpadhara-bhAvaliMgI muni madhyama antarAtmA haiM tathA (dezavratI) do kaSAya ke abhAva sahita aise paMcama guNasthAnavartI samyagdRSTi zrAvaka (madhyama) madhyama (antara-Atama) antarAtmA (haiM) haiM aura (avirata) vratarahita (samadRSTi) samyagdRSTi jIva (jaghana) jaghanya antarAtmA (kahe) kahalAte haiM; (tInoM) ye tInoM (zivamagacArI) mokSamArga para calanevAle haiN| (sakala nikala) sakala aura nikala ke bheda se (paramAtama) paramAtmA (dvaividha) do prakAra ke haiM (tinameM) unameM (ghAti) cAra ghAtikarmoM ko (nivArI) nAza karanevAle (lokAloka) loka tathA aloka ko (nihArI) jAnane-dekhanevAle (zrI arihanta) arahanta parameSThI (sakala) zarIra sahita (paramAtama) paramAtmA haiN| bhAvArtha :- (1)jo nizcaya samyagdarzanAdi sahita haiM; tIna kaSAya rahita, zuddhopayogarUpa munidharma ko aMgIkAra karake aMtaraMga meM to usa zuddhopayogarUpa 28 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 chahaDhAlA dvArA svayaM apanA anubhava karate haiM, kisI ko iSTa-aniSTa mAnakara rAga-dveSa nahIM karate, hiMsAdirUpa azubhopayoga kA to astitva hI jinake nahIM rahA hai - aisI antaraMgadazA sahita bAhya digambara saumya mudrAdhArI hue haiM aura chaThaveM pramattasaMyata guNasthAna ke samaya aTThAIsa mUlaguNoM kA akhaNDarUpa se pAlana karate haiM ve, tathA jo anantAnubandhI evaM apratyAkhyAnIya - aise do kaSAya ke abhAva sahita samyagdRSTi zrAvaka haiM, ve madhyama antarAtmA haiM arthAt chaThaveM aura pA~caveM guNasthAnavartI jIva madhyama antarAtmA haiN| ' (2) samyagdarzana ke binA kabhI dharma kA prArambha nahIM hotaa| jise nizcaya samyagdarzana nahIM hai, vaha jIva bahirAtmA hai| (3) paramAtmA ke do prakAra haiM sakala aura nikala / (2) zrI arihaMta paramAtmA ve `sakala (zarIrasahita) paramAtmA haiM aura (2) siddha paramAtmA ve nikala paramAtmA haiN| ve donoM sarvajJa hone se loka aura aloka sahita sarva padArthoM kA trikAlavartI sampUrNa svarUpa eka samaya meM yugapat (ekasAtha) jAnanedekhanevAle, sabake jJAtA draSTA haiM, isase nizcita hotA hai ki jisaprakAra sarvajJa kA jJAna vyavasthita hai, usIprakAra unake jJAna ke jJeya-sarvadravya - chahoM dravyoM kI traikAlika kramabaddha paryAyeM nizcita vyavasthita haiM, koI paryAya ulTIsIdhI athavA avyavasthita nahIM hotI, aisA samyagdRSTi jIva mAnatA hai| jisakI aisI mAnyatA (nirNaya) nahIM hotI, use sva- para padArthoM kA nizcaya na hone se zubhAzubha vikAra aura paradravya ke sAtha kartAbuddhi-ekatAbuddhi hotI hI hai| isaliye vaha jIva bahirAtmA hai| 1. sAvayaguNehiM juttA pamattaviradA ya majjhimA hoMti / zrAvakaguNaistu yuktAH pramattaviratAzca madhyamA bhavanti / / artha :- zrAvaka ke guNoM se yukta aura pramattavirata muni madhyama antarAtmA haiN| (svAmI kArtikeyAnuprekSA, gAthA - 196 ) 2. sa = sahita, kalazarIra, sakala arthAt zarIra sahita / 3. ni= rahita, kala= zarIra, nikala arthAt zarIra rahita / 29 tIsarI DhAla 49 nikala paramAtmA kA lakSaNa tathA paramAtmA ke dhyAna kA upadeza jJAnazarIrI trividha karmamala varjita siddha mahantA / te haiM nikala amala paramAtama bhogeM zarma anantA / / bahirAtamatA heya jAni taji, antara Atama hajai / paramAtama ko dhyAya nirantara jo nita Ananda pUjai // 6 // anvayArtha :- ( jJAnazarIrI) jJAnamAtra jinakA zarIra hai aise (trividha) jJAnAvaraNAdi dravyakarma, rAgAdi bhAvakarma tathA audArika zarIrAdi nokarma, aise tIna prakAra ke (karmamala) karmarUpI maila se (varjita) rahita, (amala) nirmala aura (mahantA ) mahAna (siddha) siddha parameSThI (nikala) nikala ( paramAtama ) paramAtmA haiN| ve (ananta) aparimita (zarma) sukha (bhogeM) bhogate haiN| ina tInoM meM (bahirAtamatA) bahirAtmapane ko (heya) chor3ane yogya (jAni) jAnakara aura ( taji ) use chor3akara ( antara Atama) antarAtmA (hajai ) honA cAhie aura (nirantara) sadA (paramAtama ko) [nija] paramAtmapada kA (dhyAya) dhyAna karanA cAhie; (jo) jisake dvArA (nita) arthAt ananta (Ananda) Ananda ( pUjai) prApta kiyA jAtA hai| bhAvArtha :- audArika Adi zarIra rahita zuddha jJAnamaya dravya-bhAvanokarma rahita, nirdoSa aura pUjya siddha parameSThI 'nikala' paramAtmA kahalAte haiM; ve akSaya anantakAla taka anantasukha kA anubhava karate haiM / ina tIna meM bahirAtmapanA mithyAtvasahita hone ke kAraNa heya (chor3ane yogya) hai, isaliye AtmahitaiSiyoM ko cAhie ki use chor3akara, antarAtmA (samyagdRSTi) banakara paramAtmapanA prApta kareM; kyoMki usase sadaiva sampUrNa aura ananta Ananda (mokSa) kI prApti hotI hai| ajIva pudgala dharma aura adharmadravya ke lakSaNa tathA bheda cetanatA bina so ajIva hai, paMca bheda tAke haiN| pudgala paMca varana - rasa, gaMdha do pharasa vasU jAke haiN| jiya pudgala ko calana sahAI, dharma dravya anarUpI / tiSThata hoya adharma sahAI jina bina-mUrti nirUpI // 7 // Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 chahaDhAlA anvayArtha :- jo (cetanatA - bina) cetanatA rahita hai (so) vaha (ajIva ) ajIva hai; (tAke) usa ajIva ke (paMca bheda) pA~ca bheda haiM; (jAke paMca varanarasagandha do) jisake pA~ca varNa aura rasa, do gandha aura (vasU) ATha (pharasa) sparza (haiM) hote haiM, vaha pudgaladravya hai| jo (jiya) jIva ko [ aura ] (pudgala ko) pudgala ko (calana sahAI) calane meM nimitta [ aura ] ( anarUpI) amUrtika hai, vaha (dharma) dharmadravya hai| tathA (tiSThata) gatipUrvaka sthitipariNAma ko prApta [jIva aura pudgala ko] (sahAI) nimitta (hoya) hotA hai, vaha (adharma ) adharma dravya hai| (jina) jinendra bhagavAna ne usa adharmadravya ko (bina - mUrti) amUrtika, (nirUpI) arUpI kahA hai| bhAvArtha :- jisameM cetanA (jJAna-darzana athavA jAnane-dekhane kI zakti) nahIM hotI, use ajIva kahate haiN| usa ajIva ke pA~ca bheda haiM- pudgala, dharma adharma, AkAza aura kAla / jisameM rUpa, rasa, gaMdha, varNa aura sparza hote haiM, use pudgaladravya kahate haiN| jo svayaM gati karate hue jIva aura pudgala ko calane meM nimittakAraNa hotA hai, vaha dharmadravya hai; tathA jo svayaM (apane Apa ) gatipUrvaka sthira rahe hue jIva aura pudgala ko sthira rahane meM nimittakAraNa hai, vaha adharmadravya hai / jinendra bhagavAna ne ina dharma, adharma dravyoM ko tathA jo Age 1. dharma aura adharma se yahA~ puNya aura pApa nahIM, kintu chaha dravyoM meM Ane vAle dharmAstikAya aura adharmAstikAya nAmaka do ajIva dravya samajhanA caahie| 30 tIsarI DhAla kahe jAyeMge, una AkAza aura kAla dravyoM ko amUrtika (indriya- agocara ) kahA hai // 7 // AkAza, kAla aura Asrava ke lakSaNa athavA bheda sakala dravya ko vAsa jAsa meM, so AkAza pichAno; niyata vartanA nizidina so, vyavahArakAla parimAno / yoM ajIva, aba Asrava suniye, mana vaca-kAya triyogA; mithyA avirata aru kaSAya, paramAda sahita upayogA / / 8 // anvayArtha :- (jAsa meM) jisameM (sakala) samasta (dravya ko) dravyoM kA (vAsa) nivAsa hai (so) vaha (AkAza) AkAza dravya (pichAno) jAnanA; (vartanA) svayaM pravartita ho aura dUsaroM ko pravartita hone meM nimitta ho vaha ( niyata ) nizcaya kAladravya hai; tathA (nizidina) rAtri, divasa Adi ( vyavahArakAla) vyavahArakAla (parimAno) jaano| (yoM) isaprakAra (ajIva ) ajIvatattva kA varNana huaa| (aba) aba (Asrava) Asravatattva (suniye) kA varNana suno / (mana-vaca-kAya) mana, vacana aura kAyA ke Alambana se AtmA ke pradeza caMcala honerUpa (triyogA) tIna prakAra ke yoga tathA (mithyAtva avirata kaSAya) mithyAtva, avirata, kaSAya (aru) aura (paramAda) pramAda (sahita) sahita (upayoga) AtmA kI pravRtti, vaha (Asrava) Asravatattva kahalAtA hai| bhAvArtha :- jisameM chaha dravyoM kA nivAsa hai, usa sthAna ko 'AkAza kahate haiN| jo apane Apa badalatA hai tathA apane Apa badalate hue anya dravyoM 1. jisaprakAra kisI bartana meM pAnI bharakara usameM bhasma (rAkha) DAlI jAye to vaha samA jAtI hai; phira usameM zarkarA DAlI jAye to vaha bhI samA jAtI hai; phira usameM suiyA~ DAlI jAyeM to ve bhI samA jAtI haiM; usIprakAra AkAza meM bhI mukhya avagAhana zakti hai; isaliye usameM sarvadravya ekasAtha raha sakate haiN| eka dravya dUsare dravya ko rokatA nahIM hai| (jaina siddhAnta pravezikA ) Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chahaDhAlA tIsarI DhAla ko badalane meM nimitta hai, use "nizcayakAla" kahate haiN| rAta, dina, ghar3I, ghaNTA Adi ko "vyavahArakAla" kahA jAtA hai| - isaprakAra ajIvatattva kA varNana huaa| aba, Asravatattva kA varNana karate haiN| usake mithyAtva, avirata, pramAda, kaSAya aura yoga - aise pA~ca bheda haiN|8| (Asrava aura bandha donoM meM bheda :- jIva ke mithyAtva-moha-rAgadveSarUpa pariNAma, vaha bhAva-Asrava hai aura una malina bhAvoM meM snigdhatA, vaha bhAva-bandha hai) AsravatyAga kA upadeza aura bandha, saMvara, nirjarA kA lakSaNa ye hI Atama ko duHkha-kAraNa, tAtai inako tajiye; jIvapradeza ba~dhe vidhi soM so, baMdhana kabahu~ na sjiye| zama-dama taiM jo karma na Avai, so saMvara Adariye; tapa-bala taiM vidhi-jharana nirajarA, tAhi sadA Acariye / / 9 / / anvayArtha :- (ye hI) yaha mithyAtvAdi hI (Atama ko) AtmA ko (duHkha-kAraNa) duHkhakA kAraNa haiM (tAta) isaliye (inako) ina mithyAtvAdi ko (tajiye) chor3a denA cAhie (jIvapradeza) AtmA ke pradezoM kA (vidhi soM) karmoM se (bandhai) ba~dhanA, vaha (baMdhana) bandha [kahalAtA hai,] (so) vaha [bandha] (kabahu~) kabhI bhI (na sajiye) nahIM karanA cAhie / (zama) kaSAyoM kA abhAva [aura] (dama taiM) indriyoM tathA mana ko jItane se (karma) karma (na Avai) nahIM AyeM, vaha (saMvara) saMvaratattva hai; (tAhi) usa saMvara ko (Adariye) grahaNa karanA caahie| (tapabala taiM) tapa kI zakti se (vidhi) karmoM kA (jharana) ekadeza khira jAnA, so (nirajarA) nirjarA hai| (tAhi) usa nirjarA ko (sadA) sadaiva (Acariye) prApta karanA caahie| bhAvArtha :- ye mithyAtvAdi hI AtmA ko duHkha kA kAraNa haiM, kintu para padArtha duHkha kA kAraNa nahIM haiM; isaliye apane doSarUpa mithyAbhAvoM kA abhAva karanA caahie| sparzoM ke sAtha pudgaloM kA bandha, rAgAdi ke sAtha jIva kA bandha aura anyonya avagAha vaha pudgala jIvAtmaka bandha kahA hai| (pravacanasAra, gAthA 177) rAgapariNAma mAtra aisA jo bhAvabandha hai, vaha dravyabandha kA hetu hone se vahI nizcayabandha hai, jo chor3ane yogya hai| (2) mithyAtva aura krodhAdirUpa bhAva-una sabako sAmAnyarUpa se kaSAya kahA jAtA hai| (mokSamArga prakAzaka, dehalI - pRSTha 40) aise kaSAya ke abhAva ko zama kahate haiN| aura dama arthAt jo jJeya-jJAyaka saMkara doSa TAlakara, indriyoM ko jItakara, jJAnasvabhAva dvArA anya dravya se adhika (pRthak paripUrNa) AtmA ko jAnatA hai, use nizcayanaya meM sthita sAdhu vAstava meM jitendriya kahate haiN| (sa. gA. 31) / svabhAva-parabhAva ke bhedajJAna dvArA dravyendriya, bhAvendriya tathA unake viSayoM se AtmA kA svarUpa bhinna hai - aisA jAnanA, use indriya-damana kahate haiM; parantu AhArAdi tathA pA~ca indriyoM ke viSayarUpa bAhya vastuoM ke tyAgarUpa jo mandakaSAya hai, usase vAstava meM indriya-damana nahIM hotA; kyoMki vaha to zubharAga hai, puNya hai, isaliye bandha kA kAraNa hai - aisA smjhnaa| 1. apanI-apanI paryAyarUpa se svayaM pariNamita hote hue jIvAdika dravyoM ke pariNamana meM jo nimitta ho, use kAladravya kahate haiN| jisaprakAra kumhAra ke cAka ko ghUmane meM dhurI (kiilii)| kAladravya ko nizcayakAla kahate haiN| lokAkAza ke jitane pradeza haiM, utane hI kAladravya (kAlANu) haiN| dina, ghar3I, ghaNTA, mAsa - use vyavahArakAla kahate haiN| (jaina siddhAnta pravezikA) 31 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chahaDhAlA tIsarI DhAla mokSa kA lakSaNa, vyavahArasamyaktva kA lakSaNa tathA kAraNa sakala karmata rahita avasthA, so ziva thira sukhakArI / ihi vidha jo saradhA tattvana kI, so samakita vyavahArI / / deva jinendra, guru parigraha bina, dharma dayAjuta saaro| yehu mAna samakita ko kAraNa, aSTa-aMga-juta dhAro / / 10 / / (3) zuddhAtmAzrita samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa zuddhabhAva hI saMvara hai| prathama nizcaya samyagdarzana hone para svadravya ke AlambanAnusAra saMvara-nirjarA prArambha hotI hai| kramazaH jitane aMza meM rAga kA abhAva ho, utane aMza meM saMvara-nirjarArUpa dharma hotA hai| svonmukhatA ke bala se zubhAzubha icchA kA nirodha, so tapa hai| usa tapa se nirjarA hotI hai| (4) saMvara :- puNya-pAparUpa azuddha bhAva (Asrava) ko AtmA ke zuddhabhAva dvArA rokanA, so bhAvasaMvara hai aura tadanusAra navIna karmoM kA AnA svayaM - svataH ruka jAye, so dravyasaMvara hai| (5) nirjarA :- akhaNDAnanda nija zuddhAtmA ke lakSya se aMzataH zuddhi kI vRddhi aura azuddhi kI aMzataH hAni karanA, so bhAvanirjarA hai; aura usa samaya khirane yogya karmoM kA aMzataH chUTa jAnA, so dravya-nirjarA hai| (laghu jaina siddhAnta pravezikA pRSTha 45-46 prazna 121) / (6) jIva-ajIvako unake svarUpa sahita jAnakara sva tathA para ko yathAvat mAnanA; Asrava ko jAnakara use heyarUpa, bandha ko jAnakara use ahitarUpa, saMvara ko pahicAnakara use upAdeyarUpa tathA nirjarAko pahicAnakara use hita kA kAraNa mAnanA cAhie (mokSamArga prakAzaka adhyAya 9, pRSTha 469) / 1. Asava Adi ke dRSTAMta :(1) Asrava :- jisaprakAra kisI naukA meM chidra ho jAne se usameM pAnI Ane lagatA hai, usI prakAra mithyAtvAdi Asrava ke dvArA AtmA meM karma Ane lagate haiN| (2) bandha:- jisaprakAra chidra dvArA pAnI naukA meM bhara jAtA hai, usIprakAra karmaparamANu AtmA ke pradezoM meM pahu~cate haiM (eka kSetra meM rahate haiN)| saMvara :- jisaprakAra chidra banda karane se naukA meM pAnI kA AnA ruka jAtA hai, usIprakAra zaddhabhAvarUpa gupti Adi ke dvArA AtmA meM karmoM kA AnA ruka jAtA hai| (4) nirjarA :-jisaprakAra naukA meM Aye hue pAnI meM se thor3A (kisI bartana meM bharakara) bAhara pheMka diyA jAtA hai, usIprakAra nirjarA dvArA thor3e-se karma AtmA se alaga ho jAte haiN| (5) mokSa :- jisaprakAra naukA meM AyA huA sArA pAnI nikAla dene se naukA ekadama pAnI rahita ho jAtI hai, usIprakAra AtmA meM se samasta karma pRthak ho jAne se AtmA kI paripUrNa zuddhadazA (mokSadazA) prakaTa ho jAtI hai arthAt AtmA mukta ho jAtA hai||9|| anvayArtha :- (sakala karmarte) samasta karmoM se (rahita) rahita (thira) sthira-aTala (sukhakArI) ananta sukhadAyaka (avasthA) dazA-paryAya, so (ziva) mokSa kahalAtA hai| (ihi vidha) isaprakAra (jo) jo (tattvana kI) sAta tattvoM ke bhedasahita (saradhA) zraddhA karanA, so (vyavahArI) vyavahAra (samakita) samyagdarzana hai| (jinendra) vItarAga, sarvajJa aura hitopadezI (deva) sacce deva (parigraha bina) caubIsa parigraha se rahita (guru) vItarAga guru [tathA] (sAro) sArabhUta (dayAjuta) ahiMsAmaya (dharma) jainadharma (yehU) ina sabako (samakita ko) samyagdarzana kA (kAraNa) nimittakAraNa (mAna) jAnanA caahie| samyagdarzana ko usake (aSTa) ATha (aMgajuta) aMgoM sahita (dhAro) dhAraNa karanA caahie| bhAvArtha :- mokSa kA svarUpa jAnakara use apanA paramahita mAnanA caahie| ATha karmoM ke sarvathA nAza pUrvaka AtmA kI jo sampUrNa zuddha dazA (paryAya) prakaTa hotI hai, use mokSa kahate haiN| vaha dazA avinAzI tathA ananta sukhamaya hai; - isaprakAra sAmAnya aura vizeSarUpa se sAta tattvoM kI acala zraddhA karanA, use vyavahAra-samyaktva (samyagdarzana) kahate haiN| jinendradeva, vItarAgI (digambara jaina) guru tathA jinendrapraNIta ahiMsAmaya dharma bhI usa vyavahAra samyagdarzana ke kAraNa haiM arthAt ina tInoM kA yathArtha zraddhAna bhI vyavahAra samyagdarzana kahalAtA 32 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 chahaDhAlA hai| use nimnokta ATha aMgoM sahita dhAraNa karanA caahie| vyavahAra samyaktvI kA svarUpa pahale, dUsare tathA tIsare chaMda ke bhAvArtha meM samajhAyA hai| nizcaya samyaktva ke binA mAtra vyavahAra ko vyavahAra samyaktva nahIM kahA jAtA / / 10 / / samyaktva ke paccIsa doSa tathA ATha guNa vasu mada TAri nivAri trizaThatA, SaT anAyatana tyAgo / zaMkAdika vasu doSa binA, saMvegAdika cita pAgo / / aSTa aMga aru doSa pacIsoM, tina saMkSepai kahiye / bina jAneM taiM doSa gunanakoM, kaise tajiye gahiye / / 11 / / anvayArtha :- (vasu) ATha (mada) mada kA (TAri) tyAga karake, (trizaThatA) tIna prakAra kI mUr3hatA ko (nivAri) haTAkara, (SaT) chaha ('anAyatana) anAyatanoM kA (tyAgo) tyAga karanA caahie| (zaMkAdika) zaMkAdi (vasu) ATha (doSa binA) doSoM se rahita hokara (saMvegAdika) saMvega, anukampA, Astikya aura prazama meM (cita) mana ko (pAgo) lagAnA caahie| aba, samyaktva ke (aSTa) ATha (aMga) aMga (aru) aura ( pacIsoM doSa) paccIsa doSoM ko (saMkSepai) saMkSepa meM (kahiye) kahA jAtA hai; kyoMki (bina jAneM taiM unheM jAne binA (doSa) doSoM ko (kaise) kisa prakAra ( tajiye) chor3eM aura (gunanakoM) guNoM ko kisa prakAra ( gahiye) grahaNa kareM? bhAvArtha :- ATha mada, tIna mUr3hatA, chaha anAyatana (adharma - sthAna) aura ATha zaMkAdi doSa - isaprakAra samyaktva ke paccIsa doSa haiN| saMvega, anukampA, Astikya aura prazama samyagdRSTi ko hote haiN| samyaktva ke abhilASI jIva ko samyaktva ke ina paccIsa doSoM kA tyAga karake una bhAvanAoM meM mana lagAnA caahie| aba samyaktva ke ATha guNoM (aMgoM) aura paccIsa doSoM kA saMkSepa meM varNana kiyA jAtA hai; kyoMki jAne aura samajhe binA doSoM ko kaise chor3A jA sakatA hai tathA guNoM ko kaise grahaNa kiyA jA sakatA hai ? / / 11 / / 1. an+Ayatana anAyatana dharma kA sthAna na honaa| 33 tIsarI DhAla 57 samyaktva ATha aMga (guNa) aura zaMkAdi ATha doSoM kA lakSaNa jina vaca meM zaMkA na dhAra vRSa, bhava-sukha- vAMchA bhAnai / muni-tana malina na dekha ghinAvai, tattva - kutattva pichAnai / / nija guNa aru para auguNa DhA~ke, vA nijadharma bar3hAvai / kAmAdika kara vRSataiM cigate, nija-para ko su dir3hAve / / 12 / / chanda 13 (pUrvArddha) dharmI soM gau-vaccha-prIti sama, kara jinadharma dipAvai; ina guNataiM viparIta doSa vasu, tinakoM satata khipAvai / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 chahaDhAlA tIsarI DhAla ___ anvayArtha :- 1. (jina vaca meM) sarvajJadeva ke kahe hue tattvoM meM (zaMkA) saMzaya-sandeha (na dhAra) dhAraNa nahIM karanA [so niHzaMkita aMga hai]; 2. (vRSa) dharma ko (dhAra) dhAraNa karake (bhava-sukha-vAMchA) sAMsArika sukhoM kI icchA (bhAna) na kare [so niHkAMkSita aMga hai]; 3. (muni-tana) muniyoM ke zarIrAdi (malina) maile (dekha) dekhakara (na ghinAvai) ghRNA na karanA [so nirvicikitsA aMga hai]; 4. (tattva-kutattva) sacce aura jhUThe tattvoM kI (pichAnai) pahicAna rakhe [so amUDhadRSTi aMga hai]; 5. (nijaguNa) apane guNoM ko (aru) aura (para auguNa) dUsare ke avaguNoM ko (DhA~ke) chipAye (vA) tathA (nijadharma) apane Atmadharma ko (bar3hAvai) bar3hAye arthAt nirmala banAye [so upagUhana aMga hai]; 6. (kAmAdika kara) kAma-vikArAdi ke kAraNa (vRSaH) dharma se (cigate) cyuta hote hue (nija-para ko) apane ko tathA para ko (su dir3hAvai) usameM punaH dRr3ha kare so sthitikaraNa aMga hai]; 7.