Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jai (6). anekA ekenAkarSantI zlathayantI vastutavamitareNa / antena jayati jainI nItirmandhAnanetramiva gopI // ubhayAnubhava dRSTi nayApekSA varSa 4 kiraNa 8 nAtmikA niSedhA'nubhaya-dRSTi ubhayAnubhaya tattva niSedhyAnumaya syAta tatva * vidhyanubhayadRSTi vidheyAnubhaya tattva bhaMgarupA Piter Registered No. -731 syAt anubhaya-dRSTi (sahArpitA) vidhi-dRSTi elhet anekAntAtmaka spAt vastutattva guNamukhya kalpA yAt anubhaya tattva vidheya tattva 181 niSedhya tattva (ubhaya tattva "niSedha-dRSTi ubhaya-dRSTi (kamA na samyagvastu-grAhikA, sApekSavAdinI ti vidheyaM vArya cAnubhayamubhayaM mizramapi tadvizeSaH pratyekaM niyamaviSayaizvA'parimitaiH / sadA'nyo'nyApekSaiH sakalabhuvanajyeSThaguruNA tvayA gItaM tattvaM bahunaya-vivakSetasvazAt // sampAdaka- jugala kizora mukhtAra yathAtata Kohler papilar Skukia * sitamba 1941
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-sUcI 1-arhanmahAnada-tIrtha-[paramAnanda jaina zAstrI pRSTa 425 8-jinadarzanastotra (kavitA)-[paM0 hIrAlAla pAMDe 448 2-pratimAlekha-saMgraha,usakA mahatva [muni zrIkAMtisAgara 427 -tapobhUmi (kahAnI)-[zrI 'bhagavata' jaina 446 3-vizvasaMskRtimeM jainadharmakA sthAna [DAkAlIdAsanAga,431 11-mahAkavi puSpadansa-[zrI paM. nAthUrAma premI 455 4-vAliyarake kilekIjainamUrtiyAM- [zrIkRSNAnaMda gupta 434 16-rAnI (kahAnI)-[zrI 'bhagavat' jaina 462 5-amoghAzA(kavitA)-[paM0kAzIrAma zarmA 'praphullita'43612-neminirvANa-kAvya-paricaya-[paM0 pannAlAla jaina 466 6 sayu0uttaralekhakI niHsAratA[paM0 rAmaprasAda zAstrI 437 13-u0pAsundara aura unake graMtha [zrI agaracaMda nAhaTA 470 7-saMzodhana 447 14-jainamaMdira seThakacA dehalI halikhitagraMthoMkI sUcI472 vIrasevAmandirake sacce sahAyaka 5... zrImAn mAnanIya bAba choTelAlajI jaina raIsa kalakattA merI tuccha sevAyoMke prati bar3e hI zrAdara-satkArake bhAvako liye hue haiM, yaha bAta 'anekAnta' ke una pAThakoMse chipI nahIM hai jinhoMne aApake vizuddha hRdayodgAroMko liye hue vaha patra par3hA hai jo dvitIya varSakI 12 vI kiraNake TAiTila peja para mudrita huA hai| yahI kAraNa hai ki zrApa merI antima kRtirUpa isa vIrasevAmandirako bar3e premakI dRSTise dekhate haiM, usake sAtha pUrNa sahAnubhUti rakhate haiM aura usakI sahAyatA karane-karAnekA koI bhI avasara vyartha nahIM jAne dete| isa saMsthAko sthApita karaneke koI eka sAla bAda jaba maiM kalakattA gayA to aApane sAhU zAntiprasAdajI jaina raIsa najIbAbAdase mujhe tIna hajAra 3000) ru0 kI sahAyatAkA - vacana 'jainalakSaNAvalI zrAdikI tayyArIke liye dilAyA aura mere binA kucha kahe hI calate samaya cupakese 300 ru. auSadhAlaya tathA pharnIcarake liye bheMTa kiye / Apa vIrasevAmandirako eka bahutabar3I cirasmaraNIya sahAyatA karanA cAhate the, paraMtu daivayogase vaha suyoga hAthase nikala gayA, jisakA