(dharmI soM) apane sAdharmIjanoM se (gauvaccha-prIti-sama) bachar3e para gAya kI prIti ke samAna (kara) prema rakhanA [so vAtsalya aMga hai] aura 8. (jinadharma) jainadharma kI (dipAvai) zobhA meM vRddhi karanA [so prabhAvanA aMga hai|] (ina guNa ) ina [ATha] guNoM se (viparIta) ulTe (vasu) ATha (doSa) doSa haiM, (tinako) unheM (satata) hamezA (khipAvai) dUra karanA caahie| bhAvArtha :- (1) tattva yahI hai, aisA hI hai, anya nahIM hai tathA anya prakAra se nahIM hai - isaprakAra yathArtha tattvoM meM acala zraddhA honA, so niHzaMkita aMga kahalAtA hai| TippaNI :- avratI samyagdRSTi jIva bhogoM ko kabhI bhI AdaraNIya nahIM mAnate; kintu jisaprakAra koI bandI kArAgRha meM (icchA na hone para bhI) duHkha sahana karatA hai, usIprakAra ve apane puruSArtha kI nirbalatA se gRhasthadazA meM rahate haiM, kintu rucipUrvaka bhogoM kI icchA nahIM karate; isaliye unheM niHzaMkita aura ni:kAMkSita aMga hone meM koI bAdhA nahIM aatii| (2) dharma sevana karake usake badale meM sAMsArika sukhoM kI icchA na karanA, use niHkAMkSita aMga kahate haiN| (3) munirAja athavA anya kisI dharmAtmA ke zarIra ko mailA dekhakara ghRNA na karanA, use nirvicikitsA aMga kahate haiN| (4) sacce aura jhUThe tattvoM kI parIkSA karake mUr3hatAoM tathA anAyatanoM meM na pha~sanA vaha amUDhadRSTi aMga hai| (5) apanI prazaMsA karAnevAle guNoM ko tathA dUsare kI niMdA karAne vAle doSoM ko DhaMkanA aura Atmadharma ko bar3hAnA (nirmala rakhanA), so upagUhana aMga hai| TippaNI :- upagUhana kA dUsarA nAma "upavRMhaNa" bhI jinAgama meM AtA hai; jisase Atmadharma meM vRddhi karane ko bhI upagUhana kahA jAtA hai| zrI amRtacandrasUri ne apane puruSArthasiddhyupAya ke 27veM zloka meM bhI yahI kahA hai : dharmo'bhivarddhanIyaH sadAtmano maardvaadibhaavnyaa| paradoSanigRhanamapi vidheyamupavRMhaguNArtham / / 27 / / (6) kAma, krodha, lobha Adi kisI bhI kAraNa se (samyaktva aura cAritra se) bhraSTa hote hue apane ko tathA para ko dharma meM usameM sthira karanA sthitikaraNa aMga hai| (7) apane sAdharmI jana para bachar3e se pyAra rakhanevAlI gAya kI bhA~ti nirapekSa prema rakhanA, so vAtsalya aMga hai| (8) ajJAna-andhakAra ko dUra vidyA-bala-buddhi Adi ke dvArA zAstra meM kahI huI yogya rIti se apane sAmarthyAnusAra jainadharma kA prabhAva prakaTa karanA, vaha prabhAvanA aMga hai| - ina aMgoM (guNoM) se viparIta 1. zaMkA, 2. kAMkSA, 3. vicikitsA, 4. mUDhadRSTi, 5. anupagUhana, 6. asthitikaraNa, 7. avAtsalya aura 8. aprabhAvanA - ye samyaktva ke ATha doSa haiN| inheM sadA dUra karanA caahie| (12-13 pUrvArddha) chanda 13 (uttarArddha) mada nAmaka doSa ke ATha prakAra pitA bhUpa vA mAtula nRpa jo, hoya na tau mada ThAne / mada na rUpakI mada na jJAnako, dhana balako mada bhAnai / / 13 / / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 chanda 14 (pUrvArddha) tapakau madana mada ju prabhutAko, karai na so nija jAnai / mada dhArai tau yahI doSa vasu samakitakau mala ThAnai / / chahaDhAlA anvayArtha :- [jo jIva] (jo) yadi (pitA) pitA Adi pitRpakSa ke svajana (bhUpa) rAjAdi (hoya) hoM (to) to (mada) abhimAna (na ThAne) nahIM karatA, [yadi] (mAtula) mAmA Adi mAtRpakSa ke svajana (nRpa) rAjAdi (ho) hoM to (mada) abhimAna (na) nahIM karatA; (jJAnakau) vidyA kA (madana) abhimAna nahIM karatA; (dhanakau) lakSmI kA (mada bhAnai) abhimAna nahIM karatA; (balakau ) zakti kA (mada bhAnai) abhimAna nahIM karatA; ( tapakI) tapa kA (mada na ) abhimAna nahIM karatA; (ju) aura (prabhutA kau) aizvarya, bar3appana kA (mada na karai) abhimAna nahIM karatA (so) vaha (nija) apane AtmA ko (jAne) jAnatA hai| [yadi jIva unakA] (mada) abhimAna (dhArai) rakhatA hai to (yahI) Upara kahe hue mada (vasu) ATha (doSa) doSarUpa hokara (samakitakau) samyaktva ko- samyagdarzana ko (mala) dUSita (ThAnai) karate haiN| bhAvArtha:- pitA ke gotra ko kula aura mAtA ke gotra ko jAti kahate haiM / (1) pitA Adi pitRpakSa meM rAjAdi pratApI puruSa hone se ( maiM rAjakumAra hU~, Adi) 35 tIsarI DhAla 61 abhimAna karanA, so kula-mada hai| (2) mAmA Adi mAtRpakSa meM rAjAdi pratApI puruSa hone kA abhimAna karanA, so jAti - mada hai (3) zArIrika saundarya kA mada karanA, so rUpa - mada hai / (4) apanI vidyA kA abhimAna karanA, so jJAna - mada hai / (5) apanI dhana-sampatti kA abhimAna karanA, so dhana-mada hai| (6) apanI zArIrika zakti kA garva karanA, so bala mada hai (7) apane vrata-upavAsAdi tapa kA garva karanA, so tapa-mada hai, tathA (8) apane bar3appana aura AjJA kA garva karanA, so prabhutA - mada hai / kula, jAti, rUpa, jJAna, dhana, bala, tapa aura prabhutA - ye ATha mada - doSa kahalAte haiN| jo jIva ina ATha kA garva nahIM karatA, vahI AtmA kA jJAna kara sakatA hai / yadi unakA garva karatA hai to ye mada samyagdarzana ke ATha doSa banakara use dUSita karate haiM / (13 uttarArddha tathA 14 pUrvArddha) / chanda 14 ( uttarArddha) chaha anAyatana tathA tIna mUr3hatA doSa kuguru- kudeva - kuvRSa sevaka kI nahiM prazaMsa ucara hai| jinamuni jinazruta vina kugurAdika, tinhe~ na namana karai hai / / 14 / / anvayArtha :- [ samyagdRSTi jIva] (kuguru-kudeva- kuvRSa sevaka kI kuguru, kudeva aura kudharma kI tathA unake sevaka kI ( prazaMsa) prazaMsA ( nahiM ucarai hai ) nahIM karatA / (jina) jinendradeva ( muni) vItarAgI muni [ aura ] (jinazruta) jinavANI (vina) ke atirikta [ jo ] ( kugurAdi) kuguru, kudeva, kudharma haiM (tinheM) unheM (namana) namaskAra (na kare hai) nahIM karatA / bhAvArtha :- kuguru, kudeva, kudharma; kuguru sevaka, kudeva sevaka tathA kudharma sevaka - ye chaha anAyatana (dharma ke asthAna) doSa kahalAte haiN| unakI bhakti, vinaya aura pUjanAdi to dUra rahI, kintu samyagdRSTi jIva unakI prazaMsA bhI nahIM karatA; kyoMki unakI prazaMsA karane se bhI samyaktva meM doSa lagatA hai| samyagdRSTi jIva jinendradeva, vItarAgI muni aura jinavANI ke atirikta kudeva aura kuzAstrAdi ko (bhaya, AzA, lobha aura sneha Adi ke kAraNa bhI) namaskAra nahIM karatA; kyoMki unheM namaskAra karane mAtra se bhI samyaktva dUSi Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chahaDhAlA tIsarI DhAla ho jAtA hai| kuguru-sevA, kudeva-sevA tathA kudharma-sevA - ye tIna bhI samyaktva ke mUr3hatA nAmaka doSa haiN|14 / avratI samyagdRSTi kI devoM dvArA pUjA aura gRhasthapane meM aprIti doSarahita guNasahita sudhI je, samyagdaraza saje haiN| caritamoha vaza leza na saMjama, pai suranAtha jajai haiN|| gehI, pai gRha meM na raceM jyoM, jalate bhinna kamala hai| nagara nAriko pyAra yathA, kAde meM hema amala hai||15|| pAnI se alipta rahatA hai, usIprakAra samyagdRSTi ghara meM rahate hue bhI gRhasthadazA meM lipta nahIM hotA, udAsIna (nirmoha) rahatA hai| jisaprakAra vezyA kA prema mAtra paise se hI hotA hai, manuSya para nahIM hotA; usIprakAra samyagdRSTi kA prema samyaktva meM hI hotA hai, kintu gRhasthapane meM nahIM hotaa| tathA jisaprakAra sonA kIcar3a meM par3e rahane para bhI nirmala rahatA hai, usIprakAra samyagdRSTi jIva gRhasthadazA meM rahane para bhI usameM lipta nahIM hotA; kyoMki vaha use tyAjya (tyAgane yogya) mAnatA hai|' samyaktva kI mahimA, samyagdRSTi ke anutpatti sthAna tathA sarvottama sukha aura sarva dharma kA mUla prathama naraka vina SaT bhUjyotiSa vAna bhavana SaMDa naarii| thAvara vikalatraya pazu meM nahi, upajata samyak dhArI / / tInaloka tihu~kAla mAhiM nahi, darzana so sukhkaarii| sakala dharma ko mUla yahI, isa vina karanI dukhakArI / / 16 / / anvayArtha :- (je) jo (sudhI) buddhimAna puruSa [Upara kahe hue] (doSa rahita) paccIsa doSarahita [tathA] (guNasahita) niHzaMkAdi ATha guNoM sahita (samyagdaraza) samyagdarzana se (sajai haiM) bhUSita haiM [unheM] (caritamoha vaza) apratyAkhyAnAvaraNIya cAritramohanIya karma ke udayavaza (leza) kiMcit bhI (saMjama) saMyama (na) nahIM hai (pai) tathApi (suranAtha) devoM ke svAmI indra [unakI] (jajai haiM) pUjA karate haiM; [yadyapi ve] (gehI) gRhastha haiM (pai) tathApi (gRha meM) ghara meM (na race) nahIM raacte| (jyoM) jisaprakAra (kamala) kamala (jalate) jala se (bhinna) bhinna hai, [tathA] (yathA) jisaprakAra (kAde meM) kIcar3a meM (hema) suvarNa (amala hai) zuddha rahatA hai, [usIprakAra unakA ghara meM] (nagara nAriko) vezyA ke (pyAra yathA) prema kI bhA~ti (pyAra) prema hotA hai / ___ bhAvArtha :- jo vivekI paccIsa doSa rahita tathA ATha aMga (ATha guNa) sahita samyagdarzana dhAraNa karate haiM, unheM apratyAkhyAnAvaraNIya kaSAya ke tIvra udaya se yukta hone ke kAraNa, yadyapi saMyamabhAva lezamAtra nahIM hotA; tathApi indrAdi unakI pUjA (Adara) karate haiN| jisaprakAra pAnI meM rahane para bhI kamala anvayArtha :- (samyakdhArI) samyagdRSTi jIva (prathama naraka vina) pahale naraka ke atirikta (SaT bhU) zeSa chaha narakoM meM - (jyotiSa) jyotiSI devoM 1. yahA~ vezyA ke prema se mAtra aliptatA kI tulanA kI gaI hai| 2. viSayAsaktaH api sadA sarvArambheSu vartamAnaH api / mohavilAsaH eSaH iti sarva : manyate heyam / / 341 / / (svAmI kArtikeyAnuprekSA) 3. rogI kA auSadhisevana aura bandI kA kArAgRha bhI isake dRSTAnta haiN| 36 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chahaDhAlA tIsarI DhAla "daula" samajha suna ceta sayAne, kAla vRthA mata khovai / yaha narabhava phira milana kaThina hai, jo samyak nahiM hove / / 17 / / meM, (vAna) vyaMtara devoM meM, (bhavana) bhavanavAsI devoM meM (paMDa) napuMsakoM meM, (nArI) striyoM meM, (thAvara) pA~ca sthAvaroM meM, (vikalatraya) dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jIvoM meM tathA (pazu meM ) karmabhUmi ke pazuoM meM (nahiM upajata) utpanna nahIM hote| (tIna loka) tInaloka (tihu~kAla mAhi) tInakAla meM (darzana so) samyagdarzana ke samAna (sukhakArI) sukhadAyaka (nahiM) anya kucha nahIM hai, (yahI) yaha samyagdarzana hI (sakala dharama ko) samasta dharmoM kA (mUla) mUla hai; (isa vina) isa samyagdarzana ke binA (karanI) samasta kriyAe~ (duHkhakArI) duHkhadAyaka haiN| ___ bhAvArtha :- samyagdRSTi jIva Ayu pUrNa hone para jaba mRtyu prApta karate haiM, taba dUsare se sAtaveM naraka ke nArakI, jyotiSI, vyantara, bhavanavAsI, napuMsaka, saba prakAra kI strI, ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura karmabhUmi ke pazu nahIM hote; (nIca kula vAle, vikRta aMgavAle, alpAyuvAle tathA daridrI nahIM hote) vimAnavAsI deva, bhogabhUmi ke manuSya athavA tiryaMca hI hote haiN| karmabhUmi ke tiryaMca bhI nahIM hote / kadAcit 'naraka meM jAyeM to pahale naraka se nIce nahIM jAte / tInaloka aura tInakAla meM samyagdarzana ke samAna sukhadAyaka anya koI vastu nahIM hai| yaha samyagdarzana hI sarva dharmoM kA mUla hai| isake atirikta jitane kriyAkANDa haiM, ve duHkhadAyaka haiN| ___ samyagdarzana ke binA jJAna aura cAritra kA mithyApanA mokSamahala kI parathama sIr3hI, yA bina jJAna critraa| samyakatA na lahai, so darzana, dhAro bhavya pavitrA / / 1. aisI dazA meM samyagdRSTi prathama naraka ke napuMsakoM meM bhI utpanna hotA hai; unase bhinna anya napuMsakoM meM usakI utpatti hone kA niSedha hai| TippaNI :- jisaprakAra zreNika rAjA sAtaveM naraka kI Ayu kA bandha karake, phira samyaktva ko prApta hue the; usase yadyapi unheM naraka meM to jAnA hI par3A, kintu Ayu sAtaveM naraka se ghaTakara pahale naraka kI hI rhii| isaprakAra jo jIva samyagdarzana prApta karane se pUrva tiryaMca athavA manuSya Ayu kA bandha karate haiM, ve bhogabhUmi meM jAte haiM; kintu karmabhUmi meM tiryaMca athavA manuSyarUpa meM utpanna nahIM hote| anvayArtha :- [yaha samyagdarzana] (mokSamahala kI) mokSarUpI mahala kI (parathama) prathama (sIr3hI) sIr3hI hai; (yA bina) isa samyagdarzana ke binA (jJAna caritrA) jJAna aura cAritra (samyakatA) saccAI (na lahai) prApta nahIM karate; isaliye (bhavya) he bhavya jIvo ! (so) aise (pavitrA) pavitra (darzana) samyagdarzana ko (dhAro) dhAraNa kro| (sayAne 'dola') he samajhadAra daulatarAma! (suna) suna, (samajha) samajha aura (ceta) sAvadhAna ho, (kAla) samaya ko (vRthA) vyartha (mata khovai) na ga~vA; kyoMki] (jo) yadi (samyak) samyagdarzana (nahiM hovai) nahIM huA to (yaha) yaha (nara bhava) manuSya paryAya (phira) punaH (milana) milanA (kaThina hai) durlabha hai| bhAvArtha :- yaha 'samyagdarzana hI mokSarUpI mahala meM pahu~cane kI prathama sIr3hI hai| isake binA jJAna aura cAritra samyakpane ko prApta nahIM hote arthAt jaba taka samyagdarzana na ho, taba taka jJAna vaha mithyAjJAna aura cAritra vaha mithyAcAritra kahalAtA hai, samyagjJAna tathA samyakcAritra nahIM kahalAte / isaliye pratyeka AtmArthI ko aisA pavitra samyagdarzana avazya dhAraNa karanA caahie| paNDita daulatarAmajI apane AtmA ko sambodha kara kahate haiM ki - he vivekI AtmA! tU aise pavitra samyagdarzana ke svarUpa ko svayaM sunakara anya anubhavI 1. samyagdRSTi jIva kI, nizcaya kugati na hoy| pUrvabandha taiM hoya to samyak doSa na koya / / Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chahaDhAlA tIsarI DhAla jJAniyoM se prApta karane meM sAvadhAna ho; apane amUlya manuSya jIvana ko vyartha na ga~vA / isa janma meM hI yadi samyaktva prApta na kiyA to phira manuSyaparyAya Adi acche yoga punaH punaH prApta nahIM hote / 17 / tIsarI DhAla kA sArAMza AtmA kA kalyANa sukha prApta karane meM hai| AkulatA kA miTa jAnA, vaha saccA sukha hai| mokSa hI sukhasvarUpa hai; isaliye pratyeka AtmArthI ko mokSamArga meM pravRtti karanA caahie| samyagdarzana-samyagjJAna-samyakcAritra - ina tInoM kI ekatA, so mokSamArga hai| usakA kathana do prakAra se hai| nizcayasamyagdarzana-jJAna-cAritra to vAstava meM mokSamArga hai aura vyavahAra-samyagdarzanajJAna-cAritra vaha mokSamArga nahIM hai, kintu vAstava meM bandhamArga hai; lekina nizcayamokSamArga meM sahacara hone se use vyavahAra mokSamArga kahA jAtA hai| __ AtmA kI paradravyoM se bhinnatA kA yathArtha zraddhAna, so nizcayasamyagdarzana hai aura paradravyoM se bhinnatA kA yathArtha jJAna, so nizcayasamyagjJAna hai| paradravyoM kA Alambana chor3akara AtmasvarUpa meM lIna honA, so nizcayasamyakcAritra hai| sAtoM tattvoM kA yathAvat bhedarUpa aTala zraddhAna karanA, so vyavahArasamyagdarzana kahalAtA hai / yadyapi sAta tattvoM ke bheda kI aTala zraddhA zubharAga hone se vaha vAstava meM samyagdarzana nahIM hai, kintu nicalI dazA meM (cauthe, pA~caveM aura chaThaveM guNasthAna meM) nizcayasamyaktva ke sAtha sahacara hone se vaha vyavahArasamyagdarzana kahalAtA hai| ATha mada, tIna mUr3hatA, chaha anAyatana aura zaMkAdi ATha doSa - ye samyaktva ke paccIsa doSa haiM tathA niHzaMkitAdi ATha samyaktva ke aMga (guNa) haiM; unheM bhalIbhA~ti jAnakara doSa kA tyAga tathA guNa kA grahaNa karanA caahie| jo vivekI jIva nizcayasamyaktva ko dhAraNa karatA hai; use jaba taka nirbalatA hai, taba taka puruSArtha kI mandatA ke kAraNa yadyapi kiMcit saMyama nahIM hotA, tathApi vaha indrAdi ke dvArA pUjA jAtA hai| tInaloka aura tInakAla meM nizcayasamyaktva ke samAna sukhakArI anya koI vastu nahIM hai| sarva dharmoM kA mUla, sAra tathA mokSamArga kI prathama sIr3hI yaha samyaktva hI hai; usake binA jJAna aura cAritra samyakpane ko prApta nahIM hote, kintu mithyA kahalAte haiN| AyuSya kA bandha hone se pUrva samyaktva dhAraNa karanevAlA jIva mRtyu ke pazcAt dUsare bhava meM nArakI, jyotiSI, vyaMtara, bhavanavAsI, napuMsaka, strI, sthAvara, vikalatraya, pazu, hInAMga, nIca gotravAlA, alpAyu tathA daridrI nahIM hotA / manuSya aura tiryaMca samyagdRSTi marakara vaimAnika deva hotA hai deva aura nArakI samyagdRSTi marakara karmabhUmi meM uttama kSetra meM manuSya hI hotA hai| yadi samyagdarzana hone se pUrva -1 deva, 2 manuSya, 3 tiryaMca yA 4 narakAyu kA bandha ho gayA ho to vaha marakara 1 vaimAnika deva, 2 bhogabhUmi kA manuSya,3 bhogabhUmi kA tiryaMca athavA 4 prathama naraka kA nArakI hotA hai| isase adhika nIce ke sthAna meM janma nahIM hotA / isaprakAra nizcaya samyagdarzana kI apAra mahimA hai| isaliye pratyeka AtmArthI ko sat zAstroM kA svAdhyAya, tattvacarcA, satsamAgama tathA yathArtha tattvavicAra dvArA nizcayasamyagdarzana prApta karanA cAhie; kyoMki yadi isa manuSyabhava meM nizcayasamyaktva prApta nahIM kiyA to punaH manuSyaparyAya prApti Adi kA suyoga milanA kaThina hai| tIsarI DhAla kA bheda-saMgraha acetana dravya :- pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla / cetana eka, acetana pA~coM, raheM sadA guNa-paryayavAna / kevala pudgala rUpavAna hai, pA~coM zeSa arUpI jAna / / aMtaraMga parigraha :- 1 mithyAtva, 4 kaSAya, 9 nokaSAya / Asrava : 5 mithyAtva, 12 avirati, 25 kaSAya, 15 yoga / kAraNa: upAdAna aura nimitt| 38 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chahaDhAlA tIsarI DhAla dravyakarma :- jJAnAvaraNAdi aatth| nokarma : audArika, vaikriyika aura AhArakAdi zarIra / parigraha :- antaraMga aura bhirNg| pramAda : 4 vikathA, 4 kaSAya, 5 indriya, 1 nidrA, 1 praNaya (sneh)| bahiraMga parigraha :- kSetra, makAna, sonA, cA~dI, dhana, dhAnya, dAsI, dAsa, vastra aura bartana - ye dasa haiN| bhAvakarma :- mithyAtva, rAga, dveSa, krodhaadi| mada: ATha prakAra ke haiM :jAti lAbha kula rUpa tapa, bala vidyA adhikaar| inako garva na kIjiye, ye mada aSTa prakAra / / mithyAtva :- viparIta, ekAnta, vinaya, saMzaya aura ajJAna / rasa : khArA, khaTTA, mIThA, kar3avA, caraparA aura kssaaylaa| rUpa: (raMga) - kAlA, pIlA, nIlA, lAla aura sapheda - ye pA~ca rUpa haiN| sparza : halakA, bhArI, rUkhA, cikanA, kar3A, komala, ThaNDA garma - ye ATha sparza haiN| tIsarI DhAla kA lakSaNa-saMgraha anAyatana:- kuguru, kudeva, kudharma aura ina tInoM ke sevaka - ye chaho adharma ke sthaank| anAyatana doSa :- samyaktva kA nAza karanevAle kudevAdi kI prazaMsA krnaa| anukampA :- prANI mAtra para dayA kA bhaav| arihanta :- cAra ghAtikarmoM se rahita, anantacatuSTaya sahita vItarAga aura kevalajJAnI prmaatmaa| aloka :- jahA~AkAza ke atirikta anya dravya nahIM hai, vhsthaan| avirati :- pApoM meM pravRtti arthAt 1. nirvikAra svasaMvedana se viparIta avrata pariNAma, 2. chaha kAya (pA~coM sthAvara tathA eka trasakAya) jIvoM kI hiMsA ke tyAgarUpa bhAva na honA tathA pA~ca indriya aura mana ke viSayoM meM pravRtti karanA - aise bAraha prakAra avirati hai| avirati samyagdRSTi :- samyagdarzana sahita, kintu vratarahita - aise cauthe guNasthAnavI jiiv| Astikya :- jIvAdi chaha dravya, puNya aura pApa, saMvara, nirjarA, mokSa tathA paramAtmA ke prati vizvAsa, so Astikya kahalAtA hai| kaSAya: jo AtmA ko duHkha de, guNoM ke vikAsa ko roke tathA parataMtra kare, vaha / yAnI mithyAtva tathA krodha, mAna, mAyA aura lobha - ye kaSAyabhAva haiN| guNasthAna :- moha aura yoga ke sadbhAva yA abhAva se AtmA ke guNoM (samyagdarzana-jJAna-cAritra) kI hInAdhikatAnusAra honevAlI avasthAoM ko guNasthAna kahate haiN| (varAMgacaritra, pRSTha 362) / ghAtiyA :- ananta catuSTaya ko rokane meM nimittarUpa karma ko ghAtiyA kahate haiN| cAritramoha :- AtmA ke cAritra ko rokane meM nimitta, so mohanIyakarma / jinendra :- cAra ghAtiyA karmoM ko jItakara kevalajJAnAdi ananta catuSTaya prakaTa karanevAle 18 doSarahita prmaatmaa| devamUr3hatA :- bhaya, AzA, sneha, lobhavaza rAgI-dveSI devoM kI 39 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chahaDhAlA tIsarI DhAla dezavatI: nimittakAraNa : nokarma : pAkhaMDI mUr3hatA : pudgala : sevA karanA athavA vaMdana-namaskAra krnaa| zrAvaka ke vratoM ko dhAraNa karanevAle samyagdRSTi, pA~caveM guNasthAna meM vartanevAle jiiv| jo svayaM kAryarUpa pariNamita na ho, kintu kArya kI utpatti ke samaya upasthita rahe, vaha kAraNa / audArikAdi pA~ca zarIra tathA chaha paryAptiyoM ke yogya pudgala paramANu nokarma kahalAte haiN| rAgI-dveSI aura vastrAdi parigrahadhArI, jhUThe tathA kuliMgI sAdhuoM kI sevA karanA athavA vaMdana-namaskAra krnaa| jo pure aura gale / paramANu bandhasvabhAvI hone se milate haiM tathA pRthak hote haiM, isaliye ve pudgala kahalAte haiN| athavA jisameM rUpa, rasa, gandha aura sparza ho; vaha pudgala hai| svarUpa meM asAvadhAnIpUrvaka pravRtti athavA dhArmika kAryoM meM anutsaah| anantAnubandhI kaSAya ke antapUrvaka zeSa kaSAyoM kA aMzataH manda honA, so| (paMcAdhyAyI bhAga 2, gAthA 428) ahaMkAra, ghamaNDa, abhimaan|| mithyAtva, rAga-dveSAdi jIva ke malina bhAva / tattvoM kI viparIta zraddhA krnevaale| dharma samajhakara jalAzayoM meM snAna karanA tathA reta, patthara Adi kA Dhera banAnA - Adi kArya / jo dharma amuka viziSTa dravya meM rahe, use vizeSa dharma kahate haiN| zuddhopayoga :- zubha aura azubha rAga-dveSa kI pariNati se rahita samyagdarzana-jJAna sahita cAritra kI sthirtaa| sAmAnya guNa:- sarva dravyoM meM samAnatA se vidyamAna guNoM ko sAmAnya kahate haiN| sAmAnya:- pratyeka vastu meM traikAlika dravya-guNarUpa, abheda ekarUpa bhAva ko sAmAnya kahate haiN| siddha : ATha guNoM sahita tathA ATha karmoM evaM zarIra rahita parameSThI / (vyavahAra se mukhya ATha guNa aura nizcaya se ananta guNa pratyeka siddha paramAtmA meM haiN| saMvega : saMsAra se bhaya honA aura dharma tathA dharma ke phala meM parama utsAha honA / sAdharmI aura paMcaparameSThI meM prIti ko bhI saMvega kahate haiN| nirveda : saMsAra, zarIra aura bhogoM meM samyak prakAra se udAsInatA arthAt vairaagy| antara-pradarzana (1) jIva ke moha-rAga-dveSarUpa pariNAma, vaha bhAva-Asrava hai aura usa pariNAma meM snigdhatA, vaha bhAvabandha hai| (2) anAyatana meM to kudevAdi kI prazaMsA kI jAtI hai, kintu mUr3hatA meM to unakI sevA, pUjA aura vinaya karate haiN| (3) mAtA ke vaMza ko jAti aura pitA ke vaMza ko kula kahA jAtA hai| (4) dharmadravya to chaha dravyoM meM se eka dravya hai aura dharma vaha vastu kA svabhAva athavA guNa hai| (5) nizcayanaya vastu ke yathArthasvarUpa ko batalAtA hai| vyavahAranaya svadravya pramAda : prazama : mada :bhAvakarma :mithyAdRSTi :lokamUr3hatA : vizeSa dharma :- Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chahaDhAlA tIsarI DhAla 73 paradravya kA athavA unake bhAvoM kA athavA kAraNa-kAryAdika kA kisI ko kisI meM milAkara nirUpaNa karatA hai| aise hI zraddhAna se mithyAtva hai, isaliye usakA tyAga karanA caahie| (mokSamArga prakAzaka, adhyAya 7) (6) nikala (zarIra rahita) paramAtmA AThoM karmoM se rahita haiM aura sakala (zarIra sahita) paramAtmA ko cAra aghAtikarma hote haiN| (7) sAmAnya dharma athavA guNa to aneka vastuoM meM rahatA hai, kintu vizeSa dharma yA vizeSa guNa to amuka khAsa vastu meM hI hotA hai| (8) samyagdarzana aMgI hai aura niHzaMkita aMga usakA eka aMga hai| tIsarI DhAla kI praznAvalI (1) ajIva, adharma, anAyatana, aloka, antarAtmA, arihanta, AkAza, AtmA, Asrava, ATha aMga, ATha mada, uttama antarAtmA, upayoga, kaSAya, kAla, kula, gandha, cAritramoha, jaghanya antarAtmA, jAti, jIva, mada, devamUr3hatA, dravyakarma, nikala, nizcayakAla, samyagdarzanajJAna-cAritra, mokSamArga, nirjarA, nokarma, paramAtmA, pAkhaMDI mUr3hatA, pudgala, bahirAtmA, bandha, madhyama antarAtmA, mUr3hatA, mokSa, rasa, rUpa lokamUr3hatA, vizeSa, vikalatraya, vyavahArakAla, samyagdarzana, zama, sacce deva-guru-zAstra, sukha, sakala paramAtmA, saMvara, saMvega, sAmAnya, siddha tathA sparza Adi ke lakSaNa btlaao| anAyatana aura mUr3hatA meM, jAti aura kula meM, dharma aura dharmadravya meM, nizcaya aura vyavahAra meM, sakala aura nikala meM, niHkAMkSita aura niHzaMkita aMga meM tathA sAmAnya guNa aura vizeSa guNa Adi meM kyA antara hai? (3) aNuvratI kA AtmA, Atmahita, cetana dravya, nirAkula dazA athavA sthAna, sAta tattva, unakA sAra, dharma kA mUla, sarvottama dharma, samyagdRSTi ko namaskAra ke ayogya tathA heya-upAdeya tattvoM ke nAma btlaao| (4) aghAtiyA, aMga, ajIva, anAyatana, antarAtmA, antaraMga-parigraha, amartika dravya, AkAza, AtmA, Asrava, karma, kaSAya, kAraNa, kAladravya, gaMdha, ghAtiyA, jIvatattva, dravya, duHkhadAyaka bhAva, dravyakarma, nokarma, paramAtmA, parigraha, pudgala ke guNa, bhAvakarma, pramAda, bahiraMga parigraha, mada, mithyAtva, mUr3hatA, mokSamArga, yoga, rUpI dravya, rasa, varNa, samyaktva ke doSa aura samyagdarzana-jJAna-cAritra ke bheda btlaao| (5) tattvajJAna hone para bhI asaMyama, avratI kI pUjyatA, AtmA ke duHkha, samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra tathA samyagdRSTi kA kudevAdi ko namaskAra na karanA - Adi ke kAraNa btlaao| amUrtika dravya, paramAtmA ke dhyAna se lAbha, muni kA AtmA, mUrtika dravya, mokSa kA sthAna aura upAya, bahirAtmapane ke tyAga kA kAraNa; sacce sukha kA upAya aura samyagdRSTi kI utpatti na honevAle sthAna - inakA spaSTIkaraNa kro| (7) amuka pada, caraNa athavA chanda kA artha tathA bhAvArtha batalAo; tIsarI DhAla kA sArAMza sunaao| AtmA, mokSamArga, jIva, chaha dravya aura samyaktva ke doSa para lekha likho| (6) amati darzana-stuti nirakhata jinacandra-vadana sva-pada suruci aaii| prakaTI nija Ana kI pichAna jJAna bhAna kii| kalA udyota hota kAma-jAmanI palAI / nirakhata. / / zAzvata Ananda svAda pAyo vinasyo vissaad| Ana meM aniSTa-iSTa kalpanA nasAI / nirakhata. / / sAdhI nija sAdha kI samAdhi moha-vyAdhi kii| upAdhi ko virAdhi kaiM ArAdhanA suhAI ||nirkht. / / dhana dina china Aja suguni cintai jinarAja abai| sudharo saba kAja 'daula' acala riddhi pAI ||nirkht. / / -paM. daulatarAma Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthI DhAla samyagjJAna kA lakSaNa aura usakA samaya (dohA) samyak zraddhA dhAri puni, sevahu samyagjJAna / sva-para artha bahu dharmajuta, jo prakaTAvana bhAna / / 1 / / anvayArtha :- (samyak zraddhA) samyagdarzana (dhAri) dhAraNa karake (puni) phira (samyagjJAna) samyagjJAna kA (sevahu ) sevana karo; [jo samyagjJAna] (bahu dharmajuta) aneka dharmAtmaka (svapara artha ) apanA aura dUsare padArthoM kA (prakaTAvana) jJAna karAne meM (bhAna ) sUrya samAna hai| bhAvArtha:- samyagdarzana sahita samyagjJAna ko dRr3ha karanA caahie| jisaprakAra sUrya samasta padArthoM ko tathA svayaM apane ko yathAvat darzAtA hai, usIprakAra jo aneka dharmayukta svayaM apane ko (AtmA ko ) tathA para padArthoM ko' jyoM kA tyoM batalAtA hai, use samyagjJAna kahate haiN| samyagdarzana aura samyagjJAna meM antara (rolA chanda) samyak sAthai jJAna hoya, pai bhinna arAdhau / lakSaNa zraddhA jAna, duhU meM bheda abAdhI / / 1. svApUrvArdhavyavasAyAtmakaM jJAnaM pramANam / (prameyaratnamAlA, pra. u. sUtra - 1 ) 42 cauthI DhAla samyak kAraNa jAna, jJAna kAraja hai soI / yugapat hote hU, prakAza dIpakataiM hoI / / 2 / / 75 anvayArtha :(samyak sAthai) samyagdarzana ke sAtha (jJAna) samyagjJAna (hoya) hotA hai (pai) tathApi [ una donoM ko ] ( bhinna bhinna (arAdhau) samajhanA cAhie; kyoMki (lakSaNa) una donoM ke lakSaNa [kramazaH ] (zraddhA) zraddhA karanA aura (jAna) jAnanA hai tathA (samyak ) samyagdarzana (kAraNa) kAraNa hai aura (jJAna) samyagjJAna (kAraja) kArya hai| (soI) yaha bhI (duhU meM) donoM meM (bheda) antara (abAdhau) nirbAdha hai| [jisaprakAra] (yugapat) ekasAtha (hote hU) hone para bhI (prakAza) ujAlA (dIpaka) dIpaka kI jyoti se ( hoI) hotA hai, usIprakAra / bhAvArtha :- samyagdarzana aura samyagjJAna yadyapi ekasAtha prakaTa hote haiM, tathApi ve donoM bhinna-bhinna guNoM kI paryAyeM haiN| samyagdarzana zraddhAguNa kI zuddhaparyAya hai aura samyagjJAna jJAnaguNa kI zuddhaparyAya hai| punazca samyagdarzana kA lakSaNa viparIta abhiprAya rahita tattvArthazraddhA hai aura samyagjJAna kA lakSaNa saMzaya ' Adi doSa rahita sva-para kA yathArthatayA nirNaya hai - isaprakAra donoM ke lakSaNa bhinna-bhinna haiN| tathA samyagdarzana nimittakAraNa hai aura samyagjJAna naimittika kArya hai - isaprakAra una donoM meM kAraNa-kAryabhAva se bhI antara hai| 1. saMzaya, vimoha, (vibhrama-viparyaya) anirdhAra (anadhyavasAya) / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 chahaDhAlA cauthI DhAla dezapratyakSa (hai) haiM; kyoMki una jJAnoM se] (jiya) jIva (dravya kSetra parimANa) dravya aura kSetra kI maryAdA (liye) lekara (svacchA) spaSTa (jA.) jAnatA hai| bhAvArtha :- isa samyagjJAna ke do bheda haiM - (1) pratyakSa aura (2) parokSa unameM matijJAna aura zrutajJAna parokSajJAna haiM, kyoMki ve donoM jJAna indriyoM tathA mana ke nimitta se vastu ko aspaSTa jAnate haiM / samyakmati-zrutajJAna svAnubhavakAla meM pratyakSa hote haiM, unameM indriya aura mana nimitta nahIM haiN| avadhijJAna aura prazna :- jJAna-zraddhAna to yugapat (ekasAtha) hote haiM to unameM kAraNakAryapanA kyoM kahate ho? uttara :- "vaha ho to vaha hotA haiM" - isa apekSA se kAraNa-kAryapanA kahA hai| jisaprakAra dIpaka aura prakAza donoM yugapat hote haiM, tathApi dIpaka ho to prakAza hotA hai; isaliye dIpaka kAraNa hai aura prakAza kArya hai| usIprakAra jJAna-zraddhAna bhI haiN| (mokSamArga prakAzaka (dehalI) pRSTha 126) jaba taka samyagdarzana nahIM hotA, taba taka kA jJAna samyagjJAna nahIM khlaataa| - aisA hone se samyagdarzana, vaha samyagjJAna kA kAraNa hai|' samyagjJAna ke bheda, parokSa aura dezapratyakSa ke lakSaNa tAsa bheda do haiM, parokSa paratachi tina maahiN| mati zruta doya parokSa, akSa manase upjaahiiN|| avadhijJAna manaparjaya do haiM desh-prtcchaa| dravya kSetra parimANa liye jAnai jiya svacchA / / 3 / / anvayArtha :- (tAsa) usa samyagjJAna ke (parokSa) parokSa aura (paratachi) pratyakSa (do) do (bheda haiM) bheda haiM; (tina mAhi) unameM (mati zruta) matijJAna aura zrutajJAna (doya) ye donoM (parokSa) parokSajJAna haiN| kyoMki ve] (akSa manata) indriyoM tathA mana ke nimitta se (upajAhI) utpanna hote haiN| (avadhijJAna) avadhijJAna aura (manaparjaya) manaHparyayajJAna (do) ye donoM jJAna (deza-pratacchA) 1. pRthagArAdhanamiSTaM darzanasahabhAvino'pi bodhasya / lakSaNabhedena yato nAnAtvaM saMbhavatyanayoH / / 32 / / samyagjJAnaM kArya samyaktvaM kAraNaM vadanti jinaaH| jJAnArAdhanamiSTaM samyaktvAnantaraM tammAt / / 33 / / kAraNakAryavidhAnaM samakAlaM jAyamAnayorapi hi| dIpaprakAzayoriva samyaktvajJAnayoH sughaTam / / 34 / / - (zrI amRtacandrAcAryadeva racita puruSArthasiddhi-upAya) manaHparyayajJAna dezapratyakSa haiM, kyoMki jIva ina do jJAnoM se rUpI dravya ko dravya, kSetra. kAla aura bhAva kI maryAdApUrvaka spaSTa jAnatA hai| sakala-pratyakSa jJAna kA lakSaNa aura jJAna kI mahimA sakala dravya ke guna anaMta, parajAya anaMtA / jAnaiM ekai kAla, prakaTa kevali bhagavantA / / jJAna samAna na Ana jagata meM sukha kI kArana / ihi paramAmRta janmajarAmRti-roga-nivArana / / 4 / / 1. jo jJAna indriyoM tathA mana ke nimitta se vastu ko aspaSTa jAnatA hai, use parokSajJAna kahate haiN| 2. jo jJAna rUpI vastu ko dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI maryAdApUrvaka spaSTa jAnatA hai, use dezapratyakSa kahate haiN| 43 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chahaDhAlA cauthI DhAla hai| yaha samyagjJAna hI janma, jarA aura mRtyurUpI tIna rogoM kA nAza karane ke lie uttama amRta-samAna hai| jJAnI aura ajJAnI ke karmanAza ke viSaya meM antara koTi janma tapa tapaiM, jJAna vina karma jharai je / jJAnI ke china meM trigapti taiM sahaja Tarai te / / anvayArtha :- [jisa jJAna se] (kevali bhagavantA) kevalajJAnI bhagavAna (sakala dravya ke) chahoM dravyoM ke (ananta) aparimita (guna) guNoM ko aura (anantA) ananta (parajAya) paryAyoM ko (ekai kAla) eka sAtha (prakaTa) spaSTa (jAneM) jAnate haiM, [usa jJAna ko] (sakala) sakala pratyakSa athavA kevalajJAna kahate haiN| (jagata meM) isa jagata meM (jJAna samAna) samyagjJAna jaisA (Ana) dUsarA koI padArtha (sukhakau) sukha kA (na kArana) kAraNa nahIM hai| (ihi) yaha samyagjJAna hI (janmajarAmRti-roga-nivArana) janma, jarA [vRddhAvasthA] aura mRtyurUpI rogoM ko dUra karane ke lie (paramAmRta) utkRSTa amRta-samAna hai| ____ bhAvArtha :- (1) jo jJAna tInakAla aura tInalokavartI sarva padArthoM (anantadharmAtmaka sarva dravya-guNa-paryAyoM ko) pratyeka samaya meM yathAsthita, paripUrNa rUpa se spaSTa aura ekasAtha jAnatA hai, usa jJAna ko kevalajJAna kahate haiM; jo sakala pratyakSa hai| (2) dravya, guNa aura paryAyoM ko kevalI bhagavAna jAnate haiM, kintu unake apekSita dharmoM ko nahIM jAna sakate - aisA mAnanA asatya hai| tathA ve ananta ko athavA mAtra apane AtmA ko hI jAnate haiM, kintu sarva ko nahIM jAnate - aisA mAnanA bhI nyAyaviruddha hai| kevalI bhagavAna sarvajJa hone se anekAntasvarUpa pratyeka vastu ko pratyakSa jAnate haiN| (laghu jaina siddhAnta pravezikA, prazna - 87) (3) isa saMsAra meM samyagjJAna ke samAna sukhadAyaka anya koI vastu nahIM munivrata dhAra anantabAra grIvaka upjaayo| pai nija AtamajJAna binA, sukha leza na pAyau / / 5 / / anvayArtha :- [ajJAnI jIva ko] (jJAna binA) samyagjJAna ke binA (koTi janma) karor3oM janmoM taka (tapa tapaiM) tapa karane se (je karma) jitane karma (jhare) nAza hote haiM (te) utane karma (jJAnI ke) samyagjJAnI jIva ke (trigupti taiM) mana, vacana aura kAya kI ora kI pravRtti ko rokane se nirvikalpa zuddha svabhAva se] (china meM) kSaNamAtra meM (sahaja) saralatA se (Tarna) naSTa ho jAte haiN| [yaha jIva] (munivrata) muniyoM ke mahAvratoM ko (dhAra) dhAraNa karake (anantabAra) anantabAra (grIvaka) navaveM graiveyaka taka (upajAyo) utpanna huA, (pai) parantu (nija Atama) apane AtmA ke (jJAna binA) jJAna binA (leza) kiMcitmAtra (sukha) sukha (na pAyo) prApta na kara skaa| bhAvArtha :- mithyAdRSTi jIva AtmajJAna (samyagjJAna) ke binA karor3oM janmoM-bhavoM taka bAlatapa rUpa udyama karake jitane karmoM kA nAza karatA hai, utane karmoM kA nAza samyagjJAnI jIva - svonmukha jJAtApane ke kAraNa svarUpagupti se - kSaNamAtra meM sahaja hI kara DAlatA hai| yaha jIva, muni ke (dravyaliMgI muni ke) mahAvratoM ko dhAraNa karake unake prabhAva se navaveM graiveyaka taka ke vimAna meM Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chahaDhAlA cauthI DhAla anantabAra utpanna huA, parantu AtmA ke bhedavijJAna (samyagjJAna athavA svAnubhava) ke binA jIva ko vahA~ bhI lezamAtra sukha prApta nahIM huaa| jJAna ke doSa aura manuSyaparyAya Adi kI durlabhatA tAteM jinavara-kathita tattva abhyAsa karIje / aura (saMzaya) saMzaya (vibhrama) viparyaya tathA (moha) anadhyavasAya [anizcitatA] ko (tyAga) chor3akara (Apo) apane AtmA ko (lakha lIje) lakSya meM lenA cAhiye arthAt jAnanA caahie| yadi aisA nahIM kiyA to] (yaha) yaha (mAnuSa paryAya) manuSya bhava (sukula) uttama kula aura (jinavAnI) jinavANI kA (sunivau) sunanA (iha vidha) aisA suyoga (gaye) bIta jAne para, (udadhi) samudra meM (samAnI) samAye - DUbe hue (sumaNi jyoM) sacce ratna kI bhA~ti [punaH] (na milai) milanA kaThina hai| bhAvArtha :-AtmA aura paravastuoM ke bhedavijJAna ko prApta karane ke lie jinadeva dvArA prarUpita sacce tattvoM kA paThana-pAThana (manana) karanA cAhie aura saMzaya viparyaya tathA anadhyavasAya ina samyagjJAna ke tIna doSoM ko dUra karane ke AtmasvarUpa ko jAnanA cAhie; kyoMki jisaprakAra samudra meM DUbA amUlya ratna punaH hAtha nahIM AtA; usIprakAra manuSya zarIra, uttama zrAvakakala aura jinavacanoM kA zravaNa Adi suyoga bhI bIta jAne ke bAda punaH-punaH prApta nahIM hote / isaliye yaha apUrva avasara na gaMvAkara AtmasvarUpa kI pahicAna (samyagjJAna kI prApti) karake, yaha manuSya-janma saphala karanA caahie| samyagjJAna kI mahimA aura kAraNa dhana samAja gaja bAja, rAja to kAja na aavai| jJAna ApakI rUpa bhaye, phira acala rahAvai / / tAsa jJAna ko kArana, sva-para viveka bakhAnau / koTi upAya banAya bhavya, tAko ura Anau / / 7 / / saMzaya vibhrama moha tyAga, Apo lakha lIje / / yaha mAnuSa paryAya, sukula, sunivau jinvaanii| iha vidha gaye na mile, sumaNi jyauM udadhi samAnI / / 6 / / anvayArtha :- (tAta) isaliye (jinavara-kathita) jinendra bhagavAna ke kahe hue (tattva) paramArtha tattva kA (abhyAsa) abhyAsa (karIje) karanA cAhie 1. saMzayaH - viruddhAnekakoTisparzijJAnaM saMzayaH = "isaprakAra hai athavA isaprakAra?" - aisA jo paraspara viruddhatApUrvaka do prakAra rUpa jJAna, use saMzaya kahate haiN| 2. viparyayaH - viparItaikakoTinizcayo viparyayaH = vastusvarUpa se viruddhatApUrvaka "yaha aisA hI hai" - isaprakAra ekarUpa jJAna kA nAma viparyaya hai| usake tIna bheda haiM - kAraNaviparyaya, svarUpaviparyaya tathA bhedAbhedaviparyaya / (mokSamArga prakAzaka pRSTha 123) 3. anadhyavasAyaH - kimityAlocanamAtramanadhyavasAyaH = 'kucha hai' - aisA nirNayarahita vicAra, so anadhyavasAya hai| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chahaDhAlA cauthI DhAla anvayArtha :- (dhana) paisA, (samAja) parivAra, (gaja) hAthI, (bAja) ghor3A (rAja) rAjya (to) to (kAja) apane kAma meM (na Avai) nahIM Ate; kintu (jJAna) samyagjJAna (Apako rUpa) AtmA kA svarUpa - [jo] (bhaye) prApta hone ke (phira) pazcAt (acala) acala (rahAvai) rahatA hai| (tAsa) usa (jJAna ko) samyagjJAna kA (kArana) kAraNa (sva-para viveka) AtmA aura para-vastuoM kA bhedavijJAna (bakhAnau) kahA hai, [isaliye] (bhavya) he bhavyajIvo! (koTi) karor3oM (upAya) upAya (banAya) karake (tAko) usa bhedavijJAna ko (ura Anau) hRdaya meM dhAraNa kro| bhAvArtha :- dhana-sampatti, parivAra, naukara-cAkara, hAthI, ghor3A tathA rAjyAdi koI bhI padArtha AtmA ko sahAyaka nahIM hote; kintu samyagjJAna AtmA kA svarUpa hai| vaha ekabAra prApta hone ke pazcAt akSaya ho jAtA hai - kabhI naSTa nahIM hotA, acala ekarUpa rahatA hai| AtmA aura paravastuoM kA bhedavijJAna hI usa samyagjJAna kA kAraNa hai; isaliye pratyeka AtmArthI bhavyajIva ko karor3oM upAya karake usa bhedavijJAna ke dvArA samyagdarzana prApta karanA caahie| samyagjJAna kI mahimA aura viSayecchA rokane kA upAya je pUraba ziva gaye, jAhiM, aru Age jaihaiN| so saba mahimA jJAna-tanI, muninAtha kahai haiM / / viSaya-cAha dava-dAha, jagata-jana arani djhaavai| tAsa upAya na Ana, jJAna-ghanaghAna bujhAvai / / 8 / / anvayArtha :- (pUraba) pUrvakAla meM (je) jo jIva (ziva) mokSa meM (gaye) gaye haiM, [vartamAna meM] (jAhi) jA rahe haiM (asa) aura (Age) bhaviSya meM (jaihaiM) jAyeMge (so) vaha (saba) saba (jJAna-tanI) samyagjJAna kI (mahimA) mahimA hai - aisA (muninAtha) jinendradeva ne (kahe haiM) kahA hai| (viSaya-cAha) pA~ca indriyoM ke viSayoM kI icchArUpI (dava-dAha) bhayaMkara dAvAnala (jagata-jana) saMsArI jIvoMrUpI (arani) araNya-purAne vana ko (dajhAvai) jalA rahA hai, (tAsa) usakI zAnti kA (upAya) upAya (Ana) dUsarA (na) nahIM hai; [mAtra] (jJAna-ghanaghAna) jJAnarUpI varSA kA samUha (bujhAvai) zAnta karatA hai| bhAvArtha :- bhUta, vartamAna aura bhaviSya - tInoM kAla meM jo jIva mokSa ko prApta hue haiM, hoMge aura (vartamAna meM videha-kSetra meM) ho rahe haiM; vaha isa samyagjJAna kA hI prabhAva hai - aisA pUrvAcAryoM ne kahA hai| jisaprakAra dAvAnala (vana meM lagI huI agni) vahA~ kI samasta vastuoM ko bhasma kara detA hai, usIprakAra pA~ca indriyoM sambandhI viSayoM kI icchA saMsArI jIvoM ko jalAtI hai - duHkha detI hai; aura jisaprakAra varSA kI jhar3I usa dAvAnala ko bujhA detI hai, usIprakAra yaha samyagjJAna una viSayoM ko zAnta kara detA hai - naSTa kara detA hai| 46 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chahaDhAlA cauthI DhAla puNya-pApa meM harSa-viSAda kA niSedha aura tAtparya kI bAta puNya-pApa-phalamAhiM, harakha bilakhau mata bhaaii| isIprakAra (lAo) grahaNa karo ki (sakala) puNya-pAparUpa samasta (jagadaMdaphaMda) janma-maraNa ke dvandva [rAga-dveSa] rUpa vikArI malina bhAva (tori) tor3akara (nita) sadaiva (Atama dhyAo) apane AtmA kA dhyAna kro| bhAvArtha :- AtmArthI jIva kA kartavya hai ki dhana, makAna, dukAna, kIrti, nIrogI zarIrAdi puNya ke phala haiM, unase apane ko lAbha hai tathA unake viyoga se apane ko hAni hai - aisA na mAne; kyoMki parapadArtha sadA bhinna haiM, jJeyamAtra haiM, unameM kisI ko anukUla-pratikUla athavA iSTa-aniSTa mAnanA, vaha mAtra jIva kI bhUla hai; isaliye puNya-pApa ke phala meM harSa-zoka nahIM karanA caahie| yadi kisI bhI parapadArtha ko jIva bhalA yA burA mAne to usake prati rAga yA dveSa hue binA nahIM rhtaa| jisane parapadArtha - paradravya-kSetra-kAla-bhAva ko vAstava meM hitakara tathA ahitakara mAnA hai, usane ananta parapadArthoM ko rAgadveSa karane yogya mAnA hai aura ananta parapadArtha mujhe sukha-duHkha ke kAraNa haiM - aisA bhI mAnA hai; isaliye vaha bhUla chor3akara nija jJAnAnaMda svarUpa kA nirNaya karake svonmukha jJAtA rahanA hI sukhI hone kA upAya hai| puNya-pApa kA bandha ve pudgala kI paryAyeM (avasthAe~) haiN| unake udaya meM jo saMyoga prApta hoM, ve bhI kSaNika saMyogarUpa se Ate-jAte haiN| jitane kAla taka ve nikaTa raheM, utane kAla bhI ve sukha-duHkha dene meM samartha nahIM haiN| jainadharma ke samasta upadeza kA sAra yahI hai ki - zubhAzubhabhAva vaha saMsAra hai; isaliye usakI ruci chor3akara, svonmukha hokara nizcayasamyagdarzana-jJAnapUrvaka nija AtmasvarUpa meM ekAgra (lIna) honA hI jIva kA karttavya hai| samyakcAritra kA samaya aura bheda tathA ahiMsANuvrata aura satyANuvrata kA lakSaNa samyajJAnI hoya, bahuri dir3ha cArita lIjai / yaha pudgala parajAya, upaji vinasai phira thaaii|| lAkha bAta kI bAta yahI, nizcaya ura laao| tori sakala jaga daMda-phaMda, nita Atama dhyAo / / 9 / / anvayArtha :- (bhAI) he AtmArthI prANI! (puNya-phalamAhi) puNya ke phala meM (harakha mata) harSa na kara aura (pApa-phalamAhi) pApa ke phala meM (vilakhau mata) dveSa na kara [kyoMki yaha puNya aura pApa] (pudgala parajAya) pudgala kI paryAyeM haiN| [ve] (upaji) utpanna hokara (vinasai) naSTa ho jAtI haiM aura (phira) punaH (thAI) utpanna hotI haiN| (ura) apane antara meM (nizcaya) nizcaya se - vAstava meM (lAkha bAta kI bAta) lAkhoM bAtoM kA sAra (yahI) Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chahaDhAlA cauthI DhAla pAlana munirAja karate haiM aura dezacAritra kA pAlana zrAvaka karate haiN| isa cauthI DhAla meM dezacAritra kA varNana kiyA gayA hai| sakalacAritra kA varNana chaThavIM DhAla meM kiyA jAyegA / trasa jIvoM kI saMkalpI hiMsA kA sarvathA tyAga karake niSprayojana sthAvara jIvoM kA ghAta na karanA, so 'ahiMsA aNuvrata hai| dUsare ke prANoM ko ghAtaka, kaThora tathA niMdanIya vacana na bolanA (tathA dUsaroM se na bulavAnA, na anumodanA; so satya-aNuvrata hai)| acauryANuvrata, brahmacaryANuvrata, parigrahaparimANANuvrata tathA digvrata kA lakSaNa jala-mRtikA vina aura nAhiM kachu gahai adttaa| nija vanitA vina sakala nArisauM rahai virattA / / apanI zakti vicAra, parigraha thoro raakhai| daza diza gamana pramANa ThAna, tasu sIma na nAkhai / / 11 / / ekadeza aru sakaladeza, tasu bheda kahIjai / / trasahiMsA ko tyAga, vRthA thAvara na sa~hArai / para-vadhakAra kaThora niMdya nahiM vayana ucArai / / 10 / / anvayArtha :- (samyagjJAnI) samyagjJAnI (hoya) hokara (bahuri) phira (dir3ha) dRr3ha (cArita) samyakcAritra (lIjai) kA pAlana karanA cAhie; (tasu) usake [usa samyakcAritra ke (ekadeza) ekadeza (aru) aura (sakaladeza) sarvadeza [aise do] (bheda) bheda (kahIjai) kahe gaye haiN| [unameM] (trasahiMsA ko) trasa jIvoM kI hiMsA kA (tyAga) tyAga karanA aura (vRthA) binA kAraNa (thAvara) sthAvara jIvoM kA (na sa~hArai) ghAta na karanA [vaha ahiMsA-aNuvrata kahalAtA hai] (para vadhakAra) dUsaroM ko duHkhadAyaka, (kaThora) kaThora [aura] (niMdya) niMdanIya (vayana) vacana (nahiM ucArai) na bolanA [vaha satya-aNuvrata kahalAtA hai| bhAvArtha :- samyagjJAna prApta karake samyakcAritra prakaTa karanA caahie| usa samyakcAritra ke do bheda haiM - (1) ekadeza (aNu, deza, sthUla) cAritra aura (2) sarvadeza (sakala, mahA, sUkSma) cAritra / unameM sakala cAritra kA 1. TippaNI :- (1) ahiMsANuvrata kA dhAraNa karanevAlA jIva "yaha jIva ghAta karane yogya hai, maiM ise mArU~" - isaprakAra saMkalpa sahita kisI trasa jIva kI saMkalpI hiMsA nahIM karatA; kintu isa vrata kA dhArI ArambhI, udyoginI tathA virodhinI hiMsA kA tyAgI nahIM hotaa| (2) pramAda aura kaSAya meM yukta hone se jahA~ prANaghAta kiyA jAtA hai, vahIM hiMsA kA doSa lagatA hai; jahA~ vaisA kAraNa nahIM hai, vahA~ prANaghAta hone para bhI hiMsA kA doSa nahIM lagatA / jisaprakAra - pramAdarahita muni gamana karate haiM; vaidya - DaoNkTara karuNAbuddhipUrvaka rogI kA upacAra karate haiM; jahA~ sAmanevAle kA prANaghAta hone para bhI hiMsA kA doSa nahIM hai| 48 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chahaDhAlA cauthI DhAla bjaaraa| anvayArtha :- (jala-mRtikA vina) pAnI aura miTTI ke atirikta (aura kachu) anya koI vastu (adattA) binA diye (nAhiM) nahIM (grahe) lenA [use acauryANuvrata kahate haiM] (nija) apanI (vanitA vina) strI ke atirikta (sakala nArisauM) anya sarva striyoM se (viratA) virakta (rahe) rahanA [vaha brahmacaryANuvrata hai] (apanI) apanI (zakti vicAra) zakti kA vicAra karake (parigraha) parigraha (thoro) maryAdita (rAkhai) rakhanA [so parigrahaparimANANuvrata hai] (daza diza) dazoM dizAoM meM (gamana) jAne-Ane kI (pramANa) maryAdA (ThAna) rakhakara (tasu) usa (sIma) sImA kA (na nAkhai) ullaMghana na karanA [so divrata hai] / bhAvArtha :- jana-samudAya ke lie jahA~ roka na ho tathA kisI vizeSa vyakti kA svAmitva na ho - aise pAnI tathA miTTI jaisI vastu ke atirikta parAyI vastu (jisa para apanA svAmitva na ho) usake svAmI ke diye binA na lenA (tathA uThAkara dUsare ko na denA), use acauryANuvrata kahate haiN| apanI vivAhita strI ke sivA anya sarva striyoM se virakta rahanA, so brahmacaryANuvrata hai| (puruSa ko cAhie ki anya striyoM ko mAtA, bahina aura putrI samAna mAne tathA strI ko cAhie ki apane svAmI ke atirikta anya puruSoM ko pitA, bhAI tathA putra samAna smjhe)| __ apanI zakti aura yogyatA kA dhyAna rakhakara jIvanaparyanta ke lie dhanadhAnyAdi bAhya-parigraha kA parimANa (maryAdA) bA~dhakara usase adhika kI icchA na kare, use parigrahaparimANANuvrata kahate haiM / dazoM dizAoM meM jAne-Ane kI maryAdA nizcita karake jIvanaparyaMta usakA ullaMghana na karanA, so divrata hai| dizAoM kI maryAdA nizcita kI jAtI hai, isaliye use digvrata kahA jAtA hai| dezavrata (dezAvagAzika) nAmaka guNavrata kA lakSaNa tAhU meM phira grAma galI, gRha bAga bjaaraa| gamanAgamana pramANa ThAna ana, sakala nivArA / / 12 / / (pUrvArddha) anvayArtha :- (phira) phira (tAhU meM) usameM [kinhIM prasiddha-prasiddha (grAma) gA~va (galI) galI (graha) makAna (bAga) udyAna tathA (bajArA) bAjAra taka (gamanAgamana) jAne-Ane kA (pramANa) mApa (ThAna) rakhakara (ana) anya (sakala) sabakA (nivArA) tyAga karanA [use dezavrata athavA dezAvagAzika vrata kahate haiN| bhAvArtha :- divrata meM jIvanaparyanta kI gaI jAne-Ane ke kSetra kI maryAdA meM bhI (ghar3I, ghaNTA, dina, mahInA Adi kAla ke niyama se) kisI prasiddha grAma, mArga, makAna tathA bAjAra taka jAne-Ane kI maryAdA karake usase Age kI sImA meM na jAnA, so dezavrata kahalAtA hai||11|| (puurvaarddh)| anarthadaNDavrata ke bheda aura unakA lakSaNa kAhU kI dhanahAni, kisI jaya-hAra na cintai / deya na so upadeza, hoya agha vanaja kRSI taiM / / 12 / / (uttarArddha) 1. TippaNI :- (1) ye pA~ca (ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura parigrahaparimANa) aNuvrata haiN| hiMsAdika ko loka meM bhI pApa mAnA jAtA hai; unakA ina vratoM meM ekadeza (sthUlarUpa se) tyAga kiyA gayA hai; isI kAraNa ve aNuvrata kahalAte haiN| (2) nizcayasamyagdarzana-jJAnapUrvaka prathama do kaSAyoM kA abhAva huA ho, usa jIva ko sacce aNuvrata hote haiN| jise nizcayasamyagdarzana na ho, usake vratoM ko sarvajJa ne (ajJAnavrata) kahA hai| kara pramAda jala bhUmi vRkSa pAvaka na viraadhai| asi dhanu hala hiMsopakaraNa nahiM de yaza lAdhai / / rAga-dveSa-karatAra, kathA kabahU~ na sunIjai / aura hu anaratha daMDa, hetu agha tinhaiM na kIjai / / 13 / / anvayArtha :- 1. (kAhU kI) kisI ke (dhanahAni) dhana ke nAza kA Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 chahaDhAlA (kisI ) kisI kI (jaya) vijaya kA [athavA ] (hAra) kisI kI hAra kA (na cintai) vicAra na karanA [ use apadhyAna- anarthadaMDavrata kahate haiM / ] 2. (vanaja) vyApAra aura (kRSi ta~) khetI se (agha) pApa (hoya) hotA hai; isaliye (so) usakA (upadeza) upadeza (na deya) na denA [ use pApopadeza- anarthadaMDavrata kahA jAtA hai / ] 3. (pramAda kara ) pramAda se [ binA prayojana ] (jala) jalakAyika (bhUmi) pRthvIkAyika, (vRkSa) vanaspatikAyika, (pAvaka) agnikAyika [ aura vAyukAyika] jIvoM kA (na virAdhai) ghAta na karanA [so pramAdacaryA - anarthadaMDavrata kahalAtA hai|] 4. (asi) talavAra, (dhanu) dhanuSya, (hala) hala [ Adi ] (hiMsopakaraNa) hiMsA hone meM kAraNabhUta padArthoM ko (de) dekara (yaza) yaza ( nahiM lAdhai) na lenA [so hiMsAdAna-anarthadaMDavrata kahalAtA hai|] 5. (rAgadveSa-karatAra) rAga aura dveSa utpanna karanevAlI (kathA) kathAe~ (kabahU~) kabhI bhI (na sunIjai) nahIM sunanA [so duHzruti anarthadaMDavrata kahA jAtA hai / ] (aura hu) tathA anya bhI ( aghahetu) pApa ke kAraNa (anaratha daMDa) anarthadaMDa haiM (tinheM unheM bhI ( na kIjai) nahIM karanA cAhie / bhAvArtha :- ( 1 ) kisI ke dhana kA nAza, parAjaya athavA vijaya Adi kA vicAra na karanA, so pahalA apadhyAna- anarthadaMDavrata kahalAtA hai| (2) hiMsArUpa pApajanaka vyApAra tathA khetI Adi kA upadeza na denA, vaha pApopadeza- anarthadaMDavrata hai / (3) pramAdavaza hokara pAnI DholanA, jamIna khodanA, vRkSa kATanA, Aga lagAnA - ityAdi kA tyAga karanA arthAt pA~ca sthAvarakAya ke jIvoM kI hiMsA na karanA, use pramAdacaryA - anarthaDaMdavrata kahate haiN| 1. anarthadaMDa dUsare bhI bahuta se haiN| pA~ca to sthUlatA kI apekSA se athavA digdarzanamAtra haiN| ve saba pApajanaka haiM, isaliye unakA tyAga karanA caahie| pApajanaka niSprayojana kArya anarthadaMDa kahalAtA hai| 50 cauthI DhAla 91 (4) yaza prApti ke lie, kisI ke mA~gane para hiMsA ke kAraNabhUta hathiyAra na denA, so hiMsAdAna - anarthadaMDavrata kahalAtA hai| (5) rAga-dveSa utpanna karanevAlI vikathA aura upanyAsa yA zRMgArika kathAoM ke zravaNa kA tyAga karanA, so duHzruti-anarthadaMDavrata kahalAtA hai / / 13 / / sAmAyika, proSadha, bhogopabhogaparimANa aura atithisaMvibhAgavrata dhara ura samatAbhAva, sadA sAmAyika kriye| parava catuSTayamAhiM, pApa taja proSadha dhariye / / bhoga aura upabhoga, niyamakari mamata nivArai / muni ko bhojana deya phera, nija karahi ahArai / / 14 / / Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chahaDhAlA cauthI DhAla anvayArtha :- (ura) mana meM (samatAbhAva) nirvikalpatA arthAt zalya ke abhAva ko (dhara) dhAraNa karake (sadA) hamezA (sAmAyika) sAmAyika (kariye) karanA [so sAmAyika zikSAvrata hai;] (parava catuSTayamAhi) cAra parva ke dinoM meM (pApa) pApakAryoM ko chor3akara (proSadho) proSadhopavAsa (dhariye) karanA [so proSadhopavAsa zikSAvrata hai;] (bhoga) ekabAra bhogA jA sake - aisI vastuoM kA tathA (upabhoga) bArambAra bhogA jA sake - aisI vastuoM kA (niyamakari) parimANa karake-maryAdA rakhakara (mamata) moha (nivAra) chor3ade[sobhoga-upabhogaparimANavrata hai;] (muni ko) vItarAgI muni ko (bhojana) AhAra (deya) dekara (phera) phira (nija ahArai) svayaM bhojana kare [so atithisaMvibhAgavata kahalAtA hai| bhAvArtha :- svonmukhatA dvArA apane pariNAmoM ko sthira karake pratidina vidhipUrvaka sAmAyika karanA, so sAmAyika zikSAvrata hai|1 / pratyeka aSTamI tathA caturdazI ke dina kaSAya aura vyApArAdi kAryoM ko chor3akara (dharmadhyAnapUrvaka) proSadhasahita upavAsa karanA, so proSadhopavAsa zikSAvrata kahalAtA hai|2| parigrahaparimANa-aNuvrata meM nizcaya kI huI bhogopabhoga kI vastuoM meM jIvanaparyaMta ke lie athavA kisI nizcita samaya ke lie niyama karanA, so bhogopabhogaparimANa zikSAvrata kahalAtA hai|3 / nigraMtha muni Adi satpAtroM ko AhAra dene ke pazcAt svayaM bhojana karanA, so atithisaMvibhAga zikSAvrata yoM zrAvaka-vrata pAla, svarga solaha upjaavai| taha~teM caya narajanma pAya, muni lai ziva jAvai // 15 / / anvayArtha :- jo jIva (bAraha vrata ke) bAraha vratoM ke (pana-pana) pA~capA~ca (aticAra) aticAroM ko (na lagAvai) nahIM lagAtA aura (maraNasamaya) mRtyu-kAla meM(saMnyAsa) samAdhi (dhAra) dhAraNa karake (tasu) unake (doSa) doSoM ko (nazA) dUra karatA hai, vaha (yoM) isaprakAra (zrAvaka-vrata) zrAvaka ke vrata (pAla) pAlana karake (solaha) solahaveM (svarga) svarga taka (upajAvai) utpanna hotA hai [aura] (taha~ta) vahA~ se (caya) mRtyu prApta karake (narajanma) manuSyaparyAya (pAya) pAkara (muni) muni (8) hokara (ziva) mokSa (jAvai) jAtA hai| bhAvArtha :- jo jIva zrAvaka ke Upara kahe hue bAraha vratoM kA vidhipUrvaka jIvanaparyaMta pAlana karate hue unake pA~ca-pA~ca aticAroM ko bhI TAlatA hai aura mRtyukAla meM pUrvopArjita doSoM kA nAza karane ke lie vidhipUrvaka samAdhimaraNa (saMllekhanA') dhAraNa karake usake pA~ca aticAroM ko bhI dUra karatA hai, vaha Ayu pUrNa hone para mRtyu prApta karake solahaveM svarga taka utpanna hotA hai| phira devAyu pUrNa hone para manuSya bhava pAkara, munipada dhAraNa karake mokSa (pUrNa zuddhatA) prApta karatA hai| ___ samyakcAritra kI bhUmikA meM rahanevAle rAga ke kAraNa vaha jIva svarga meM devapada prApta karatA hai| dharma kA phala saMsAra kI gati nahIM hai, kintu saMvaranirjarArUpa zuddhabhAva hai; dharma kI pUrNatA vaha mokSa hai| cauthI DhAla kA sArAMza samyagdarzana ke abhAva meM jo jJAna hotA hai, use kujJAna (mithyAjJAna) kahA kahalAtA hai|||14|| niraticAra zrAvakavrata pAlana karane kA phala bAraha vrata ke atIcAra, pana-pana na lgaavai| maraNa-samaya saMnyAsa dhAri tasu doSa nshaavai|| 1. krodhAdi ke vaza hokara viSa, zastra athavA annatyAga Adi se prANatyAga kiyA jAtA hai, use 'AtmaghAta' kahate haiN| 'saMllekhanA' meM samyagdarzanasahita AtmakalyANa (dharma) ke hetu se kAyA aura kaSAya ko kRza karate hue samyak ArAdhanApUrvaka samAdhimaraNa hotA hai; isaliye vaha AtmaghAta nahIM, kintu dharmadhyAna hai| Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chahaDhAlA cauthI DhAla jAtA hai| samyagdarzana hone ke pazcAt vahI lakSaNa samyagjJAna kahalAtA hai| isaprakAra yadyapi ye donoM samyagdarzana aura samyagjJAna sAtha hI hote haiM; tathApi unake lakSaNa bhinna-bhinna haiM aura kAraNa-kAryabhAva kA antara hai arthAt samyagdarzana samyagjJAna kA nimittakAraNa hai| ___jo svayaM ko aura paravastuoM ko svanmukhatApUrvaka yathAvat jAne, vaha samyagjJAna kahalAtA hai; usakI vRddhi hone para anta meM kevalajJAna prApta hotA hai| samyagjJAna ke atirikta sukhadAyaka vastu anya koI nahIM hai aura vahI janma, jarA tathA maraNa kA nAza karatA hai| mithyAdRSTi jIva ko samyagjJAna ke binA karor3oM janma taka tapa tapane se jitane karmoM kA nAza hotA hai, utane karma samyagjJAnI jIva ke trigupti se kSaNamAtra meM naSTa ho jAte haiN| pUrvakAla meM jo jIva mokSa gaye haiM; bhaviSya meM jAyeMge aura vartamAna meM mahAvideha kSetra se jA rahe haiM - vaha saba samyagjJAna kA prabhAva hai| jisaprakAra masalAdhAra varSA vana kI bhayaMkara agni ko kSaNamAtra meM bujhA detI hai, usIprakAra yaha samyagjJAna viSaya-vAsanA ko kSaNamAtra meM naSTa kara detA hai| ___ puNya-pApa ke bhAva ve jIva ke cAritraguNa kI vikArI (azuddha) paryAyeM haiM; ve raha~Ta ke ghar3oM kI bhA~ti ulTI-sIdhI hotI rahatI haiM; una puNya-pApa ke phaloM meM jo saMyoga prApta hote haiM, unameM harSa-zoka karanA mUrkhatA hai| prayojanabhUta bAta to yaha hai ki puNya-pApa, vyavahAra aura nimitta kI ruci chor3akara svasanmukha hokara samyagjJAna prApta karanA caahie| ___ AtmA aura paravastuoM kA bhedavijJAna hone para samyagjJAna hotA hai| isaliye saMzaya, viparyaya aura anadhyavasAya (tattvArthoM kA anirdhAra) kA tyAga karake tattva ke abhyAsa dvArA samyagjJAna prApta karanA cAhie; kyoMki manuSyaparyAya, uttama zrAvaka kula aura jinavANI kA sunanA Adi suyoga - jisaprakAra samudra meM DUbA huA ratna punaH hAtha nahIM AtA, usIprakAra - bArambAra prApta nahIM hotA / aisA durlabha suyoga prApta karake samyagdharma prApta na karanA mUrkhatA hai| samyagjJAna prApta karake 'phira samyakcAritra prakaTa karanA cAhie; vahA~ samyakcAritra kI bhUmikA meM jo kucha bhI rAga rahatA hai, vaha zrAvaka ko aNuvrata aura muni ko paMcamahAvrata ke prakAra kA hotA hai; use samyagdRSTi puNya mAnate haiN| jo zrAvaka niraticAra samAdhi-maraNa ko dhAraNa karatA hai, vaha samatApUrvaka Ayu pUrNa hone se yogyatAnusAra solahaveM svarga taka utpanna hotA hai aura vahA~ se Ayu pUrNa hone para manuSyaparyAya prApta karatA hai; phira munipada prakaTa karake mokSa meM jAtA hai| isaliye samyagdarzana-jJAnapUrvaka cAritra kA pAlana karanA, vaha pratyeka AtmArthI jIva kA kartavya hai| nizcaya samyakcAritra hI saccA cAritra hai - aisI zraddhA karanA tathA usa bhUmikA meM jo zrAvaka aura munivrata ke vikalpa uThate haiM, vaha saccA cAritra nahIM, kintu cAritra meM honevAlA doSa hai; kintu usa bhUmikA meM vaisA rAga Aye binA nahIM rahatA aura usa samyakcAritra meM aisA rAga nimitta hotA hai; use sahacara mAnakara vyavahAra samyakcAritra kahA jAtA hai| vyavahAra samyakcAritra ko saccA samyakcAritra mAnane kI zraddhA chor3a denA caahie| cauthI DhAla kA bheda-saMgraha kAla :- nizcayakAla aura vyavahArakAla; athavA bhUta, bhaviSya aura vrtmaan| cAritra :- moha-kSobharahita AtmA ke zuddha pariNAma, bhAvaliMgI zrAvakapada tathA bhAvaliMgI munipd| jJAna ke doSa :- saMzaya, viparyaya aura anadhyavasAya (anishcittaa)| 1. na hi samyagvyapadezaM cAritramajJAnapUrvaka lbhte| jJAnAntaramuktaM cAritrArAdhanaM tasmAt / / 38 / / artha :- ajJAnapUrvaka cAritra samyak nahIM kahalAtA, isaliye cAritra kA ArAdhana jJAna hone ke pazcAt kahA hai| (puruSArthasiddhyupAya gAthA-38) 52 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 chahaDhAlA cauthI DhAla dizA:- pUrva, pazcima, uttara, dakSiNa, IzAna, vAyavya, naiRtya, Agneya-aNneya, Urdhva aura adho - ye dasa haiN| parvacatuSTaya :- pratyeka mAsa kI do aSTamI tathA do cturdshii| muni :- samasta vyApAra se virakta, cAra prakAra kI ArAdhanA meM tallIna, nirgrantha aura nirmoha - aise sarva sAdhu hote haiN| (niyamasAra, gAthA -76) / ve nizcayasamyagdarzana sahita, virAgI hokara, samasta parigraha tyAga karake, zuddhopayogarUpa munidharma aMgIkAra karake antaraMga meM zuddhopayoga dvArA apane AtmA kA anubhava karate haiN| paradravya meM ahaMbuddhi nahIM karate / jJAnAdi svabhAva ko hI apanA mAnate haiM; parabhAvoM meM mamatva nahIM krte| kisI ko iSTa-aniSTa mAnakara usameM rAga-dveSa nahIM karate / hiMsAdi azubha upayoga kA to unake astitva hI nahIM hotaa| aneka bAra chaThaveM guNasthAna meM Ate haiM, taba unheM aTThAIsa mUlaguNoM ko akhaNDita rUpa se pAlana karane kA zubha-vikalpa AtA hai| unheM tIna kaSAyoM ke abhAvarUpa nizcaya-samyakcAritra hotA hai| bhAvaliMgI muni ko sadA nagna-digambara dazA hotI hai; usameM kabhI apavAda nahIM hotaa| kabhI bhI vastrAdi sahita muni nahIM hote| vikathA :- strI, AhAra, deza aura rAjya - ina cAra kI azubhabhAvarUpa kathA, so vikathA hai| zrAvakavrata :- pA~ca aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra zikSAvrata - aise bAraha vrata haiN| rogatraya:- janma, jarA aura mRtyu| hiMsA : (1) vAstava meM rAgAdi bhAvoM kA prakaTa na honA, so ahiMsA hai aura rAgAdi bhAvoM kI utpatti honA, so hiMsA hai - aisA jainazAstroM kA saMkSipta rahasya hai| (2) saMkalpI, ArambhI, udyoginI aura virodhinI - ye cAra athavA dravyahiMsA aura bhAvahiMsA - ye do| cauthI DhAla kA lakSaNa-saMgraha aNuvrata :- (1) nizcayasamyagdarzana sahita cAritraguNa kI AMzika zuddhi hone se (anantAnubandhI tathA apratyAkhyAnIya kaSAyoM ke abhAvapUrvaka) utpanna AtmA kI zuddhivizeSa ko dezacAritra kahate haiN| zrAvakadazA meM pA~ca pApoM kA sthUlarUpa - ekadeza tyAga hotA hai, use aNuvrata kahA jAtA hai| aticAra :- vrata kI apekSA rakhane para bhI usakA ekadeza bhaMga honA, so aticAra hai| anadhyavasAya :- (moha) - 'kucha haiM', kintu kyA hai, usake nizcayarahita jJAna ko anadhyavasAya kahate haiN| anarthadaMDa :- prayojanarahita mana, vacana, kAya kI ora kI azubhapravRtti / anarthadaMDavrata :- prayojanarahita, mana, vacana, kAya kI ora kI azubha pravRtti kA tyaag| avadhijJAna :- dravya, kSetra, kAla, bhAva kI maryAdApUrvaka rUpI padArthoM ko spaSTa jAnanevAlA jnyaan| upabhoga : jise bArambAra bhogA jA sake - aisI vastu / guNa : dravya ke Azraya se, usakesampUrNa bhAga meM tathA usakI samasta paryAyoM meM sadaiva rahe, use guNa athavA zakti kahate haiN| guNavrata :- aNuvratoM ko tathA mUlaguNoM ko puSTa karanevAlA vrt| para : AtmA se (jIva se) bhinna vastuoM ko para kahA jAtA hai| parokSa :- jisameM indriyAdi paravastue~ nimittamAtra haiM - aise jJAna ko parokSa jJAna kahate haiN| 53 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chahaDhAlA cauthI DhAla pratyakSa :- (1) AtmA ke Azraya se honevAlA atIndriya jJAna hai| (2) akSaprati - akSa = AtmA athavA jJAna prati = (akSa ke) sanmukha - niktt| paryAya :- guNoM ke vizeSa kArya ko (pariNamana ko) paryAya kahate haiN| bhoga :- vaha vastu jise eka hI bAra bhogA jA ske| matijJAna :- (1) parAzraya kI buddhi chor3akara darzana-upayogapUrvaka svasanmukhatA se prakaTa honevAle nija-AtmA ke jJAna ko matijJAna kahate haiN| (2) indriyA~ aura mana jisameM nimittamAtra haiM - aise jJAna ko matijJAna kahate hai| mahAvrata:- hiMsAdi pA~ca pApoM kA sarvathA tyaag| (nizcayasamyagdarzana-jJAna aura vItarAgacAritrarahita mAtra vyavahAravrata ke zubhabhAva ko mahAvrata nahIM kahA hai, kintu bAlavrata - ajJAnavrata kahA hai| manaHparyayajJAna :- dravya-kSetra-kAla-bhAva kI maryAdA se dUsare ke mana meM rahe hue sarala athavA gUr3ha rUpI padArthoM ko jAnanevAlA jJAna / 1. dravya, guNa, paryAyoM ko kevalajJAnI bhagavAna jAnate haiM, kintu unake apekSita dharmoM ko nahIM jAna sakate - aisA mAnanA, so asatya hai| aura vaha ananta ko athavA mAtra AtmA ko hI jAnate haiM, kintu sarva ko nahIM jAnate haiM - aisA mAnanA bhI nyAya se viruddha hai| (laghu jaina siddhAnta pravezikA, prazna 87, pRSTha 26) kevalajJAnI bhagavAna kSAyopazamika jJAnavAle jIvoM kI bhA~ti avagraha, IhA, avAya aura dhAraNArUpa krama se nahIM jAnate, kintu sarva dravya-kSetra-kAla-bhAva ko yugapat (ekasAtha) jAnate haiM / isaprakAra unheM saba kucha pratyakSa vartatA hai| (pravacanasAra, gAthA 21 kI TIkA-bhAvArtha / ) ati vistAra se basa hoo, anivArita (rokA na jA sake aisA - amaryAdita) jisakA vistAra hai - aise prakAzavAlA hone se kSAyikajJAna (kevalajJAna) avazyameva sarvadA, sarvatra, sarvathA, sarva ko jAnatA hai| (pravacanasAra, gAthA 47 kI ttiikaa| TippaNI :- zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevalajJAna se siddha hotA hai ki pratyeka dravya meM nizcita aura kramabaddha paryAyeM hotI haiM - ulaTI-sIdhI nhiiN| kevalajJAna :- jo tInakAla aura tInalokavartI sarva padArthoM ko (anantadharmAtmaka sarva dravya-guNa-paryAyoM ko) pratyeka samaya yathAsthita, paripUrNarUpa se spaSTa aura ekasAtha jAnatA hai. use kevalajJAna kahate haiN| viparyaya :- viparIta jJAna / jaise ki - sIpa ko cA~dI jAnanA aura cA~dI ko sIpa jAnanA / athavA - zubhAsrava se vAstava meM Atmahita mAnanA; dehAdi paradravya ko sva rUpa mAnanA, apane se bhinna na maannaa| vrata :- zubhakArya karanA aura azubhakArya ko chor3anA, so vrata hai| athavA hiMsA, asatya, corI, maithuna aura parigraha - ina pA~ca pApoM se bhAvapUrvaka virakta hone ko vrata kahate haiN| vrata samyagdarzana hone ke pazcAt hote haiM aura AMzika vItarAgatArUpa nizcayavrata sahita vyavahAravrata hote haiN| zikSAvrata :- munivrata pAlana karane kI zikSA denevAlA vrt| zrutajJAna :- (1) matijJAna se jAne hue padArthoM ke sambandha meM anya padArthoM ko jAnanevAle jJAna ko zrutajJAna kahate haiN| (2) AtmA kI zuddha anubhUtirUpa zrutajJAna ko bhAvazrutajJAna kahate haiN| saMnyAsa :- (saMllekhanA) AtmA kA dharma samajhakara apanI zuddhatA ke lie kaSAyoM ko aura zarIra ko kRza karanA (zarIra kI ora kA lakSya chor3a denA), so samAdhi athavA saMllekhanA kahalAtI hai| saMzaya:- virodhasahita aneka prakAroM kA avalambana karanevAlA jJAna; jaise ki - yaha sIpa hogI yA cA~dI? AtmA apanA hI kArya kara sakatA hogA yA para kA bhI? deva-guru-zAstra, Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chahaDhAlA cauthI DhAla jIvAdi sAta tattva Adi kA svarUpa aisA hI hogA? - athavA jaisA anya mata meM kahA hai, vaisA? nimitta athavA zubharAga dvArA AtmA kA hita ho sakatA hai yA nahIM? cauthI DhAla kA antara-pradarzana (1) divata kI maryAdA to jIvanaparyaMta ke lie hai; kintu dezavrata kI maryAdA ghar3I, ghaNTA Adi niyata kiye hue samaya taka kI hai| (2) parigrahaparimANavrata meM parigraha kA jitanA pramANa (maryAdA) kiyA jAtA hai, usase bhI kama pramANa bhogopabhogaparimANavrata meM kiyA jAtA hai| (3) proSadha meM to Arambha aura kaSAya-kaSAyAdika tyAga karane para bhI ekabAra bhojana kiyA jAtA hai; jabaki upavAsa meM anna, jala, khAdya aura svAdya - ina cAroM AhAroM kA sarvathA tyAga hotA hai| proSadha-upavAsa meM Arambha, viSaya-kaSAya aura cAroM AhAroM kA tyAga tathA usake agale dina aura pAraNe ke dina arthAt pichale dina bhI ekAzana kiyA jAtA hai| (4) bhoga to eka hI bAra bhogane yogya hotA hai, kintu upabhoga bArambAra bhogA jA sakatA hai| (AtmA paravastu ko vyavahAra se bhI nahIM bhoga sakatA; kintu moha dvArA, maiM ise bhogatA hU~ - aisA mAnatA hai aura tatsambandhI rAga ko, harSa-zoka ko bhogatA hai| yaha batalAne ke lie usakA kathana karanA, so vyavahAra hai| cauthI DhAla kI praznAvalI 1. acauryavrata, aNuvrata, aticAra, atithisaMvibhAga, anadhyavasAya, anarthadaMDa, anarthadaMDavrata, apadhyAna, avadhijJAna, ahiMsANuvrata, upabhoga, kevalajJAna, guNavrata, digvata, duHzruti, dezavrata, dezapratyakSa, parigraha - parimANANu-vrata, parokSa, pApopadeza, pratyakSa, pramAdacaryA, proSadha-upavAsa, brahmacaryANuvrata, bhogopabhogaparimANavrata, bhoga, matijJAna, manaHparyayajJAna, viparyaya, vrata, zikSAvrata, zrutajJAna, sakalapratyakSa, samyagjJAna, satyANuvrata, sAmAyika, saMzaya, svastrI-saMtoSavrata tathA hiMsAdAna Adi kelakSaNa btlaao| 2. aNuvrata, anarthadaNDavrata, kAla, guNavrata, dezapratyakSa, dizA, parokSa, parva, pAtra, pratyakSa, vikathA, vrata, rogatraya, zikSAvrata samyakcAritra, samyagjJAna ke doSa aura saMllekhanA doSa - Adi ke bheda btlaao| 3. aNuvrata, anarthadaNDavrata, guNavrata - aise nAma rakhane kA kAraNa; avicala jJAnaprApti, graiveyaka taka jAne para bhI sukha kA abhAva, divrata, dezavrata, pApopadeza - aise nAmoM kA kAraNa, puNya pApa ke phala meM harSa-zoka kA niSedha, zikSAvrata nAma kA kAraNa, samyagjJAna, jJAna, jJAnoM kI parokSatApratyakSatA-dezapratyakSatA aura sakalapratyakSatA Adi ke kAraNa btlaao| 4. aNuvrata aura mahAvrata meM, digvata aura dezavrata meM, parigraha-parimANavrata aura bhogopabhogaparimANavrata meM, proSadha aura upavAsa meM tathA proSadhopavAsa meM, bhoga aura upabhoga meM, yama aura niyama meM, jJAnI aura ajJAnI ke karmanAza meM tathA samyagdarzana aura samyagjJAna meM kyA antara hai, vaha btlaao| anadhyavasAya, manuSyaparyAya Adi kI durlabhatA, viparyaya, viSaya-icchA, samyagjJAna aura saMzaya ke dRSTAnta do| 6. anarthadaNDoM kA pUrNa parimANa, avicala sukha kA upAya, AtmajJAna kI prApti kA upAya, janma-maraNa dUra karane kA upAya, darzana aura jJAna meM pahalI utpatti; dhanAdika se lAbha na honA, niraticAra zrAvakavrata-pAlana se lAbha, brahmacaryANuvratI kA vicAra, bhedavijJAna kI AvazyakatA, manuSyaparyAya kI durlabhatA tathA usakI saphalatA kA upAya, maraNasamaya kA kartavya; vaidyaDaoNkTara ke dvArA maraNa ho, tathApi ahiMsA, zatru kA sAmanA karanA - na karanA, samyagjJAna, samyagjJAna hone kA samaya aura usakI mahimA, saMllekhanA kI vidhi aura kartavya, jJAna ke binA mukti tathA sukha kA abhAva, jJAna kA phala tathA jJAnI-ajJAnI kA karmanAza aura viSayoM kI icchA ko zAMta karane kA upAya - Adi kA varNana kro| 7. acala rahanevAlA jJAna, atithisaMvibhAga kA dUsarA nAma, tIna rogoM kA nAza karanevAlI vastu, mithyAdRSTi muni, vartamAna meM mukti ho sake - aisA 55 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA~cavIM DhAla pA~cavIM DhAla bhAvanAoM ke citavana kA kAraNa, usake adhikArI aura usakA phala muni sakalavratI bar3abhAgI bhava-bhoganateM vairaagii| vairAgya upAvana mAI, cintai anuprekSA bhaaii||1|| anvayArtha :- (bhAI) he bhavyajIva! (sakalavratI) mahAvratoM ke dhAraka (muni) bhAvaliMgI munirAja (bar3abhAgI) mahAna puruSArthI haiM, kyoMki ve (bhoganata) saMsAra aura bhogoM se (vairAgI) virakta hote haiM aura (vairAgya) vItarAgatA ko (upAvana) utpanna karane ke lie (mAI) mAtA ke samAna (anuprekSA) bAraha bhAvanAoM kA (cintai) citavana karate haiN| ___ bhAvArtha :- pA~ca mahAvratoM ko dhAraNa karanevAle bhAvaliMgI munirAja mahApuruSArthavAna haiM; kyoMki ve saMsAra, zarIra aura bhogoM se atyanta virakta hote haiM; aura jisaprakAra koI mAtA putra ko janma detI hai, usIprakAra ye bAraha bhAvanAe~ vairAgya utpanna karatI haiM, isaliye munirAja ina bAraha bhAvanAoM kA citavana karate haiN| ___ bhAvanAoM kA phala aura mokSasukha kI prApti kA samaya ina cintata sama-sukha jAgai, jimi jvalana pavana ke lAge / jaba hI jiya Atama jAnai, taba hI jiya zivasukha ThAne / / 2 / / anvayArtha :- (jimi) jisaprakAra (pavana ke) vAyu ke (lAgai) lagane se (jvalana) agni (jAgai) bhabhaka uThatI hai, [usIprakAra] (ina) bAraha bhAvanAoM kA (ciMtata) citavana karane se (sama-sukha) samatArUpI sukha (jAgai) prakaTa hotA hai| (jaba hI) jaba (jiya) jIva (Atama) AtmasvarUpa ko (jAne) jAnatA hai, (taba hI) tabhI (jIva) jIva (zivasukha) mokSasukha ko (ThAne) prApta karatA hai| bhAvArtha :- jisaprakAra vAyu lagane se agni ekadama bhabhaka uThatI hai, usIprakAra ina bAraha bhAvanAoM kA bAraMbAra citavana karane se samatA zAMtirUpI sukha prakaTa ho jAtA hai - bar3ha jAtA hai| jaba yaha jIva puruSArthapUrvaka parapadArthoM se sambandha chor3akara AtmasvarUpa ko jAnatA hai, taba paramAnandamaya svasvarUpa meM lIna hokara samatArasa kA pAna karatA hai aura aMta meM mokSasukha prApta karatA hai|2| [ una bAraha bhAvanAoM kA svarUpa kahA jAtA hai - ] 1- anitya bhAvanA jobana gRha godhana nArI, haya gaya jana aajnyaakaarii| indriya-bhoga china thAI,suradhanu capalA cplaaii||3|| Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 chahaDhAlA anvayArtha :- ( jobana ) yauvana, (gRha) makAna, (gau) gAya-bhaiMsa, (dhana) lakSmI, (nArI) strI, (haya) ghor3A, (gaya) hAthI, (jana) kuTumba, (AjJAkArI) naukara-cAkara tathA (indriya-bhoga) pA~ca indriyoM ke bhoga - ye saba (suradhanu) indradhanuSa tathA (capalA ) bijalI kI (capalAI) caMcalatA - kSaNikatA kI bhA~ti ( china thAI) kSaNamAtra rahanevAle haiN| bhAvArtha:- yauvana, makAna, gAya-bhaiMsa, dhana-sampatti, strI, ghor3A - hAthI, kuTumbIjana, naukara-cAkara tathA pA~ca indriyoM ke viSaya ye sarva vastue~ kSaNika haiM - anitya haiM - nAzavAna haiN| jisaprakAra indradhanuSa aura bijalI dekhate hI dekhate vilIna ho jAte haiM, usIprakAra ye yauvanAdi kucha hI kAla meM nAza ko prApta hote haiN| ve koI padArtha nitya aura sthAyI nahIM haiM, apitu nija zuddhAtmA hI nitya aura sthAyI hai| aisA svonmukhatApUrvaka ciMtavana karake, samyagdRSTi jIva vItarAgatA kI vRddhi karatA hai, vaha "anitya bhAvanA" hai| mithyAdRSTi jIva ko anityAdi eka bhI bhAvanA yathArtha nahIM hotI // 3 // 2. azaraNa bhAvanA sura asura khagAdhipa jete, mRga jyoM hari, kAla dale te / maNi maMtra taMtra bahu hoI, marate na bacAvai koI // 4 // anvayArtha :- (sura asura khagAdhipa) devoM ke indra, asuroM ke indra aura khagendra [garur3a, haMsa ] (jete) jo-jo haiM, (te) una sabakA (mRga hari jyoM) 57 pA~cavIM DhAla 105 jisaprakAra hirana ko siMha mAra DAlatA hai; usIprakAra (kAla) mRtyu (dale) nAza karatA hai / (maNi) cintAmaNi Adi maNiratna, (maMtra) bar3e-bar3e rakSAmaMtra; (taMtra) taMtra, (bahu hoI) bahuta se hone para bhI ( marate) maranevAle ko (koI) ve koI (na bacAve) nahIM bacA skte| bhAvArtha :- isa saMsAra meM jo-jo devendra, asurendra, khagendra (pakSiyoM ke rAjA) Adi haiM, una sabakA jisaprakAra hirana ko siMha mAra DAlatA hai, usI prakAra kAla (mRtyu) nAza karatA hai| ciMtAmaNi Adi maNi, maMtra aura taMtra-taMtrAdi koI bhI mRtyu se nahIM bacA sakatA / yahA~ aisA samajhanA ki nija AtmA hI zaraNa hai; usake atirikta anya koI zaraNa nahIM hai| koI jIva anya jIva kI rakSA kara sakane meM samartha nahIM hai; isaliye para se rakSA kI AzA karanA vyartha hai| sarvatra sadaiva eka nija AtmA hI apanA zaraNa hai| AtmA nizcaya se maratA hI nahIM; kyoMki vaha anAdi ananta hai - aisA svonmukhatApUrvaka ciMtavana karake samyagdRSTi jIva vItarAgatA kI vRddhi karatA hai, vaha "azaraNa bhAvanA" hai / / 4 // 13. saMsAra bhAvanA cahu~gati duHkha jIva bharai hai, parivartana paMca karai hai / saba vidhi saMsAra asArA, yAmeM sukha nAhiM lagArA / / 5 / / anvayArtha (jIva) jIva (cahu~gati) cAra gati meM (duHkha) duHkha (bharai hai) bhogatA hai aura (paMca parivartana) pA~ca parAvartana pA~ca prakAra se paribhramaNa -- Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 chahaDhAlA pA~cavIM DhAla nahIM hote| (saba) yaha saba (svAratha ke) apane svArtha ke (bhIrI) sage (haiM) (karai hai) karatA hai| (saMsAra) saMsAra (saba vidhi) sarva prakAra se (asArA) sAra rahita hai, (yAmeM) isameM (sukha) sukha (lagArA) lezamAtra bhI (nAhiM) nahIM bhAvArtha:-jIva kI azuddha paryAya vaha saMsAra hai| ajJAna ke kAraNa jIva cAra gati meM duHkha bhogatA hai aura pA~ca (dravya, kSetra, kAla, bhava tathA bhAva) parAvartana karatA rahatA hai, kintu kabhI zAMti prApta nahIM karatA; isaliye vAstava meM saMsArabhAva sarvaprakAra se sAra rahita hai, usameM kiMcitmAtra sukha nahIM hai; kyoMki jisaprakAra sukha kI kalpanA kI jAtI hai, vaisA sukha kA svarUpa nahIM hai aura jisameM sukha mAnatA hai, vaha vAstava meM sukha nahIM hai; kintu vaha paradravya ke AlambanarUpa malinabhAva hone se AkulatA utpanna karanevAlA bhAva hai| nija AtmA hI sukhamaya hai, usake dhruvasvabhAva meM saMsAra hai hI nahIM - aisA svonmukhatA-pUrvaka ciMtavana karake samyagdRSTi jIva vItarAgatA meM vRddhi karatA hai, vaha "saMsAra bhAvanA" hai / / 5 / / 4. ekatva bhAvanA zubha azubha karama phala jete, bhogai jiya eka hi te te / bhAvArtha :- jIva kA sadA apane svarUpa se aura para se vibhaktapanA hai; isaliye vaha svayaM hI apanA hita athavA ahita kara sakatA hai, para kA kucha nahIM kara sakatA hai| isaliye jIva jo bhI zubha yA azubha bhAva karatA hai, unakA phala (AkulatA) vaha svayaM akelA hI bhogatA hai; usameM anya koI - strI, putra, mitrAdi sahAyaka nahIM ho sakate; kyoMki ve saba parapadArtha haiM aura ve saba padArtha jIva ko jJeyamAtra haiM, isaliye ve vAstava meM jIva ke sage-sambandhI haiM hI nahIM; tathApi ajJAnI jIva unheM apanA mAnakara daHkhI hotA hai| para ke dvArA apanA bhalA-burA honA mAnakara para ke sAtha kartRtva-mamatva kA adhikAra mAnA hai; vaha apanI bhUla se hI akelA duHkhI hotA hai| saMsAra meM aura mokSa meM yaha jIva akelA hI hai - aisA jAnakara samyagdRSTi jIva nija zuddha AtmA ke sAtha hI sadaiva apanA ekatva mAnakara apanI nizcayapariNati dvArA zuddha ekatva kI vRddhi karatA hai, yaha "ekatva bhAvanA" hai||6|| 5. anyatva bhAvanA suta dArA hoya na sIrI, saba svAratha ke haiM bhIrI / / 6 / / anvayArtha :- (jete) jitane (zubha-azubha karamaphala) zubha aura azubha karma ke phala haiM, (te te) ve saba (jiya) yaha jIva (eka hi) akelA hI (bhauge) bhogatA hai; (suta) putra (dArA) strI (sIrI) sAtha denevAle (na hoya) jala-paya jyoM jiya-tana melA, pai bhinna-bhinna nahiM bhelaa| to prakaTa jude dhana dhAmA, kyoM hai ika mili suta rAmA / / 7 / / anvayArtha :- (jiya-tana) jIva aura zarIra (jala-paya-jyoM) pAnI 58 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 chahaDhAlA pA~cavIM DhAla 109 aura dUdha kI bhA~ti (melA) mile hue haiM, (pai) tathApi (bhelA) ekarUpa (nahiM) nahIM haiM, (bhinna-bhinna) pRthak-pRthak haiM (to) to phira (prakaTa) jo bAhya meM prakaTa rUpa se (jude) pRthak dikhAI dete haiM - aise (dhana) lakSmI, (dhAmA) makAna, (suta) putra aura (rAmA) strI Adi (mili) milakara (ika) eka (kyoM) kaise (kai) ho sakate haiM? bhAvArtha :-jisaprakAra dUdha aura pAnI eka AkAza-kSetra meM mile hue haiM, parantu apane-apane guNa Adi kI apekSA se donoM bilakula bhinna-bhinna haiM; usIprakAra yaha jIva aura zarIra bhI mile hue - ekAkAra dikhAI dete haiM, tathApi ve donoM apane-apane svarUpAdi kI apekSAse (svadravya-kSetra-kAla-bhAva se) bilakula pRthak-pRthak haiM to phira prakaTarUpa se bhinna dikhAI denevAle - aise moTaragAr3I, dhana, makAna, bAga, putra-putrI, strI Adi apane sAtha kaise ekameka ho sakate haiM? arthAt strI-putrAdi koI bhI paravastu apanI nahIM hai - isaprakAra sarva padArthoM ko apane se bhinna jAnakara, svasanmukhatApUrvaka samyagdRSTi jIva vItarAgatA kI vRddhi karatA hai, vaha "anyatva bhAvanA" hai||7|| 6.azuci bhAvanA (nava dvAra) nau daravAje (bahaiM) bahate haiM (asa) aise (deha) zarIra meM (yArI) prema-rAga (kimi) kaise (karai) kiyA jA sakatA hai? bhAvArtha :- yaha zarIra to mAMsa, rakta, pIva, viSTA Adi kI thailI hai aura vaha haDDI, carbI Adi se bharA hone ke kAraNa apavitra hai tathA nau dvAroM se maila bAhara nikalatA hai - aise zarIra ke prati moha-rAga kaise kiyA jA sakatA hai? yaha zarIra Upara se to makkhI ke paMkha samAna patalI camar3I meM mar3hA huA hai; isaliye bAhara se sundara lagatA hai, kintu yadi usake bhItarI hAla taka vicAra kiyA jAye to usameM apavitra vastue~ bharI haiM; isaliye usameM mamatva, ahaMkAra yA rAga karanA vyartha hai| yahA~ zarIra ko malina batalAne kA Azaya - bhedajJAna dvArA zarIra ke svarUpa kA jJAna karAke, avinAzI nija pavitra pada meM ruci karanA hai, kintu zarIra ke prati dveSabhAva utpanna karAne kA Azaya nhiiN| zarIra to usake apane svabhAva se hI azucimaya hai aura yaha bhagavAna AtmA nijasvabhAva se hI zuddha evaM sadA zucimaya pavitra caitanya padArtha hai| isaliye samyagdRSTi jIva apane zuddha AtmA kI sanmukhatA dvArA apanI paryAya meM zucitA kI (pavitratA kI) vRddhi karatA hai vaha "azuci bhAvanA" hai / / 8 / / 7. Asrava bhAvanA pala rudhira rAdha mala thailI, kIkasa vasAditai mailii| nava dvAra baha ghinakArI, asa deha kare kima yArI / / 8 / / anvayArtha :- (jo ) (pala) mAMsa (rudhira) rakta (rAdha) pIva aura (mala) viSTA kI (thailI) thailI hai, (kIkasa) haDDI, (vasAdita) carabI Adi se (mailI) apavitra hai aura jisameM (ghinakArI) ghRNA-glAni utpanna karanevAle jo yogana kI capalAI, tAte hai Asrava bhaaii| Asrava dukhakAra ghanere, budhivanta tinheM nirvere||9|| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 chahaDhAlA pA~cavIM DhAla anvayArtha :- (bhAI) he bhavyajIva! (yogana kI) yogoM kI (jo) jo (capalAI) caMcalatA hai, (tAta) usase (Asrava) Asrava (hai) hotA hai aura (Asrava) vaha Asrava (ghanere) atyanta (duHkhakAra) duHkhadAyaka hai, isaliye (budhivanta) buddhimAna (tinhaiM) use (niravere) dUra kreN| bhAvArtha :- vikArI zubhAzubhabhAvarUpa jo arUpI dazA jIva meM hotI hai, vaha bhAva-Asrava hai aura usa samaya navIna karmayogya rajakaNoM kA svayaM-svataH AnA (AtmA ke sAtha eka kSetra meM Agamana honA) so dravya-Asrava hai| (usameM jIva kI azuddha paryAyeM nimittamAtra haiN|) puNya aura pApa donoM Asrava aura bandha ke bheda haiN| puNya :- dayA, dAna, bhakti, pUjA, vrata Adi zubharAga sarAgI jIva ko hote haiM; ve arUpI azubha bhAva haiM aura vaha bhAvapuNya hai| tathA usa samaya navIna karmayogya rajakaNoM kA svayaM-svataH AnA (AtmA ke sAtha eka kSetra meM Agamana honA), so dravyapuNya hai| (usameM jIva kI azuddha paryAya nimittamAtra hai|) pApa :- hiMsA, asatya, corI ityAdi jo azubhabhAva haiM; vaha bhAvapApa hai aura usa samaya karmayogya pudgaloM kA Agamana honA, so dravyapApa hai| (usameM jIva kI azuddha paryAyeM nimitta haiN|)| paramArtha se (vAstava meM) puNya-pApa (zubhAzubha) AtmA ko ahitakara haiM tathA vaha AtmA kI kSaNika azuddha avasthA hai| dravya puNya-pApa to paravastu haiM, ve kahIM AtmA kA hita-ahita nahIM kara sakate - aisA yathArtha nirNaya pratyeka jJAnI jIva ko hotA hai aura isaprakAra vicAra karake samyagdRSTi jIva svadravya ke avalambana ke bala se jitane aMza meM AsravabhAva ko dUra karatA hai utane aMza meM use vItarAgatA kI vRddhi hotI hai; use "Asrava bhAvanA" kahate haiM // 9 // 8.saMvara bhAvanA jina puNya-pApa nahiM kInA, Atama anubhava cita diinaa| tinahI vidhi Avata roke, saMvara lahi sukha avaloke / / 10 / / anvayArtha :- (jina) jinhoMne (puNya) zubhabhAva aura (pApa) azubhabhAva (nahiM kInA) nahIM kiye tathA mAtra (Atama) AtmA ke (anubhava) anubhava meM [zuddha upayoga meM] (cita) jJAna ko (dInA) lagAyA hai, (tinahI) unhoMne hI (Avata) Ate hue (vidhi) karmoM ko (roke) rokA hai aura (saMvara lahi) saMvara prApta karake (sukha) sukha kA (avaloke) sAkSAtkAra kiyA hai| ___ bhAvArtha :- Asrava kA rokanA, so saMvara hai| samyagdarzanAdi dvArA mithyAtvAdi Asrava rukate haiN| zubhopayoga tathA azubhopayoga donoM bandha ke kAraNa haiM - aisA samyagdRSTi jIva pahale se hI jAnatA hai| yadyapi sAdhaka ko nicalI bhUmikA meM zuddhatA ke sAtha alpa zubhAzubhabhAva hote haiM; kintu vaha donoM ko bandha kA kAraNa mAnatA hai, isaliye samyagdRSTi jIva svadravya ke Alambana dvArA jitane aMza meM zuddhatA karanA hai utane aMza meM use saMvara hotA hai, aura vaha kramazaH zuddhatA meM vRddhi karake pUrNa zuddhatA (saMvara) prApta karatA hai| yaha "saMvara bhAvanA" hai||10|| ___9. nirjarA bhAvanA 60 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 chahaDhAlA nija kAla pAya vidhi jharanA, tAsoM nija kAja na saranA / tapa kari jo karma khipAvai, soI zivasukha darasAvai / / 11 / / anvayArtha :- jo (nija kAla) apanI-apanI sthiti (pAya) pUrNa hone para (vidhi) karma (jharanA) khira jAte haiM, (tAsoM) usase (nija kAja) jIva kA dharmarUpI kArya (na saranA) nahIM hotA; kintu (jo) [nirjarA] ( tapa kari) AtmA ke zuddha pratapana dvArA (karma) karmoM kA (khipAve) nAza karatI hai, [ vaha avipAka athavA sakAma nirjarA ] (soI) vaha (zivasukha) mokSa kA sukha (darasAve) dikhalAtI hai| bhAvArtha :- apanI-apanI sthiti pUrNa hone para karmoM kA khira jAnA to pratisamaya ajJAnI ko bhI hotA hai; vaha kahIM zuddhi kA kAraNa nahIM hotA, parantu samyagdarzana - jJAna - cAritra dvArA arthAt AtmA ke zuddha pratapana dvArA jo karma khira jAte haiM, vaha avipAka athavA sakAma nirjarA kahalAtI hai| tadanusAra zuddhi kI vRddhi hote-hote sampUrNa nirjarA hotI hai, taba jIva zivasukha (sukha kI pUrNatArUpa mokSa) prApta karatA hai| aisA jAnatA huA samyagdRSTi jIva svadravya dvArA jo zuddhi kI vRddhi karatA hai, vaha "nirjarA bhAvanA" hai / / 11 / / m 10. loka bhAvanA kinahU na karau na dharai ko, SaD dravyamayI na harai ko / so lokamAhiM bina samatA, dukha sahai jIva nita bhramatA / / 12 / / 61 pA~cavIM DhAla 113 anvayArtha :- isa loka ko (kinahU) kisI ne (na karau) banAyA nahIM hai, (ko) kisI ne (na dharai) TikA nahIM rakhA hai, (ko) koI (na harai) nAza nahIM kara sakatA; [aura yaha loka] (SaD dravyamayI) chaha prakAra ke dravyasvarUpa hai - chaha dravyoM se paripUrNa hai (so) aise ( lokamAhiM) loka meM (bina samatA) vItarAgI samatA binA (nita) sadaiva (bhramatA) bhaTakatA huA (jIva) jIva (dukha lahai) duHkha sahana karatA hai| bhAvArtha :- brahmA Adi kisI ne isa loka ko banAyA nahIM hai; viSNu yA zeSanAga Adi kisI ne ise TikA nahIM rakhA hai tathA mahAdeva Adi kisI se yaha naSTa nahIM hotA; kintu yaha chaha dravyamaya loka svayaM se hI anAdi - ananta hai; chahoM dravya nitya sva-svarUpa se sthita rahakara nirantara apanI naI-naI paryAyoM (avasthAoM) se utpAda-vyayarUpa pariNamana karate rahate haiN| eka dravya meM dUsare dravya kA adhikAra nahIM hai| yaha chaha dravya svarUpa loka, vaha merA svarUpa nahIM hai / vaha mujhase trikAla bhinna hai, maiM usase bhinna hU~; merA zAzvata caitanya-loka hI merA svarUpa hai - aisA dharmI jIva vicAra karatA hai aura svonmukhatA dvArA viSamatA miTAkara, sAmyabhAva- vItarAgatA bar3hAne kA abhyAsa karatA hai| yaha "loka bhAvanA" hai / / 12 / / 11. bodhidurlabha bhAvanA aMtima-grIvakaloM kI hada, pAyo ananta viriyA~ pada / para samyagjJAna na lAdhau, durlabha nija meM muni sAdhau / / 13 / / anvayArtha :- (aMtima) aMtima-navaveM (grIvakaloM kI hada ) graiveyaka Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 chahaDhAlA taka ke (pada) pada (ananta viriyA~) anantabAra ( pAyo ) prApta kiye, tathApi (samyagjJAna) samyagjJAna (na lAdhau) prApta na huA; (durlabha) aise durlabha samyagjJAna ko (muni) munirAjoM ne (nija meM) apane AtmA meM (sAdhau ) dhAraNa kiyA hai| bhAvArtha :- * mithyAdRSTi jIva maMda kaSAya ke kAraNa aneka bAra graiveyaka taka utpanna hokara ahamindrapada ko prApta huA hai, parantu usane ekabAra bhI samyagjJAna prApta nahIM kiyA; kyoMki samyagjJAna prApta karanA vaha apUrva hai; use to svonmukhatA ke ananta puruSArtha dvArA hI prApta kiyA jA sakatA hai aura aisA hone para viparIta abhiprAya Adi doSoM kA abhAva hotA hai| samyagdarzana - jJAna AtmA ke Azraya se hI hote haiN| puNya se, zubharAga se, jar3a karmAdi se nahIM hote| isa jIva ne bAhya saMyoga, cAroM gati ke laukika pada anantabAra prApta kiye haiM, kintu nija AtmA kA yathArtha svarUpa svAnubhava dvArA pratyakSa karake use kabhI nahIM samajhA, isaliye usakI prApti apUrva hai| bodhi arthAt nizcayasamyagdarzana - jJAna cAritra kI ekatA; usa bodhi kI prApti pratyeka jIva ko karanA caahie| samyagdRSTi jIva sva-sanmukhatApUrvaka aisA citavana karatA hai aura apanI bodhi aura zuddhi kI vRddhi kA bArambAra abhyAsa karatA hai / yaha "bodhi- durlabha bhAvanA" hai / / 13 / / 12. dharma bhAvanA jo bhAva moha nyAre, dRga-jJAna-vratAdika sAre / so dharma jabai jiya dhArai, taba hI sukha acala nihAre / / 14 / / 62 pA~cavIM DhAla 115 anvayArtha :- (moha taiM) moha se (nyAre) bhinna, (sAre) sArarUpa athavA nizcaya (jo ) jo (dRga-jJAna-vratAdika) darzana-jJAna - cAritrarUpa ratnatraya Adika (bhAva) bhAva haiM, (so) vaha (dharma) dharma kahalAtA hai| (jabe) jaba (jiya) jIva (dhArai) use dhAraNa karatA hai, (taba hI) tabhI vaha (acala sukha) acala sukha - mokSa (nihArai) dekhatA hai prApta karatA hai| bhAvArtha:- moha arthAt mithyAdarzana arthAt atattvazraddhAna; usase rahita nizcayasamyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ( ratnatraya) hI sArarUpa dharma hai| vyavahAra ratnatraya vaha dharma nahIM hai - aisA batalAne ke lie yahA~ gAthA meM " sAre" zabda kA prayoga kiyA hai| jaba jIva nizcaya ratnatrayasvarUpa dharma ko svAzraya dvArA prakaTa karatA hai, tabhI vaha sthira, akSayasukha (mokSa) prApta karatA hai / isa prakAra ciMtavana karake samyagdRSTi jIva svonmukhatA dvArA zuci kI vRddhi bArambAra karatA hai / vaha " dharma bhAvanA" hai / / 14 / / AtmAnubhavapUrvaka bhAvaliMgI muni kA svarUpa so dharma muninakari dhariye, tinakI karatUta ucariye / tAko suniye bhavi prAnI, apanI anubhUti pichAnI / / 15 / / anvayArtha :- (so) aisA ratnatraya (dharma) dharma (muninakari) muniyoM dvArA (dhariye) dhAraNa kiyA jAtA hai, (tinakI) una muniyoM kI karatUta ) kriyAe~ (ucariye) kahI jAtI haiM, (bhavi prAnI) he bhavyajIvo! (tAko ) use ( suniye ) suno aura (apanI) apane AtmA ke (anubhUti) anubhava ko ( pichAnI ) pahicAno / bhAvArtha :- nizcayaratnatrayasvarUpa dharma ko bhAvaliMgI digambara jaina muni hI aMgIkAra karate haiM, anya koI nhiiN| aba, Age una muniyoM ke sakalacAritra kA varNana kiyA jAtA hai| he bhavyo! una munivaroM kA cAritra suno aura apane AtmA kA anubhava karo / / 15 / / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 chahaDhAlA pA~cavIM DhAla pA~cavIM DhAla kA sArAMza ye bAraha bhAvanAe~ cAritraguNa kI AMzika zuddha paryAyeM haiM; isaliye ve samyagdRSTi jIva ko hI ho sakatI haiN| samyak prakAra se ye bAraha prakAra kI bhAvanAe~ bhAne se vItarAgatA kI vRddhi hotI hai; una bAraha bhAvanAoM kA citavana mukhyarUpa se to vItarAgI digambara jaina munirAja ko hI hotA hai tathA gauNarUpa se samyagdRSTi ko hotA hai| jisaprakAra pavana ke lagane se agni bhabhaka uThatI hai, usIprakAra antaraMga pariNAmoM kI zuddhatA sahita ina bhAvanAoM kA citavana karane se samatAbhAva prakaTa hotA hai aura usase mokSasukha prakaTa hotA hai| svonmukhatApUrvaka ina bhAvanAoM se saMsAra, zarIra aura bhogoM ke prati vizeSa upekSA hotI hai aura AtmA ke pariNAmoM kI nirmalatA bar3hatI hai| (ina bAraha bhAvanAoM kA svarUpa vistAra se jAnanA ho to 'svAmI kArtikeyAnuprekSA', 'jJAnArNava' Adi granthoM kA avalokana karanA caahie|) anityAdi citavana dvArA zarIrAdi ko burA jAnakara, ahitakArI mAnakara, unase udAsa hone kA nAma anuprekSA nahIM hai; kyoMki yaha to jisaprakAra pahale kisI ko mitra mAnatA thA, taba usake prati rAga thA aura phira usake avaguNa dekhakara usake prati udAsIna ho gyaa| usIprakAra pahale zarIrAdi se rAga thA, kintu bAda meM unake anityAdi avaguNa dekhakara udAsIna ho gayA; parantu aisI udAsInatA to dveSarUpa hai| kintu apane tathA zarIrAdi ke yathAvat svarUpa ko jAnakara, bhrama kA nivAraNa karake, unheM bhalA jAnakara rAga na karanA tathA burA jAnakara dveSa na karanA - aisI yathArtha udAsInatA ke hetu anityatA Adi kA yathArtha citavana karanA hI saccI anuprekSA hai| (mokSamArga prakAzaka pRSTha 229 - zrI ToDaramala smAraka granthamAlA se prkaashit)| pA~cavIM DhAla kA bheda-saMgraha anuprekSA anitya, azaraNa, saMsAra, ekatva, anyatva, azuci, athavA bhAvanA :- Asrava, saMvara, nirjarA, loka, bodhidurlabha aura dharma - ye bAraha anuprekSA ke bheda haiN| indriyoMke viSaya :-sparza, rasa, gaMdha, varNa aura zabda - ye pA~ca haiN| nirjarA :- ke cAra bheda haiM :- akAma, savipAka, sakAma, avipaak| yoga : dravya aura bhaav| parivartana :- pA~ca prakAra haiM :- dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhaav| maladvAra :- do kAna, do A~kheM, do nAsikA chidra, eka mu~ha tathA mala-mUtradvAra do - isaprakAra nau| vairAgya :- saMsAra, zarIra aura bhoga - ina tInoM se udaasiintaa| kudhAtu :- pIva, laha, vIrya, mala, carbI, mAMsa aura haDDI Adi saat| pA~cavIM DhAla kA lakSaNa-saMgraha anuprekSA (bhAvanA):- bhedajJAnapUrvaka saMsAra, zarIra aura bhogAdi ke svarUpa kA bArambAra vicAra karake unake prati udAsInabhAva utpanna krnaa| azubha upayoga :- hiMsAdi meM athavA kaSAya, pApa aura vyasanAdi nindApAtra kAryoM meM prvRtti| asurakumAra :- asura nAmaka devagati-nAmakarma ke udayavAle bhavanavAsI dev| karma :- AtmA rAgAdi vikArarUpa se pariNamita ho to usameM nimittarUpa honevAle jar3akarma-dravyakarma / gati :- naraka, tiryaMca, deva aura manuSyarUpa jIva kI avasthA vizeSa ko gati kahate haiM; usameM gati nAmaka nAmakarma nimitta hai| graiveyaka :- solahaveM svarga se Upara aura prathama anudiza se nIce, 63 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chahaDhAlA pA~cavIM DhAla sakalavrata: devoM ko rahane ke sthaan| devagati ko prApta jIvoM ko deva kahate haiN| ve aNimA, mahimA, laghimA, garimA, prApti, prAkAmya, Izitva aura vAzitva - ina ATha siddhi (aizvarya) vAle hote haiN| unake manuSya samAna AkAravAlA sapta kudhAtu rahita sundara vaikriyaka zarIra hotA hai| dharma :- duHkha se mukti dilAnevAlA nizcayaratnatrayarUpa mokSamArga; jisase AtmA mokSa prApta karatA hai| (ratnatraya arthAt smygdrshn-jnyaan-caaritr|) dharma ke bhinna (1) vastu kA svabhAva vaha dharma; (2) ahiMsA; bhinna lakSaNa :- (3) uttamakSamAdi daza lakSaNa aura (4) nizcayaratnatraya / pApa :- mithyAdarzana, AtmAkI viparIta samajha, hiMsAdi azubhabhAva so pApa hai| puNya :- dayA, dAna, pUjA, bhakti, vratAdi ke zubhabhAva; maMdakaSAya, vaha jIva ke cAritraguNa kI azubha dazA hai| puNya-pApa donoM Asrava haiM, bandhana ke kAraNa haiN| bodhi :- samyagdarzana-jJAna-cAritra kI ektaa| (sAdhu parameSThI): - samasta vyApAra se vimukta, cAra prakAra kI ArAdhanA meM sadA lIna, nirgrantha aura nirmoha - aise sarva sAdhu hote haiN| samasta bhAvaliMgI muniyoM ko nagna digambara dazA tathA sAdhu ke 28 mUlaguNa hote haiN| yoga :- mana, vacana, kAyA ke nimitta se AtmA ke pradezoM kA kampana honA, use dravyayoga kahate haiN| karma aura nokarma ke grahaNa meM nimittarUpa jIva kI zaktiko bhAvayoga kahate haiN| zubha upayoga :- devapUjA, svAdhyAya, dayA, dAnAdi, aNuvrata-mahAvratAdi zubhabhAvarUpa aacrnn| 5 mahAvrata, 5 samiti, 6 Avazyaka, 5 indriyajaya, kezaloMca, asnAna, bhUmizayana, adantadhovana, khar3ekhar3e AhAra, dina meM eka bAra AhAra tathA nagnatA Adi kA pAlana - so vyavahAra se sakalavrata hai aura ratnatraya kI ekatArUpa AtmasvabhAva meM sthira honA, so nizcaya se sakalavrata hai| sakalavratI :- (sakalavratoM ke dhAraka) ratnatraya kI ekatArUpa svabhAva meM sthira rahanevAle mahAvrata ke dhAraka digambara muni ve nizcaya sakalavratI haiN| antara-pradarzana (1) anuprekSA aura bhAvanA paryAyavAcI zabda haiM; unameM koI antara nahIM hai| (2) dharmabhAvanA meM to bArambAra vicAra kI mukhyatA hai aura dharma meM nija guNoM meM sthira hone kI pradhAnatA hai| (3) vyavahAra sakalavrata meM to pApoM kA sarvadeza tyAga kiyA jAtA hai aura vyavahAra aNuvrata meM unakA ekadeza tyAga kiyA jAtA hai| itanA ina donoM meM antara hai| pA~cavIM DhAla kI praznAvalI (1) anityabhAvanA, anyatvabhAvanA, avipAkanirjarA, akAmanirjarA, azaraNabhAvanA, azucibhAvanA, AsravabhAvanA, ekatvabhAvanA, dharmabhAvanA, nizcayadharma, bodhidurlabhabhAvanA, lokabhAvanA, saMvarabhAvanA, sakAmanirjarA, savipAkanirjarA Adi ke lakSaNa smjhaao| (2) mahAvrata meM aura aNuvrata meM, anuprekSA meM aura bhAvanA meM, dharma meM aura dharmadravya meM, dharma meM aura dharmabhAvanA meM tathA ekatvabhAvanA aura muni : Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 chahaDhAlA anyatvabhAvanA meM antara batalAo / (3) anuprekSA, anityatA, anyatva aura azaraNapane kA svarUpa dRSTAnta sahita smjhaao| (4) akAma nirjarA kA niSprayojanapanA, acala sukha kI prApti, karma Asrava kA nirodha, puNya ke tyAga kA upadeza aura sAMsArika sukhoM kI asAratA Adi ke kAraNa batalAo / (5) amuka bhAvanA kA vicAra aura lAbha, AtmajJAna kI prApti kA samaya aura lAbha, auSadhi sevana kI sArthakatA - nirarthakatA, bAraha bhAvanAoM citavana se lAbha, maMtrAdi kI sArthakatA aura nirarthakatA / vairAgya kI vRddhi kA upAya, indradhanuSa tathA bijalI kA dRSTAnta kyA samajhAte haiM ? loka kA kartA hartA mAnane se hAni, samatA na rakhane se hAni, sAMsa sukha kA pariNAma aura mokSa - sukha kI prApti kA samaya - Adi kA spaSTa vajana pIyo dhI dhArI, jinavANI sudhA-sama jAnike // Teka // / (6) mAvi tathA kuTTI kA anya bhAvArtha smjhaao| loka kA gautamA na banA aura pAcavyApI parama suruci karatArI // 1 // salila samAna kalila - malagaMjana, budhamanaraMjana hArI / bhaMjana vibhrama dhUli prabhaMjana, mithyA jalada nivArI / / 2 / / kalyANakataru upavanadharinI, tarani bhavajalatArI / baMdhavidArana painI chainI, mukti nasainI sArI / / 3 / / svaparasvarUpa prakAzana ko yaha, bhAnukalA avikArI / munimanakumudini-modanazazibhA, zamasukhasumana suvArI // 4 // jAke sevata bevata nijapada, nasata avidyA sArI / tIna lokapati pUjata jAko, jAna trijaga hitakArI / / 5 / / koTi jIbha soM mahimA jAkI, kahi na sake pavidhArI / 'daula' alpamati kema kahai yaha, adhama udhArana hArI || 6 || 65 chaThavIM DhAla (harigIta chanda) ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya mahAvrata ke lakSaNa SaTkAya jIva na hananateM, saba vidha daravahiMsA TarI / rAgAdi bhAva nivArateM, hiMsA na bhAvita avatarI / / jinake na leza mRSA na jala, mRNa hU binA dIyo ghaiN| aThadaza sahasa vidha zIla ghara, cidbrahma meM nita rami raheM / / 1 / / anvayArtha :- (SaTkAya jIva) chaha kAya ke jIvoM ko (na hananateM) ghAta na karane ke bhAva se (saba vidha) sarva prakAra kI (daravahiMsA) dravyahiMsA (TarI) dUra ho jAtI hai aura (rAgAdi bhAva) rAga-dveSa, kAma, krodha, mAna, mAyA, lobha Adi bhAvoM ko (nivAra) dUra karane se (bhAvita hiMsA) bhAva hiMsA bhI (na avatarI) nahIM hotI, (jinake) una muniyoM ko (leza) kiMcit (mRSA) jhUTha (na) nahIM hotI, (jala) pAnI aura (mRNa) miTTI (hU) bhI (binA dIyo) diye binA (na gaha~) grahaNa nahIM karate tathA (aThadaza sahasa) aThAraha hajAra ( vidha) prakAra ke (zIla) zIla ko - brahmacarya ko (dhara) dhAraNa karake (nita) sadA (cidbrahma meM) caitanyasvarUpa AtmA meM (rami rahaiM) lIna rahate haiN| bhAvArtha:- nizcayasamyagdarzana- jJAnapUrvaka svarUpa meM nirantara ekAgratApUrvaka ramaNa karanA hI munipanA hai| aisI bhUmikA meM nirvikalpa dhyAnadazArUpa sAtavA~ guNasthAna bArambAra AtA hI hai| chaThaveM guNasthAna ke samaya unheM paMca mahAvrata, nagnatA, samiti Adi aTThAIsa mUlaguNa ke zuddhabhAva hote haiM, kintu use ve dharma nahIM mAnate; tathA usa kAla bhI unheM tIna kaSAya caukar3I ke abhAvarUpa zuddha pariNati nirantara vartatI hI hai| chaha kAya (pRthvIkAya Adi pA~ca sthAvara kAya tathA eka trasa kAya) ke jIvoM kA ghAta karanA, so dravyahiMsA hai aura rAga, dveSa, kAma, krodha, mAna Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 chahaDhAlA chaThavIM DhAla 123 ityAdi bhAvoM kI utpatti honA, so bhAvahiMsA hai| vItarAgI muni (sAdhu) yaha do prakAra kI hiMsA nahIM karate, isaliye unako (1) ahiMsA mahAvrata hotA hai| sthUla yA sUkSma - aise donoM prakAra ke jhUTha ve nahIM bolate, isaliye unako (2) satya mahAvrata hotA hai| anya kisI vastu kI to bAta hI kyA, kintu miTTI aura pAnI bhI diye binA grahaNa nahIM karate, isaliye unako (3) acauryamahAvrata hotA hai| zIla ke aThAraha hajAra bhedoM kA sadA pAlana karate haiM aura caitanyarUpa AtmasvarUpa meM lIna rahate haiM, isaliye unako (4) brahmacarya (AtmasthiratArUpa) mahAvrata hotA hai||1|| parigraha tyAga mahAvrata, IryA samiti aura bhASA samiti aMtara caturdasa bheda bAhira, saMga dasadhA taiM ttlaiN| paramAda taji caukara mahI lakhi, samiti IryA taiM calaiM / / jaga-suhitakara saba ahitahara, zruti sukhada saba saMzaya hraiN| bhramaroga-hara jinake vacana-mukhacandra taiM amRta jhare / / 2 / / 1. yahA~ vAkya badalane se mahAvratoM ke lakSaNa banate haiN| jaise ki - donoM prakAra kI hiMsA na karanA, so ahiMsA mahAvrata hai - ityAdi / 2. adatta vastuoM kA pramAda se grahaNa karanA hI corI kahalAtI hai; isaliye pramAda na hone para bhI munirAja nadI tathA jharane Adi kA prAsuka huA jala, bhasma (rAkha) tathA apane Apa gire hue semala ke phala aura tumbIphala Adi kA grahaNa kara sakate haiM - aisA "zlokavArtikAlaMkAra" kA abhimata hai| (pRSTha 463) Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 chahaDhAlA chaThavIM DhAla muni ko kiMcit rAga hone para gamanAdi kriyAe~ hotI haiM, vahA~ una kriyAoM meM ati Asakti ke abhAva se pramAdarUpa pravRtti nahIM hotI tathA dUsare jIvoM ko duHkhI karake apanA gamanAdi prayojana siddha nahIM karate, isaliye unase svayaM dayA kA pAlana hotA hai - isaprakAra saccI samiti hai| mokSamArga-prakAzaka (dehalI) pRSTha 335) / / 2 / / eSaNA, AdAna-nikSepaNa aura pratiSThApana samiti chyAlIsa doSa binA sukula, zrAvakatanaiM ghara azana ko| laiM tapa bar3hAvana hetu, nahiM tana-poSate taji rasana ko|| zuci jJAna saMyama upakaraNa, lakhikai gahaiM lakhimaiM dhrai| nirjantu thAna viloki tana-mala mUtra zleSma prihrai||3|| anvayArtha :- [ve vItarAgI digambara jaina muni (caturdasa bheda) caudaha prakAra ke (antara) antaraMga tathA (dasadhA) dasa prakAra ke (bAhira) bahiraMga (saMga) parigraha se (TalaiM) rahita hote haiM / (paramAda) pramAda-asAvadhAnI (taji) chor3akara (caukara) cAra hAtha (mahI) jamIna (lakhi) dekhakara (IryA) IryA (samiti taiM) samiti se (calaiM) calate haiM aura (jinake) jina munirAjoM ke (mukhacandra 6) mukharUpI candra se (jaga suhitakara) jagata kA saccA hita karanevAlA tathA (saba ahitahara) sarva ahita kA nAza karanevAlA, (zruti sukhada) sunane meM priya lage - aisA (saba saMzaya) samasta saMzayoM kA (hareM) nAzaka aura (bhrama rogahara) mithyAtvarUpI roga ko haranevAlA (vacana amRta) vacanarUpI amRta (jhare) jharatA hai|| bhAvArtha :- vItarAgI muni caudaha prakAra ke antaraMga aura daza prakAra ke bahiraMga parigrahoM se rahita hote haiM, isaliye unako (5) parigrahatyAga mahAvrata hotA hai| dina meM sAvadhAnIpUrvaka cAra hAtha Age kI bhUmi dekhakara calane kA vikalpa uThe, vaha (1) IryA samiti hai tathA jisaprakAra candramA se zItalatArUpa amRta jharatA hai, usIprakAra muni ke mukhacandra se jagata kA hita karanevAle, sarva ahita kA nAza karanevAle, sunane meM sukhakara, sarva prakAra kI zaMkAoM ko dUra karanevAle aura mithyAtva (viparItatA yA sandeha) rUpI roga kA nAza karanevAle aise amRtavacana nikalate haiM / isaprakAra samitirUpa bolane kA vikalpa muni ko uThatA hai, vaha (2) bhASA samiti hai|| prazna :- saccI samiti kise kahate haiM? / uttara :- para jIvoM kI rakSA hetu yatnAcAra pravRtti ko ajJAnI jIva samiti mAnate haiM; kintu hiMsA ke pariNAmoM se to pApabandha hotA hai| yadi rakSA ke pariNAmoM se saMvara kahoge to puNyabandha kA kAraNa kyA siddha hogA? tathA muni eSaNA samiti meM doSa ko TAlate haiM; vahA~ rakSA kA prayojana nahIM hai, isaliye rakSA ke hetu hI samiti nahIM hai to phira samiti kisaprakAra hotI hai? 1. IryA bhASA eSaNA, puni kSepaNa AdAna / pratiSThApanA jutakriyA, pA~coM samiti vidhAna / / 67 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 chahaDhAlA chaThavIM DhAla 127 rasa rUpa gaMdha tathA pharasa aru zabda zubha asuhAvane; tinameM na rAga virodha paMcendriya-jayana pada pAvane / / 4 / / anvayArtha :- [vItarAgI muni (sukula) uttama kulavAle (zrAvakatanaiM) zrAvaka ke ghara aura (rasana ko) chahoM rasa athavA eka-do rasoM ko (taji) chor3akara (tana) zarIra ko (nahiM poSate) puSTa na karate hue - mAtra (tapa) tapa kI (bar3hAvana hetu) vRddhi karane ke hetu se [AhAra ke] (chyAlIsa) chiyAlIsa (doSa binA) doSoM ko dUra karake (azana ko) bhojana ko (laiM) grahaNa karate haiM / (zuci) pavitratA ke (upakaraNa) sAdhana kamaNDala ko (jJAna) jJAna ke (upakaraNa) sAdhana zAstra ko tathA (saMyama) saMyama ke (upakaraNa) sAdhana pIchI ko (lakhikaiM) dekhakara (gahaiM) grahaNa karate haiM [aura] (lakhikaiM) dekhakara (dharai) rakhate haiM [aura] (tana) zarIra kA (mala) viSTA (mUtra) pezAba (zleSma) thUka ko (nirjantu thAna) jIva rahita sthAna (viloki) dekhakara (pariharaiM) tyAgate haiN| __ bhAvArtha :- vItarAgI jaina muni-sAdhu uttama kulavAle zrAvaka ke ghara, AhAra ke chiyAlIsa doSoM ko TAlakara tathA amuka rasoM kA tyAga karake [athavA svAda kA rAga na karake zarIra ko puSTa karane kA abhiprAya na rakhakara, mAtra tapa kI vRddhi karane ke lie AhAra grahaNa karate haiM; isaliye unako (3) eSaNAsamiti hotI hai| pavitratA ke sAdhana kamaNDala ko, jJAna ke sAdhana zAstra ko aura saMyama ke sAdhana pIchI ko-jIvoM kI virAdhanA bacAne heta dekhabhAla kara rakhate haiM tathA uThAte haiN| isaliye unako (4) AdAna-nikSepaNa samiti hotI hai| mala-mUtra-kapha Adi zarIra ke maila ko jIvarahita sthAna dekhakara tyAgate haiM; isaliye unako (5) vyutsarga arthAt pratiSThApana samiti hotI hai||3|| muniyoM kI tIna gupti aura pA~ca indriyoM para vijaya samyaka prakAra nirodha mana vaca kAya, Atama dhyAvate: tina suthira mudrA dekhi mRgagaNa upala khAja khujAvate / 1. AhAra ke doSoM kA vizeSa varNana "anagAra dharmAmRta" tathA "mUlAcAra" Adi zAstroM meM dekheN| una doSoM ko TAlane hetu digambara sAdhuoM ko kabhI mahInoM taka bhojana na mile, tathApi muni kiMcit kheda nahIM karate; anAsakta aura nirmoha-haTharahita sahaja hote haiN| (kAyara manuSyoM - ajJAniyoM ko aisA munivrata kaSTadAyaka pratIta hotA hai, jJAnI ko vaha sukhamaya lagatA hai|) anvayArtha :- [vItarAgI muni] (mana vaca kAya) mana-vacana-kAyA kA (samyak prakAra) bhalIbhA~ti (nirodha) nirodha karake, jaba (Atama)apane AtmA kA (dhyAvate) dhyAna karate haiM, taba (tina) una muniyoM kI (suthira) susthira-zAMta (mudrA) avasthA (dekhi) dekhakara, unheM (upala) patthara samajhakara (mRgagaNa) hirana athavA caupAye prANiyoM ke samUha (khAja) apanI khAjakhujalI ko (khujAvate) khujAte haiN| [jo] (zubha) priya aura (asuhAvane) apriya [pA~ca indriyoM sambandhI] (rasa) pA~ca rasa (rUpa) pA~ca varNa (gaMdha) do gandha, (pharasa) ATha prakAra ke sparza (aru) aura (zabda) zabda (tinameM) una sabameM (rAga-virodha) rAga yA dveSa (na) muni ko nahIM hote, [isaliye ve muni (paMcendriya jayana) pA~ca indriyoM ko jItanevAlA arthAt jitendriya (pada) pada (pAvane) prApta karate haiN| bhAvArtha :- isa gAthA meM nizcaya gupti kA tathA bhAvaliMgI muni ke aTThAIsa mUlaguNoM meM pA~ca indriyoM kI vijaya ke svarUpa kA varNana karate haiN| bhAvaliMgI muni jaba ugra puruSArtha dvArA zuddhopayogarUpa pariNamita hokara nirvikalpa rUpa meM svarUpa meM gupta hote haiM - vaha nizcaya gupti hai| usa samaya mana-vacana-kAya kI kriyA svayaM ruka jAtI hai| unakI zAMta aura acala mudrA 68 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 chahaDhAlA chaThavIM DhAla dekhakara, unake zarIra ko patthara samajhakara mRgoM ke jhuNDa (pazu) khAja (khujalI) khajAte haiM, tathApi ve mani apane dhyAna meM nizcala rahate haiN| una bhAvaliMgI muniyoM ko tIna guptiyA~ haiN| prazna :- gupti kise kahate haiM? uttara :- mana-vacana-kAyA kI bAhya ceSTA miTAnA cAhe, pApa kA citavana na kare, mauna dhAraNa kare tathA gamanAdi na kare; use ajJAnI jIva gupti mAnate haiN| usa samaya mana meM to bhakti AdirUpa aneka prakAra ke zubharAgAdi vikalpa uThate haiM; isaliye pravRtti meM to guptipanA ho nahIM sktaa| (samyagdarzana-jJAna aura AtmA meM lInatA dvArA) vItarAgabhAva hone para jahA~ (mana-vacana-kAyA kI ceSTA na ho, vahI gupti hai / (mokSamArga-prakAzaka pRSTha 235) / muni priya (anukUla) aura apriya (pratikUla) pA~ca indriyoM ke pA~ca rasa, pA~ca rUpa, do gaMdha, ATha sparza tathA zabdarUpa viSayoM meM rAga dveSa nahIM krte| isaprakAra (5) pA~ca indriyoM ko jItane ke kAraNa ve jitendriya kahalAte haiN|4|| muniyoM ke chaha Avazyaka aura zeSa sAta mUlaguNa samatA samhAe~, thuti ucAre, vandanA jinadeva ko| nita kareM zruti-rati, kareM pratikrama, tajaiMtana ahameva ko|| jinake na nhauna, na daMtadhovana, leza ambara Avarana / bhUmAhiM pichalI rayani meM kachu zayana ekAsana karana / / 5 / / anvayArtha :- [vItarAgI muni] (nita) sadA (samatA) sAmAyika (samhAre) samhAlakara karate haiM, (thuti) stuti (ucArai) bolate haiM (jinadeva ko) jinendra 1. isa sambandha meM sukumAla muni kA dRSTAntaH - jaba ve dhyAna meM lIna the, usa samaya eka siyAsinI aura usake do bacce unakA AdhA paira khA gaye the, kintu ve apane dhyAna se kiMcit calAyamAna nahIM hue| (saMyoga se duHkha hotA hI nahIM, zarIrAdi meM mamatva kare to usa mamatva bhAva se hI duHkha kA anubhava hotA hai - aisA smjhnaa|) bhagavAna kI (vandanA) vandanA karate haiM, (zrutirati) svAdhyAya meM prema (kareM) karate haiM, (pratikrama) pratikramaNa (ka) karate haiM, (tana) zarIra kI (ahameva ko) mamatA ko (ta6) chor3ate haiN| (jinake) jina muniyoM ko (nhauna) snAna aura (daMtadhovana) dA~toM ko svaccha karanA (na) nahIM hotA, (aMbara Avarana) zarIra DhaMkane ke lie vastra (leza) kiMcit bhI unake (na) nahIM hotA aura (pichalI rayani meM) rAtri ke pichale bhAga meM (bhUmAhi) dharatI para (ekAsana) eka karavaTa (kachu) kucha samaya taka (zayana) zayana (karana) karate haiN| bhAvArtha :- vItarAgI muni sadA (1) sAmAyika, (2) sacce deva-guruzAstra kI stuti, (3) jinendra bhagavAna kI vandanA, (4) svAdhyAya, (5) pratikramaNa, (6) kAyotsarga (zarIra ke prati mamatA kA tyAga) karate haiM; isaliye unako chaha Avazyaka hote haiM aura ve muni kabhI bhI (1) snAna nahIM karate, (2) dA~toM kI saphAI nahIM karate, (3) zarIra ko DhaMkane ke lie thor3AsA bhI vastra nahIM rakhate tathA (4) rAtri ke pichale bhAga meM eka karavaTa se bhUmi para kucha samaya zayana karate haiM / / 5 / / muniyoM ke zeSa guNa tathA rAga-dveSa kA abhAva ika bAra dina meM leM ahAra, khar3e alapa nija-pAna meN| kacaloMca karata na Darata pariSaha sauM, lage nija dhyAna meM / / 69 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 chahaDhAlA ari mitra mahala masAna kaMcana, kA~ca nindana thuti karana / arghAvatArana asi-prahArana meM sadA samatA dharana / / 6 / / anvayArtha :- [ ve vItarAga muni ] (dina meM) dina meM (ikabAra ) ekabAra (khar3e) khar3e rahakara aura (nija-pAna meM) apane hAtha meM rakhakara (alpa) thor3A-sA (AhAra) AhAra (leM) lete haiM; (kacaloMca) kezaloMca ( karata) karate haiM, (nija dhyAna meM) apane AtmA ke dhyAna meM (lage) tatpara hokara (pariSaha sauM) bAIsa prakAra ke pariSahoM se ( na Darata) nahIM Darate aura (ari mitra) zatru yA mitra, ( mahala masAna) mahala yA zmazAna, (kaMcana kA~ca) sonA yA kA~ca (nindana zruti karana) nindA yA stuti karanevAle, (arghAvatArana) pUjA karanevAle aura (asi prahArana ) talavAra se prahAra karanevAle, una saba meM (sadA sadA (samatA) samatAbhAva (dharana) dhAraNa karate haiN| bhAvArtha :- [ve vItarAga muni ] (5) dina meM ekabAra (6) khar3e-khar3e apane hAtha meM rakhakara thor3A AhAra lete haiM; (7) keza kA loMca karate haiM; 70 chaThavIM DhAla 131 AtmadhyAna meM magna rahakara pariSahoM se nahIM Darate arthAt bAIsa prakAra ke pariSahoM para vijaya prApta karate haiM tathA zatru-mitra, mahala - zmazAna, suvarNa-kA~ca, nindaka aura stuti karanevAle ina sabameM samabhAva (rAga-dveSa kA abhAva ) rakhate haiM arthAt kisI para rAga-dveSa nahIM karate / prazna :- saccA pariSaha-jaya kise kahate haiM? uttara :- kSudhA, tRSA, zIta, uSNa, DA~sa-macchara, caryA, zayyA, vadha, roga, tRNasparza, mala, nagnatA, arati, strI, niSadyA, Akroza, yAcanA, satkArapuraskAra, alAbha, adarzana, prajJA aura ajJAna ye bAIsa prakAra ke pariSaha haiN| bhAvaliMgI muni ko pratisamaya tIna kaSAya kA (anantAnubandhI Adi kA ) abhAva hone se svarUpa meM sAvadhAnI ke kAraNa jitane aMza meM rAga-dveSa kI utpatti nahIM hotI, utane aMza meM unakA nirantara pariSaha - jaya hotA hai| kSudhAdi lagane para usake nAza kA upAya na karanA, use (ajJAnI jIva ) pariSaha sahana kahate haiN| vahA~ upAya to nahIM kiyA; kintu aMtaraMga meM kSudhAdi aniSTa sAmagrI milane se duHkhI huA tathA rati Adi kA kAraNa milane se sukhI huA kintu ve to duHkha - svarUpa pariNAma hai aura Arta-raudradhyAna haiM; aise bhAvoM se saMvara kisa prakAra ho sakatA hai? prazna :- to phira pariSaha-jaya kisaprakAra hotA hai? uttara :- tattvajJAna ke abhyAsa se koI padArtha iSTa-aniSTa bhAsita na ho; duHkha ke kAraNa milane se duHkhI na ho tathA sukha ke kAraNa milane se sukhI na ho, kintu jJeyarUpa se usakA jJAtA hI rahe; vahI saccA pariSahajaya hai| (mokSamArga prakAzaka, pRSTha 336) / 6 / muniyoM ke tapa, dharma, vihAra tathA svarUpAcaraNacAritra tapa tapaiM dvAdaza, dharai vRSa daza, ratanatraya sevaiM sadA / muni sAtha meM vA eka vicareM cahaiM nahiM bhavasukha kadA // / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chahaDhAlA 133 yoM hai sakala saMyama carita, suniye svarUpAcarana aba / jisa hota prakaTai ApanI nidhi, miTai para kI pravRtti saba / / 7 / / anvayArtha :- [ve vItarAgI muni sadA] (dvAdaza) bAraha prakAra ke (tapa tapaiM) tapa karate haiM; (daza) daza prakAra ke (vRSa) dharma ko (dharai) dhAraNa karate haiM aura (ratanatraya) samyagdarzana, samyagjJAna tathA samyakcAritra kA (sadA) sadA (sevai) sevana karate haiN| (muni sAtha meM) muniyoM ke saMgha meM (vA) athavA (eka) akele (vica) vicarate haiM aura (kadA) kisI bhI samaya (bhavasukha) sAMsArika sukhoM kI (nahiM cahaiM) icchA nahIM karate / (yoM) isaprakAra (sakala saMyama carita) sakala saMyama cAritra (hai) hai; (aba) aba (svarUpAcaraNa) svarUpAcaraNa cAritra suno / (jisa) jisa cAritra ke svarUpa meM ramaNatArUpa cAritra] (hota) prakaTa hone se (ApanI) apane AtmA kI (nidhi) jJAnAdika sampatti (prakaTa) prakaTa hotI hai tathA (para kI) paravastuoM kI ora kI (saba) sarva prakAra kI (pravRtti) pravRtti (miTai) miTa jAtI hai| aba se (svarUpAcaraNa) svarUpAcaraNa cAritra ko suno| bhAvArtha :- (1) bhAvaliMgI muni kA zuddhAtmasvarUpa meM lIna rahakara pratapanA-pratApavanta vartanA, so tapa hai| tathA haTharahita bAraha prakAra ke tapa ke zubha vikalpa hote haiM, vaha vyavahAra tapa hai| vItarAgabhAvarUpa uttamakSamAdi pariNAma so dharma hai| bhAvaliMgI muni ko uparyuktAnusAra tapa aura dharma kA AcaraNa hotA hai| ve muniyoM ke saMgha meM athavA akele vihAra karate haiM; kisI bhI samaya sAMsArika sukha kI icchA nahIM karate / - isaprakAra sakalacAritra kA svarUpa khaa| (2) ajJAnI jIva anazanAdi tapa se nirjarA mAnate haiM; kintu mAtra bAhya tapa karane se to nirjarA hotI nahIM hai| zuddhopayoga nirjarA kA kAraNa hai, isaliye upacAra se tapa ko bhI nirjarA kA kAraNa kahA hai| yadi bAhya duHkha sahana karanA hI nirjarA kA kAraNa ho, taba to pazu Adi bhI kSudhA-tRSA sahana karate haiN| prazna :- ve to parAdhInatApUrvaka sahana karate haiN| jo svAdhInarUpa se dharmabuddhipUrvaka upavAsAdi tapa kare, use to nirjarA hotI hai na? chaThavIM DhAla uttara :- dharmabuddhi se bAhya upavAsAdi kare to vahA~ upayoga to azubha, zubha yA zuddharUpa - jisaprakAra jIva pariName, pariNamita hogA; upavAsa ke pramANa meM yadi nirjarA ho to nirjarA kA mukhya kAraNa upavAsAdi siddha ho, kintu aisA to ho nahIM sakatA; kyoMki pariNAma duSTa hone para upavAsAdi karane se bhI, nirjarA kaise sambhava ho sakatI hai? yahA~ yadi aisA kahoge ki - jaise azubha, zubha yA zuddharUpa upayoga pariNamita ho, tadanusAra bandha-nirjarA haiM to upavAsAdi tapa nirjarA kA mukhya kAraNa kahA~ rahA? - vahA~ azubha aura zubha pariNAma to bandha ke kAraNa siddha hue tathA zuddha pariNAma nirjarA kA kAraNa siddha huaa| prazna :- yadi aisA hai to anazanAdi ko tapa kI saMjJA kisaprakAra kahI gaI? uttara :- unheM bAhya-tapa kahA hai; bAhya kA artha yaha hai ki bAhya meM dUsaroM ko dikhAI de ki yaha tapasvI hai; kintu svayaM to jaise aMtaraMga-pariNAma hoMge, vaisA hI phala prApta kregaa| (3) tathA aMtaraMga tapoM meM bhI prAyazcita, vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya, tyAga aura dhyAnarUpa kriyA meM bAhya pravartana hai, vaha to bAhya-tapa jaisA hI jAnanA; jaisI bAhya-kriyA hai, usIprakAra yaha bhI bAhya-kriyA hai; isaliye prAyazcitta Adi bAhya-sAdhana bhI antaraMga tapa nahIM haiN| parantu aisA bAhya pravartana hone para jo aMtaraMga pariNAmoM kI zuddhatA ho, usakA nAma antaraMga tapa jAnanA; aura vahA~ to nirjarA hI hai, vahA~ bandha nahIM hotA tathA usa zuddhatA kA alpAMza bhI rahe to jitanI zuddhatA huI, usase to nirjarA hai tathA jitanA zubhabhAva hai, usase bandha hai / isaprakAra anazanAdi kriyA ko upacAra se tapa saMjJA dI gaI hai - aisA jAnanA aura isaliye use vyavahAratapa kahA hai| vyavahAra aura upacAra kA eka hI artha hai| adhika kyA kaheM? itanA samajha lenA ki nizcayadharma to vItarAgabhAva hai tathA anya aneka prakAra ke bheda nimitta kI apekSA se upacAra se kahe haiM; unheM vyavahAramAtra dharma saMjJA jAnanA / isa rahasya ko (ajJAnI) nahIM jAnatA, isaliye Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 chahaDhAlA chaThavIM DhAla use nirjarA kA - tapa kA bhI saccA zraddhAna nahIM hai| (mokSamArga prakAzaka, pRSTha 233, ToDaramala smAraka granthamAlA se prkaashit)| prazna :- krodhAdika kA tyAga aura uttama kSamAdi dharma kaba hotA hai? uttara :- bandhAdi ke bhaya se athavA svarga-mokSa kI icchA se (ajJAnI jIva) krodhAdika nahIM karatA, kintu vahA~ krodha-mAnAdi karane kA abhiprAya to gayA nahIM hai| jisaprakAra koI rAjAdi ke bhaya se athavA bar3appana-pratiSThA ke lobha se parastrI sevana nahIM karatA to use tyAgI nahIM kahA jA sakatA, usIprakAra yaha bhI krodhAdi kA tyAgI nahIM hai / to phira kisaprakAra tyAgI hotA hai? - ki padArtha iSTa-aniSTa bhAsita hone para krodhAdi hote haiM, kintu jaba tattvajJAna ke abhyAsa se koI iSTa-aniSTa bhAsita na ho, taba svayaM krodhAdika kI utpatti nahIM hotI aura tabhI sacce kSamAdi dharma hote haiM / (mokSamArga prakAzaka, pRSTha 229 - ToDaramala smAraka granthamAlA se prkaashit)| (4) aba, AThaveM chanda meM svarUpAcaraNacAritra kA varNana kareMge, use suno ki jisake prakaTa hone se AtmA kI anantajJAna, anantadarzana, anantasukha aura anantavIrya Adi zaktiyoM kA pUrNa vikAsa hotA hai aura parapadArtha kI ora kI sarvaprakAra kI pravRtti dUra hotI hai - vaha svarUpAcaraNacAritra hai| svarUpAcaraNacAritra (zuddhopayoga) kA varNana jina parama painI subudhi chainI, DAri antara bhediyaa| varaNAdi aru rAgAdita nija bhAva ko nyArA kiyA / / nijamAhiM nija ke hetu nijakara, Apako Apai gahyo / guNa guNI jJAtA jJAna jJeya ma~jhAra kachu bheda na rahyo / / 8 / / anvayArtha :- (jina) jo vItarAgI munirAja (parama) atyanta (painI) tIkSNa (subudhi) samyagjJAna arthAt bhedavijJAnarUpI (chainI) 'chainI (DAri) paTakakara (antara) antaraMga meM (bhediyA) bheda karake (nijabhAva ko) AtmA ke vAstavika svarUpa ko (varaNAdi) varNa, rasa, gandha tathA sparzarUpa dravyakarma se (aru) aura (rAgAdita) rAga-dveSAdirUpa bhAvakarma se (nyArA kiyA) bhinna karake (nijamAhi) apane AtmA meM (nija ke hetu) apane lie (nijakara) apane dvArA (Apako) AtmA ko (Apa) svayaM apane se (gahyo) grahaNa karate haiM; taba (guNI) guNa, (guNo) guNI, (jJAtA) jJAtA, AtmA meM (jJeya) jJAna kA viSaya aura (jJAna ma~jhAra) jJAna meM (kachu bheda na rahyo) kiMcitmAtra bheda [vikalpa] nahIM rhtaa| bhAvArtha :- jisaprakAra koI puruSa tIkSNa chainI dvArA patthara Adi ke do bhAga pRthak-pRthak kara detA hai, usIprakAra svarUpAcaraNacAritra kA AcaraNa karate samaya vItarAgI muni apane antaraMga meM bhedavijJAnarUpI chainI dvArA apane AtmA ke svarUpa ko dravyakarma se tathA zarIrAdika nokarma se aura rAgadveSAdirUpa bhAvakarmoM se bhinna karake apane AtmA meM, AtmA ke lie, AtmA ko svayaM jAnate haiM; taba unake svAnubhava meM guNa, guNI tathA jJAtA, jJAna aura jJeya - aise koI bheda nahIM rahate / / 8 / / svarUpAcaraNacAritra (zuddhopayoga) kA varNana jaha~ dhyAna dhyAtA dhyeya ko na vikalpa.vaca bheda na jhaaN| cidbhAva karma, cideza karatA, cetanA kiriyA thaaN|| tInoM abhinna akhinna zudha upayoga kI nizcala dshaa| prakaTI jahA~ dRga-jJAna-vrata ye, tInadhA ekai lasA / / 9 / / 1. jisaprakAra chainI lohe ko kATakara do Tukar3e kara detI hai, usIprakAra zuddhopayoga karmoM ko kATatA hai aura AtmA se una karmoM ko pRthak kara detA hai| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 chahaDhAlA chaThavIM DhAla svarUpAcaraNacAritra kA lakSaNa aura nirvikalpa dhyAna paramANa naya nikSepa ko na udyota anubhava meM dikhai / dRga-jJAna-sukha-balamaya sadA, nahiM Ana bhAva jumo vikhai / / maiM sAdhya sAdhaka maiM abAdhaka, karma aru tasu phalanirauM / cit piMDa caMDa akhaMDa suguNakaraMDa cyuta puni kalaniteM / / 10 / / anvayArtha :- (jaha~) jisa svarUpAcaraNacAritra meM (dhyAna) dhyAna (dhyAtA) dhyAtA aura (dhyeya ko) dhyeya - ina tIna ke (vikalpa) bheda (na) nahIM hote tathA (jahA~) jahA~ (vaca) vacana kA (bheda na) vikalpa nahIM hotA, (tahA~) vahA~ to (cidbhAva) AtmA kA svabhAva hI (karma) karma, (cideza) AtmA hI (karatA) kartA, (cetanA) caitanyasvarUpa AtmA hI (kiriyA) kriyA hotA hai - arthAta kartA, karma aura kriyA - ye tInoM (abhinna) bhedarahita - eka, (akhinna) akhaNDa [bAdhArahita] ho jAte haiM aura (zudha upayoga kI) zuddha upayoga kI (nizcala) nizcala (dazA) paryAya (prakaTI) prakaTa hotI hai; (jahA~) jisameM (dRga-jJAna-vrata) samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra (ye tInadhA) ye tInoM (ekai) ekarUpa - abhedarUpa se (lasA) zobhAyamAna hote haiN| bhAvArtha :- vItarAgI munirAja svarUpAcaraNa ke samaya jaba AtmadhyAna meM lIna ho jAte haiM; taba dhyAna, dhyAtA aura dhyeya - aise bheda nahIM rahate, vacana kA vikalpa bhI nahIM hotA / vahA~ (AtmadhyAna meM) to AtmA hI 'karma, AtmA hI kartA aura AtmA kA bhAva, vaha hI kriyA hotI hai arthAt kartA, karma aura kriyA - ve tInoM bilakula akhaNDa, abhinna ho jAte haiM aura zuddhopayoga kI acala dazA prakaTa hotI hai, jisameM samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra eka sAtha-ekarUpa hokara prakAzamAna hote haiN||9|| 1. karma = kartA dvArA huA kArya; kartA = svataMtrarUpa se kare, so kartA; kriyA = kartA dvArA honevAlI prvRtti| anvayArtha :- [usa svarUpAcaraNacAritra ke samaya muniyoM ke (anubhava meM) AtmAnubhava meM (paramANa) pramANa, (naya) naya aura (nikSepa ko) nikSepa kA vikalpa (udyota) prakaTa (na dikhai) dikhAI nahIM detA; [parantu aisA vicAra hotA hai ki] (maiM) maiM (sadA) sadA (dRga-jJAna-sukha-balamaya) anantadarzanaanantajJAna-anantasukha aura anantavIryamaya huuN| (mo vikhai) mere svarUpa meM (Ana) anya rAga-dveSAdi (bhAva) bhAva (nahiM) nahIM haiM, (maiM) maiM (sAdhya) sAdhya, (sAdhaka) sAdhaka tathA (karma) karma (aru) aura (tasu) usake (phalaniteM) phaloM ke (abAdhaka) vikalparahita (cit piMDa) jJAna-darzanacetanAsvarUpa (caMDa) nirmala tathA aizvaryavAna (akhaMDa) akhaMDa (suguNa karaMDa) suguNoM kA bhaMDAra (puni) aura (kalanita) azuddhatA se (cyuta) rahita huuN| bhAvArtha :- isa svarUpAcaraNacAritra ke samaya muniyoM ke AtmAnubhava meM pramANa, naya aura nikSepa kA vikalpa to uThatA hI nahIM, kintu guNa-guNI kA bheda bhI nahIM hotA - aisA dhyAna hotA hai| prathama aisA dhyAna hotA hai ki maiM Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chahaDhAlA chaThavIM DhAla anantadarzana-anantajJAna-anantasukha aura anantavIryarUpa hU~; mujhameM koI rAgAdika bhAva nahIM haiM; maiM hI sAdhya hU~, maiM hI sAdhaka hU~ aura karma tathA karmaphala se pRthak huuN| maiM jJAna-darzana-cetanAsvarUpa nirmala aizvaryavAna tathA akhaNDa, sahaja zuddha guNoM kA bhaNDAra aura puNya-pApa se rahita huuN| tAtparya yaha hai ki sarva prakAra ke vikalpoM se rahita nirvikalpa AtmasthiratA ko svarUpAcaraNacAritra kahate haiN||10|| svarUpAcaraNacAritra aura arihanta dazA yoM cintya nija meM thira bhaye, tina akatha jo AnaMda lhyo| so indra nAga narendra vA ahamindrakaiM nAhIM kahyo / / taba hI zukala dhyAnAgni kari, caughAti vidhi kAnana dhyo| sabalakhyo kevalajJAnakari, bhaviloka ko zivamaga kho||11|| samasta padArthoM ke sarvaguNa tathA paryAyoM ko (lakhyo) pratyakSa jAna lete haiM, taba (bhaviloka ko) bhavyajIvoM ko (zivamaga) mokSamArga (kahyo) batalAte haiN| bhAvArtha :- isa svarUpAcaraNacAritra ke samaya munirAja jaba uparyuktAnusAra citavana - vicAra karake AtmA meM lIna ho jAte haiM; taba unheM jo Ananda hotA hai, vaisA Ananda indra, nAgendra, narendra (cakravartI) yA ahamindra (kalpAtIta deva) ko bhI nahIM hotA / yaha svarUpAcaraNacAritra prakaTa hone ke pazcAt svadravya meM ugra ekAgratA se - zukladhyAnarUpa agni dvArA - cAra ghAtikarmoM kA nAza hotA hai aura arihanta dazA tathA kevalajJAna kI prApti hotI hai, jisameM tInakAla aura tInaloka ke samasta padArtha spaSTa jJAta hote haiM aura taba bhavyajIvoM ko mokSamArga kA upadeza dete haiN||11|| anvayArtha :- [svarUpAcaraNacAritra meM] (yoM) isaprakAra (cintya) citavana karake (nija meM) AtmasvarUpa meM (thira bhaye) lIna hone para (tina) una muniyoM ko (jo) jo (akatha) kahA na jA sakeM - aisA - vacana se pAra - (AnaMda) AnaMda (lahyo) hotA hai (so) vaha Ananda (indra) indra ko, (nAga) nAgendra ko, (narendra) cakravartI ko (vA ahamindra ko) yA ahamindra ko (nAhIM kaho) kahane meM nahIM AyA - nahIM hotaa| (taba hI) vaha svarUpAcaraNacAritra prakaTa hone ke pazcAt jaba (zukala dhyAnAgni kari) zukladhyAnarUpI agni dvArA (caughAti vidhi kAnana) cAra ghAtikarmoMrUpI vana (dahyo) jala jAtA hai aura (kevalajJAnakari) kevalajJAna se (saba) tInakAla aura tInaloka meM honevAle 1. ghAtikarma do prakAra ke haiM - dravya-ghAtikarma aura bhAva-ghAtikarma / unameM zukladhyAna dvArA zuddha dazA prakaTa hone para bhAva-ghAtikarmarUpa azuddha paryAyeM utpanna nahIM hotIM, vaha bhAvaghAtikarma kA nAza hai tathA usIprakAra dravya-ghAtikarma kA svayaM abhAva hotA hai, vaha dravya-ghAtikarma kA nAza hai| 74 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 chahaDhAlA siddhadazA (siddha svarUpa) kA varNana punighAti zeSa aghAti vidhi, chinamAhiM aSTama bhU varauM / vasu karma vinasa~ suguNa vasu, samyaktva Adika saba lasaiM / / saMsAra khAra apAra pArAvAra tari tIrahiM gye| avikAra akala arUpa zuci, cidrUpa avinAzI bhaye / / 12 / / anvayArtha :- (puni) kevalajJAna prApta karane ke pazcAt (zeSa) zeSa cAra (aghAti vidhi) aghAtiyA karmoM kA (ghAti) nAza karake (chinamAhiM) kucha hI samaya meM (aSTama bhU) AThavIM pRthvI - ISat prAgbhAra - mokSa kSetra meM (vasaiM) nivAsa karate haiM; unako (vasu karma) ATha karmoM kA (vinaseM) nAza ho jAne se (samyaktva Adika ) samyaktvAdi (saba) samasta (vasu suguNa) ATha mukhya guNa (lasaiM) zobhAyamAna hote haiN| [aise siddha honevAle muktAtmA] (saMsAra khAra apAra pArAvAra) saMsArarUpI khAre tathA agAdha samudra ko (tari) pAra karake (tIrahiM) kinAre para (gaye) pahu~ca jAte haiM aura (avikAra) vikArarahita, (akala) zarIrarahita, (arUpa) rUparahita, (zuci) zuddha - nirdoSa ( cidrUpa) darzana - jJAna - cetanAsvarUpa tathA (avinAzI) nitya-sthAyI (bhaye) hote haiN| bhAvArtha :- arihanta dazA athavA kevalajJAna prApta karane ke pazcAt usa jIva ko bhI jina guNoM kI paryAyoM meM azuddhatA hotI hai, unakA kramazaH abhAva kara vaha jIva pUrNa zuddha dazA ko prakaTa karatA hai aura usasamaya asiddhatva nAmaka apane udayabhAva kA nAza hotA hai tathA cAra aghAti karmoM kA bhI svayaM 75 chaThavIM DhAla 141 sarvathA abhAva ho jAtA hai| siddhadazA meM samyaktvAdi ATha guNa (guNoM kI nirmala paryAyeM) prakaTa hote haiN| mukhya ATha guNa vyavahAra se kahe haiM; nizcaya se to ananta guNa (sarva guNoM kI paryAyeM) zuddha hote haiM aura svAbhAvika Urdhvagamana ke kAraNa eka samayamAtra meM lokAgra meM pahu~cakara vahA~ sthira raha jAte haiN| aise jIva saMsArarUpI duHkhadAyI tathA agAdha samudra se pAra ho gaye haiM aura vahI jIva nirvikArI, azarIrI, amUrtika, zuddha caitanyarUpa tathA avinAzI hokara siddhadazA ko prApta hue haiM / / 12 / / mokSadazA kA varNana nijamAhiM loka- aloka guNa, parajAya pratibimbita thaye / rahihaiM anantAnanta kAla, yathA tathA ziva pariNaye / / dhani dhanya haiM je jIva, narabhava pAya yaha kAraja kiyaa| tinahI anAdi bhramaNa paMca prakAra taji vara sukha liyA / / 13 / / 1 anvayArtha (nijamAhiM) una siddhabhagavAna ke AtmA meM (lokaaloka) loka tathA aloka ke (guNa, parajAya) guNa aura paryAyeM (pratibimbita thaye) jhalakane lagate haiM arthAt jJAta hone lagate haiN| ve (yathA) jisaprakAra (ziva) mokSarUpa se (pariNaye) pariNamita hue haiM (tathA) usIprakAra (anantAnanta kAla) ananta - ananta kAla taka ( rahihaiM) rheNge| (je) jina (jIva) jIvoM ne (narabhava pAya) puruSa paryAya prApta karake (yaha ) yaha munipada Adi kI prAptirUpa (kAraja) kArya (kiyA) kiyA hai, ve jIva (dhani dhanya haiM) mahAna dhanyavAda ke pAtra haiM aura (tinahI) unhIM jIvoM ne Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 chahaDhAlA chaThavIM DhAla (anAdi) anAdikAla se cale A rahe (paMca prakAra) pA~ca prakAra ke parivartanarUpa (bhramaNa ) saMsAraparibhramaNa ko (taji) chor3akara (vara) uttama (sukha) sukha (liyA) prApta kiyA hai| bhAvArtha :- siddha bhagavAna ke AtmA meM kevalajJAna dvArA loka aura aloka (samasta padArtha) apane-apane guNa aura tInoMkAla kI paryAyoM sahita ekasAtha, svaccha darpaNa ke dRSTAntarUpa se- sarvaprakAra se spaSTa jJAta hote haiM: (kintu jJAna meM darpaNa kI bhA~ti chAyA aura AkRti nahIM pdd'tii)| ve pUrNa pavitratArUpa mokSadazA ko prApta hue haiM tathA vaha dazA vahA~ vidyamAna anya siddhamukta jIvoM kI bhA~ti 'anantAnanta kAla taka rahegI; arthAt aparimita kAla vyatIta ho jAye, tathApi unakI akhaNDa jJAyakatA-zAnti Adi meM kiMcit bAdhA nahIM aatii| yaha manuSyaparyAya prApta karake jina jIvoM ne zuddha caitanya kI prAptirUpa kArya kiyA hai, ve jIva mahAna dhanyavAda (prazaMsA) ke pAtra haiM aura unhoMne anAdikAla se cale A rahe paMca parAvartanarUpa saMsAra ke paribhramaNa kA tyAga karake uttama sukha - mokSasukha prApta kiyA hai||13 / / ratnatraya kA phala aura Atmahita meM pravRtti kA upadeza mukhyopacAra du bheda yoM bar3abhAgi ratnatraya dharai / aru dhareMge te ziva lahaiM, tina suyaza-jala-jaga-mala ha / / imi jAni Alasa hAni sAhasa ThAni, yaha sikha Adarau / jabaloM na roga jarA gahai, tabalauM jhaTiti nija hita karau / / 14 / / anvayArtha :- (bar3abhAgi) jo mahA puruSArthI jIva (yoM) isaprakAra (mukhyopacAra) nizcaya aura vyavahAra (dubheda) aise do prakAra ke (ratnatraya) ratnatraya ko (dharai aru dhareMge) dhAraNa karate haiM aura kareMge (te) ve (ziva) mokSa (lahaiM) prApta karate haiM aura (tina) una jIvoM kA (suyaza-jala) sukIrtirUpI jala (jaga-mala) saMsArarUpI maila kA (harai) nAza karatA hai| - (imi) aisA (jAni) jAnakara (Alasa) pramAda [svarUpa meM asAvadhAnI] (hAni) chor3akara (sAhasa) puruSArtha (ThAni) karane (yaha) yaha (sikha ) zikSA-upadeza (Adarau) grahaNa karo ki (jabalauM) jabataka (roga jarA) roga yA vRddhAvasthA (na gahai) na Aye (tabalauM) tabataka (jhaTiti) zIghra (nija hita) AtmA kA hita (karau) kara lenA caahie| bhAvArtha :- jo satpuruSArthI jIva sarvajJa-vItarAga kathita nizcaya aura vyavahAraratnatraya kA svarUpa jAnakara, upAdeya tathA heya tattvoM kA svarUpa samajhakara apane zuddha upAdAna-Azrita nizcayaratnatraya ko (zuddhAtmAzrita vItarAgabhAvasvarUpa mokSamArga ko) dhAraNa karate haiM tathA kareMge, ve jIva pUrNa pavitratArUpa mokSamArga ko prApta hote haiM aura hoNge| (guNasthAna ke pramANa meM zubharAga AtA hai, vaha vyavahAra-ratnatraya kA svarUpa jAnanA tathA use nizcaya se upAdeya na mAnanA, usakA nAma vyavahAra-ratnatraya kA dhAraNa karanA hai)| jo jIva mokSa ko prApta hue haiM aura hoMge, unakA sukIrtirUpI jala kaisA hai? - ki jo siddha paramAtmA kA yathArtha svarUpa samajhakara svonmukha honevAle bhavyajIva haiM, unake saMsAra (malinabhAva) rUpI mala ko harane kA nimitta hai| aisA jAnakara pramAda ko chor3akara, sAhasa arthAt saccA puruSArtha karake yaha upadeza aGgIkAra karo ki jabataka roga yA vRddhAvasthA ne zarIra ko nahIM gherA hai, tabataka zIghra (vartamAna meM hI) AtmA kA hita kara lo||14|| antima sIkha yaha rAga-Aga dahai sadA, tAk samAmRta seiye| cira bhaje viSaya-kaSAya aba to, tyAga nijapada beiye / / kahA racyo para pada meM, na tero pada yahai, kyoM dukha shai| aba "daula"! hou sukhI svapada-raci, dAva mata cUko yahai / / 15 / / 1. jisaprakAra bIja ko yadi jalA diyA jAye to vaha ugatA nahIM hai; usIprakAra jinhoMne saMsAra ke kAraNoM kA sarvathA nAza kara diyA, ve punaH janma dhAraNa nahIM krte| athavA jisaprakAra makkhana se ghI ho jAne ke pazcAt punaH makkhana nahIM banatA, usIprakAra AtmA kI sampUrNa pavitratArUpa azarIrI mokSadazA (paramAtmapada) prakaTa karane ke pazcAt usameM kabhI azuddhatA nahIM AtI - saMsAra meM punaH Agamana nahIM hotaa| 16 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chahaDhAlA chaThavIM DhAla anvayArtha :- (yaha) yaha (rAga-Aga) rAgarUpI agni (sadA) anAdikAla se nirantara jIva ko (dahai) jalA rahI hai, (tAta) isaliye (samAmRta) samatArUpa amRta kA (seiye) sevana karanA caahie| (viSaya-kaSAya) viSaya-kaSAya kA (cira bhaje) anAdikAla se sevana kiyA hai (aba to) aba to (tyAga) usakA tyAga karake (nijapada) AtmasvarUpa ko (beiye) jAnanA cAhie - prApta karanA caahie| (para pada meM) parapadArthoM meM - parabhAvoM meM (kahA) kyoM (racyo) AsaktasantuSTa ho rahA hai? (yahai) yaha (pada) pada (tero) terA (na) nahIM hai| tU (dukha) duHkha (kyoM) kisaliye (sahai) sahana karatA hai? (daula!) he daulatarAma! (aba) aba (svapada) apane Atmapada - siddhapada meM (raci) lagakara (sukhI) sukhI (hou) hoo! (yaha) yaha (dAva) avasara (mata cUkau) na ga~vAo! bhAvArtha :- yaha rAga (moha, ajJAna) rUpI agni anAdikAla se nirantara saMsArI jIvoM ko jalA rahI hai - duHkhI kara rahI hai isaliye jIvoM ko nizcayaratnatrayamaya samatArUpI amRta kA pAna karanA cAhie, jisase rAga-dveSa moha (ajJAna) kA nAza ho| viSaya-kaSAyoM kA sevana viparIta puruSArtha dvArA anAdikAla se kara rahA hai| aba usakA tyAga karake Atmapada (mokSa) prApta karanA caahie| tU duHkha kisaliye sahana karatA hai? terA vAstavika svarUpa anantadarzana, jJAna, sukha aura anantavIrya hai, usameM lIna honA caahie| aisA karane se hI saccA-sukha mokSa prApta ho sakatA hai| isaliye he daulatarAma! he jIva! aba AtmasvarUpa ko prApta kara! AtmasvarUpa ko pahicAna! yaha uttama avasara bArambAra prApta nahIM hotA, isaliye ise na ga~vA / sAMsArika moha kA tyAga karake mokSaprApti kA upAya kara! yahA~ vizeSa yaha samajhanA ki - jIva anAdikAla se mithyAtvarUpI agni tathA rAga-dveSarUpa apane aparAdha se hI duHkhI ho rahA hai, isaliye apane yathArtha puruSArtha se hI sukhI ho sakatA hai| aisA niyama hone se jar3akarma ke udaya se yA kisI para ke kAraNa duHkhI ho rahA hai athavA para ke dvArA jIva ko lAbha-hAni hote haiM - aisA mAnanA ucita nahIM hai||15 / / grantha-racanA kA kAla aura usameM AdhAra ika nava vasu ika varSa kI, tIja zukla vaizAkha / karyo tattva-upadeza yaha, lakhi budhajana kI bhAkha / / laghu-dhI tathA pramAdateM, zabda artha kI bhUla / sudhI sudhAra par3ho sadA, jo pAvo bhava-kUla / / 16 / / bhAvArtha :- paNDita budhajanakRta 'chahaDhAlA ke kathana kA AdhAra lekara maiMne (daulatarAma ne) vikrama saMvata 1891, vaizAkha zuklA 3 (akSaya tRtIyA) ke dina isa chahaDhAlA grantha kI racanA kI hai| merI alpabuddhi tathA pramAdavaza usameM kahIM zabda kI yA artha kI bhUla raha gaI ho to buddhimAna use sudhArakara par3heM, tAki jIva saMsAra-samudra ko pAra karane meM zaktimAna ho| chaThavIM DhAla kA sArAMza jisa cAritra ke hone se samasta parapadArthoM se vRtti haTa jAtI hai, varNAdi tathA rAgAdi se caitanyabhAva ko pRthak kara liyA jAtA hai - apane AtmA meM, AtmA ke lie, AtmA dvArA, apane AtmA kA hI anubhava hone lagatA hai; vahA~ naya, pramANa, nikSepa, guNa-guNI, jJAna-jJAtA-jJeya, dhyAna-dhyAtA-dhyeya, kartA-karma aura kriyA Adi bhedoM kA kiMcit vikalpa nahIM rahatA; zuddha upayogarUpa abheda ratnatraya dvArA zuddha caitanya kA hI anubhava hone lagatA hai, use 1. isa grantha meM chaha prakAra ke chanda aura chaha prakaraNa haiM, isaliye tathA jisaprakAra tIkSNa zastroM ke prahAra ko rokanevAlI DhAla hotI hai, usIprakAra jIva ko ahitakArI zatru-mithyAtva, rAgAdi, AsravoM kA tathA ajJAnAMdhakAra ko rokane ke lie DhAla ke samAna yaha chaha prakaraNa haiM; isaliye isa grantha kA nAma chahaDhAlA rakhA gayA hai| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 chahaDhAlA svarUpAcaraNacAritra kahate haiN| yaha svarUpAcaraNacAritra cauthe guNasthAna se prArambha hokara munidazA meM adhika ucca hotA hai| tatpazcAt zukladhyAna dvArA cAra ghAti karmoM kA nAza hone para vaha jIva kevalajJAna prApta karake 18 doSa rahita zrI arihantapada prApta karatA hai; phira zeSa cAra aghAtikarmoM kA bhI nAza karake kSaNamAtra meM mokSa prApta kara letA hai; usa AtmA meM anantakAla taka ananta catuSTaya kA (anantajJAna - darzana - sukha - vIrya kA) eka-sA anubhava hotA rahatA hai; phira use paMcaparAvartanarUpa saMsAra meM nahIM bhaTakanA par3atA; vaha kabhI avatAra dhAraNa nahIM karatA; sadaiva akSaya ananta sukha kA anubhava karatA hai| akhaNDita jJAna-AnandarUpa anantaguNoM meM nizcala rahatA hai; use mokSasvarUpa kahate haiN| jo jIva mokSa kI prApti ke lie isa ratnatraya ko dhAraNa karate haiM aura kareMge, unheM avazya hI mokSa kI prApti hogii| pratyeka saMsArI jIva mithyAtva, kaSAya aura viSayoM kA sevana to anAdikAla se karatA AyA hai, kintu usase use kiMcit zAnti prApta nahIM huii| zAnti kA ekamAtra kAraNa to mokSamArga hai; usameM usa jIva ne kabhI tatparatApUrvaka pravRtti nahIM kI; isaliye aba bhI yadi zAnti kI (Atmahita kI) icchA ho to Alasya ko chor3akara, (AtmA kA) kartavya samajhakara, roga aura vRddhAvasthAdi Ane se pUrva hI mokSamArga meM pravRtta ho jAnA cAhie; kyoMki yaha puruSaparyAya, satsamAgama Adi suyoga bArambAra prApta nahIM hote; isaliye unheM vyartha na ga~vAkara avazya hI Atmahita sAdha lenA caahie| antaraMga tapa ke nAma :upayoga : chaThavIM DhAla kA bheda - saMgraha prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya, vyutsarga aura dhyAna / zuddha upayoga, zubha upayoga aura azubha upayoga - aise tIna upayoga haiN| ye cAritraguNa kI avasthAe~ haiN| (jAnanAdekhanA, vaha jJAna - darzanaguNa kA upayoga hai - yaha bAta 78 chaThavIM DhAla yahA~ nahIM hai|) chiyAlIsa doSa :- dAtA ke Azrita solaha udgamAdi doSa, pAtra ke Azrita solaha utpAdana doSa tathA AhAra sambandhI daza aura bhojana kriyA sambandhI cAra aise chiyAlIsa doSa haiN| samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra / tIna ratna : teraha prakAra kA cAritra :- pA~ca mahAvrata, pA~ca samiti aura tIna gupti / dharma : muni kI kriyA : ratnatraya : siddha paramAtmA ke guNa : zIla : 147 : uttama kSamA, mArdava, Arjava, satya, zauca, saMyama, tapa, tyAga, AkiMcanya aura brahmacarya aise daza haiN| (dazoM dharmoM ko uttama saMjJA hai, isaliye nizcayasamyagdarzanapUrvaka vItarAgabhAvanA ke hI ve daza prakAra haiN|) (muni ke guNa) mUla guNa 28 haiM / nizcaya aura vyavahAra athavA mukhya aura upacAra - aise do prakAra haiN| sarvaguNoM meM sampUrNa zuddhatA prakaTa hone para sarvaprakAra se azuddha paryAyoM kA nAza hone se, jJAnAvaraNAdi AThoM karmoM kA svayaM sarvathA nAza ho jAtA hai aura guNa prakaTa nahIM hote, kintu guNoM kI nirmala paryAyeM prakaTa hotI haiM; jaise ki anantadarzana jJAna samyaktva sukha, anantavIrya, anaMta avagAhanA, amUrtika (sUkSmatva) aura agurulaghutva / - ye ATha mukhya guNa vyavahAra se kahe haiM, nizcaya se to pratyeka siddha ke anantaguNa samajhanA caahie| acetana strI :- tIna (kaThora sparza, komala sparza, citrapaTa) prakAra kI, usake sAtha tIna karaNa (karanA, Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chahaDhAlA chaThavIM DhAla 149 Avazyaka :kAyagupti :gupti : cetana strI: tapa: karAnA aura anumodanA karanA) se do (mana, vacana) yoga dvArA pA~ca indriyA~ (karNa, cakSu, ghrANa, rasanA aura sparza) se cAra saMjJA (AhAra, bhaya, maithuna, parigraha) sahita dravya se aura bhAva se sevana 3--3--2--5-4--2 = 720 - aise bheda hue| (devI, manuSya, tiryaMca) tIna prakAra kI, unake sAtha tIna kAraNa (karanA, karAnA aura anumodana karanA) se tIna (mana, vacana, kAyArUpa) yoga dvArA, pA~ca (karNa, cakSu, ghrANa, rasanA, sparzarUpa) indriyoM se cAra (AhAra, bhaya, maithuna, parigraha) saMjJA sahita dravya se aura bhAva se, solaha (anantAnubandhI, apratyAkhyAnAvaraNIya, pratyAkhyAnA varaNIya aura saMjvalana - ina cAra prakAra se krodha, mAna, mAyA, lobha - aise pratyeka) prakAra se sevana 3--3--3--5--4--2--16 = 17280 bheda hue| prathama 720 aura dUsare 17280 bheda milakara 18000 bheda maithuna-karma ke doSarUpa bheda haiM; unakA abhAva so zIla hai; use nirmala svabhAva athavA zIla kahate haiN| nizcaya aura vyvhaar| nAma, sthApanA dravya aura bhAva - ye cAra haiN| pratyakSa aura prokss| chaThavIM DhAla kA lakSaNa-saMgraha zubhAzubha icchAoM ke nirodhapUrvaka AtmA meM nirmala jJAna-AnaMda ke anubhava se akhaNDita pratApavanta rahanA; nistaraMga caitanyarUpa se zobhita honaa| svonmukha hue jJAna aura sukha kA rasAsvAdana / dhyAna: vastu vicArata dhyAvateM, mana pAve vizrAma / rasa svAdata sukha Upajai, anubhava yAko nAma / / muniyoM ko avazya karane yogya svavaza zuddha aacrnn| kAyA kI ora upayoga na jAkara AtmA meM hI lInatA / mana, vacana, kAyA kI ora upayoga kI pravRtti ko bhalIbhA~ti AtmabhAnapUrvaka rokanA arthAt AtmA meM hI lInatA honA, so gupti hai| svarUpavizrAnta, nistaraMgarUpa se nija zuddhatA meM pratApavanta honA - zobhAyamAna honA, so tapa hai| usameM jitanI zubhAzubha icchAoM kA nirodha hokara zuddhatA bar3hatI hai, vaha tapa hai; anya bAraha bheda to vyavahAra (upacAra) tapa ke haiN| sarva vikalpoM ko chor3akara apane jJAna ko lakSya meM sthira karanA, so dhyAna hai| vastu ke eka aMza ko mukhya karake jAne, vaha naya hai aura vaha upayogAtmaka hai| samyak zrutajJAnapramANa kA aMza, vaha naya hai| nayajJAna dvArA bAdhArahitarUpa se prasaMgavazAt padArtha meM nAmAdi kI sthApanA karanA, so nikSepa hai| paravastu meM mamatAbhAva (moha athavA mmtv)| duHkha ke kAraNa milane se duHkhI na ho tathA sukha ke kAraNa milane se sukhI na ho, kintu jJAtArUpa se usa jJeya kA jAnanevAlA hI rahe - vahI saccA pariSahajaya hai| mithyAdarzana, mithyAjJAna, mithyAcAritra ko niravazeSarUpa se chor3akara samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra ko naya: nikSepa: naya:nikSepa :pramANa : parigraha :pariSahajaya: aMtaraMga tapa : pratikramaNa : anubhava : Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chahaDhAlA chaThavIM DhAla (3) zubha upayoga to bandha kA athavA saMsAra kA kAraNa hai, kintu zuddha upayoga nirjarA aura mokSa kA kAraNa hai| praznAvalI (jIva) bhAtA hai, vaha (jIva) pratikramaNa hai| (niyamasAra, gAthA - 91) / pramANa :- sva-para vastu kA nizcaya karanevAlA samyagjJAna / bahiraMga tapa :- dUsare dekha sakeM - aise para-padArthoM se sambandhita icchaanirodh| manogupti :- mana kI ora upayoga na jAkara AtmA meM hI liintaa| mahAvrata :- nizcayaratnatrayapUrvaka tInoM yoga (mana, vacana, kAya) tathA karane-karAne-anumodana ke bheda sahita hiMsAdi pA~ca pApoM kA sarvathA tyaag| jaina sAdhu (muni) ko hiMsA, jhUTha, corI, abrahma aura parigraha - ina pA~coM pApoM kA sarvathA tyAga hotA hai| ratnatraya :- nishcysmygdrshn-jnyaan-caaritr| vacanagupti :- bolane kI icchA ko rokanA arthAt AtmA meM liintaa| zukladhyAna :- atyanta nirmala, vItarAgatApUrNa dhyAna / zuddha upayoga :- zubha-azubha, rAga-dveSAdi se rahita AtmA kI cAritra prinnti| samiti :- pramAdarahita yatnAcArasahita samyak pravRtti / svarUpAcaraNacAritra :- AtmasvarUpa meM ekAgratApUrvaka ramaNatA - liintaa| antara-pradarzana (1) 'naya' to jJAtA arthAt jAnanevAlA hai aura nikSepa' jJeya arthAt jJAna meM jJAta hone yogya hai| (2) pramANa to vastu ke sAmAnya-vizeSa samasta bhAgoM ko jAnatA hai, kintu naya vastu ke eka bhAga ko mukhya rakhakara jAnatA hai| 1 aMtaraMga tapa, anubhava, Avazyaka, gupti, guptiyA~, tapa, dravyahiMsA, ahiMsA, dhyAnastha muni, naya, nizcaya, AtmacAritra, parigraha, pramANa, pramAda, pratikramaNa, bahiraMga tapa, bhAvahiMsA, ahiMsA, mahAvrata, paMca mahAvrata, ratnatraya, zuddhAtma-anubhava, zuddha-upayoga, zukladhyAna, samiti aura samitiyoM ke lakSaNa btlaao| 2. aghAtiyA, Avazyaka, upayoga, kAyagupti, chiyAlIsa doSa, tapa, dharma, parigraha, pramAda, pramANa, munikriyA, mahAvrata, ratnatraya, zIla, zeSa guNa, samiti, sAdhuguNa aura siddhaguNa ke bheda kho| 3. naya aura nikSepa meM, pramANa aura naya meM, jJAna aura AtmA meM, zubha____ upayoga aura zuddha-upayoga meM antara btlaao| 4. AThavIM pRthvI, grantha, granthakAra, grantha-chanda, grantha-prakaraNa, sarvottama tapa, sarvottama dharma, saMyama kA upakaraNa, zuci kA upakaraNa aura jJAna kA upakaraNa - Adi ke nAma btlaao| 5. dhyAnastha muni, samyagjJAna aura siddha kA sukha Adi ke dRSTAnta btlaao| 6. chaha DhAloM ke nAma, muni ke pIchI Adi kA aparigrahapanA, ratnatraya ke nAma, zrAvaka ko nagnatA kA abhAva Adi ke kAraNa mAtra btlaao| 7. arihanta dazA kA samaya, antima upadeza, AtmasthiratA ke samaya kA sukha, kezaloMca kA samaya, karmanAza se utpanna honevAle guNoM kA vibhAga, grantha-racanA kA kAla, jIva kI nityatA tathA amUrtikapanA, pariSaha jaya kA phala, rAgarUpI agni kI zAnti kA upAya, zuddha AtmA, zuddha Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 upayoga kA vicAra aura dazA, sakalacAritra, siddhoM kI Ayu nivAsa sthAna aura samaya tathA svarUpAcaraNacAritrAdi kA varNana kro| chahaDhAlA 8. samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra, dezacAritra, sakalacAritra, cAra gati, svarUpAcaraNacAritra, bAraha vrata, bAraha bhAvanA, mithyAtva aura mokSAdi viSayoM para lekha likho / 9. digambara jaina muni kA bhojana, samatA, vihAra, nagnatA se hAni-lAbha; digambara jaina muni ko rAtrigamana kA vidhi yA niSedha, digambara jaina muni ko ghar3I, caTAI (Asana) yA cazmA Adi rakhane kA vidhi yA niSedha - Adi bAtoM kA spaSTIkaraNa karo / 10. amuka zabda, caraNa aura chanda kA artha yA bhAvArtha kho| AThavIM DhAla kA sArAMza batalAo / iti kavivara paMDita daulatarAma viracita chahaDhAlA ke gujarAtI anuvAda kA hindI anuvAda dekho jI AdIzvara svAmI, kaisA dhyAna lagAyA hai| kara Upara kara subhaga virAjai, Asana thira ThaharAyA hai| Teka // / jagata vibhUti bhUti sama tajakara, nijAnanda pada dhyAyA hai| surabhi zvAsA AzAvAsA, nAsA dRSTi suhAyA hai / / 1 // kaMcana varana cale mana raMca na sura-giri jyoM thira thAyA hai| jAsa pAsa ahi mora mRgI hari, jAti virodha nazAyA hai / / 2 / / zudha-upayoga hutAzana meM jina, vasuvidhi samidha jalAyA hai| zyAmali alakAvali sira sohe, mAno dhuA~ ur3AyA hai / / 3 / / jIvana-marana alAbha-lAbha jina, sabako nAza batAyA hai| sura nara nAga namahiM pada jAke "daula" tAsa jasa gAyA hai / / 4 // 81 chaThavIM DhAla 153 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chahaDhAlA chahaDhAlA (5) asurakumAroM kA gamana, sampUrNa jIvarAzi, garbhanivAsa kA samaya, yauvanAvasthA, naraka kI Ayu, nigodavAsa kA samaya, nigodiyA kI indriyA~, nigodiyA kI Ayu, nigoda meM eka zvAsa meM janma-maraNa tathA zvAsa kA parimANa btlaao| trasa paryAya kI durlabhatA 1-2-3-4-5 indriya jIva, tathA zIta se lohe kA golA gala jAne ko dRSTAMta dvArA smjhaao| (7) bure pariNAmoM se prApta hone yogya gati, grantha racayitA, jIva-karma sambandha, jIvoM kI icchita tathA anicchita vastu, namaskRta vastu, naraka kI nadI, naraka meM jAnevAle asurakumAra, nArakI kA zarIra, nigodiyA kA zarIra, nigoda se nikalakara prApta honevAlI paryAyeM, nau mahIne se kama samaya taka garbha meM rahanevAle, mithyAtvI vaimAnika kI bhaviSyakAlIna paryAya, mAtA-pitA rahita jIva, sarvAdhika duHkha kA sthAna, aura saMkleza pariNAma sahita mRtyu hone ke kAraNa prApta hone yogya gati kA nAma btlaao| (8) apanI icchAnusAra kisI zabda, caraNa athavA chaMda kA artha yA bhAvArtha kho| pahalI DhAla kA sArAMza samajhAo, gatiyoM ke duHkhoM para eka lekha likho athavA kahakara sunaao| (4) Atmahita, Atmazakti kA vismaraNa, gRhIta mithyAtva, jIvatattva kI pahicAna na hone meM kisakA doSa hai, tattva kA prayojana, duHkha, mokSasukha kI aprApti aura saMsAra-paribhramaNa ke kAraNa drshaao| (5) mithyAdRSTi kA AtmA, janma aura maraNa, kaSTadAyaka vastu Adi sambandhI vicAra pragaTa kro| (6) kuguru, kudeva aura mithyAcAritra Adi ke dRSTAnta do| AtmahitarUpa dharma ke liye prathama vyavahAra yA nizcaya? (7) kuguru tathA kudharma kA sevana aura rAgAdibhAva Adi kA phala btlaao| mithyAtva para eka lekha likho| anekAnta kyA hai? rAga to bAdhaka hI hai, tathApi vyavahAra mokSamArga ko (zubharAga kA) nizcaya kA hetu kyoM kahA hai? amuka zabda, caraNa athavA chanda kA artha aura bhAvArtha btlaao| dUsarI DhAla kA sArAMza smjhaao| bhajana vandoM adbhuta candravIra jina, bhavicakora cita haarii| cidAnanda aMbudhi aba uchasyo bhava tapa nAzana haarii||ttek. / / siddhAratha nRpa kula nabha maNDala, khaNDana bhrama-tama bhaarii| paramAnanda jaladhi vistArana, pApa tApa chaya kArI / / 1 / / udita nirantara tribhuvana antara, kIrata kirana psaarii| doSa malaMka kalaMka akhaki, moha rAha niravArI / / 2 / / karmAvaraNa payodha arodhita, bodhita ziva mgcaarii| gaNadharAdi muni uGgana sevata, nita pUnama tithi dhArI / / 3 / / akhila alokAkAza ullaMghana, jAsu jJAna ujyaarii| 'daulata' tanasA kumudinimodana, jyoM carama jagatArI / / 4 / / he jina tero sujasa ujAgara gAvata hai munijana jJAnI ||ttek. / / durjaya moha mahAbhaTa jAne nija vasa kIne haiM jaga praanii| so tuma dhyAna kRpAna pAna gahiM tat china tAkI thitihAnI / / 1 / / supta anAdi avidyA nidrA jina jana nija sudhi bisraanii| vai saceta tina nija nidhi pAI zravaNa sunI jaba tuma vAnI / / 2 / / maMgalamaya tU jaga meM uttama, tU hI zaraNa zivamaga daanii|| tuma pada sevA parama auSadhi janma-jarA-mRta gada hAni / / 3 / / tumare paMcakalyANaka mAhIM tribhuvana moha dazA hAnI / viSNu vidAmbara jiSNu digambara budha ziva kahi dhyAvata dhyAnI / / 4 / / sarva darva guNa parijaya pariNati, tuma subodha meM nahiM chaanii| tAteM 'daula' dAsa ura AzA prakaTa karI nija rasa sAnI / / 4 / /