aApako bahuta kheda huaA / bAdako aApane 500 ru. apane bhatIje ci0 ciraMjIlAlake ArogyalAbhakI khuzImeM bheje, 100) apane mitra bAbU ratanalAlajI jhA~jharIse lekara bheje, 200) ru. apane choTe bhAI bAbU nandalAlase aura 200 ru. apanI pUjya mAtAjIse dilaaye| apanI dharmapatnIke svargArohaNase pUrva kiye gaye dAnameM se pA~ca haz2Ara 5000) ru. kI bar3I rakama isa saMsthAke liye nikaalii| 'anekAnta' patrake liye / svayaM 125) ru. meje. 100 ru0 seTha baijanAthajI sarAvagIse dilAye, aura kalakatteke kitane hI sajanoMko svayaM patra likhakara tathA sAthameM namUnekI kApiyA~ bhejakara unheM anekAntakA grAhaka bnaayaa| isake sivAya, gata mArca mAsameM Apake jyeSThabhrAtA bAbU phUlacandajIkA svargavAsa ho gayA thA, usa avasara para sAta dalAra rupayekA jo dAna nikAlA gayA thA * usakA svayaM baTavArA karate hue dAlameM Apane ekahajAra 1000ru. vIrasevAmandirako pradAna kiye haiN| aise sacce sahAyaka evaM upakArIkA aAbhAra kina zabdoMmeM prakaTa kiyA jAya, yaha mujhe kucha bhI samajha nahIM par3atA ! merA hRdaya hI sarvatobhAvase usakA ThIka anubhava karatA huA Apake prati jhukA huaA hai-zabda usake liye paryApta nahIM haiM, khAsa kara aisI hAlatameM jaba ki aAbhArake prakaTIkaraNase Apako khuzI nahIM hotI aura apane nAma takase zrApa dUra rahanA cAhate haiN| maiMne bhAI phUlacaMdajIkA citra prakAzanArtha bhejaneko likhA thA, isake uttara meM zrApa likhate haiM-"mukhtAra sAhaba, Apa jAnate haiM hama ' loga nAmase sadA dUra rahate haiN| citra to unakA chapanA cAhiye jo dAna kreN| hama loga to mAtra parigrahakA prAyazcitta(adhUrA hI)-karate haiN| phira bhI z2arA 2 sI sahAyatA dekara itanA bar3A nAma karanA pApa nahIM to dambha avazya hai| astu, kSamA kreN|" kitane U~ce, udAra evaM vizAla hRdayase nikale hue ye vAkya haiM, ise pAThaka svayaM samajha sakate haiN| sacamuca bAbU choTelAlajI jainasamAjakI eka bahuta bar3I vibhUti haiN| merI to zuddhAnta:karaNase yahI bhAvanA hai ki zrApa yatheSTa svAsthyalAbhake sAtha cirakAla taka jIvita raheM, aura apane jIvanakAla meM hI vIrasevAmandirako khUba phalatA-phUlatA tathA apane sevA-mizanameM bhale prakAra saphala hotA hazrA dekhakara pUrNa prasannatA prApta kreN| -
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ * OM aham * stitattva-sacAtaka vizvatattva-prakAzaka VITA nItivirodhadhvaMsIlokavyavahAravartaka smp| PROSS paramAgamasya bIja bhuvanaikagururjayatyanekAntaHRD VO - / varSe 4 kiraNa 8 vIrasaMvAmandira (samantabhadrAzrama) sarasAvA jilA sahAranapura zrAzvina, vIra nirvANa saM0 2467, vikrama saM0 1968 sitambara 1941 arhanmahAnada-tIrtha arhanmahAnadasya tribhuvanabhavyajana-tIrthayAtrika-duritaM / prakSAlanakakAraNamatilaukika-kuhakatIrthamuttamatIrtham // 1 // lokAlokasutasva-pratyavavodhanasamartha-divyajJAnapratyahavahaspravAhaM vratazIlAmalavizAla-kUla-dvitayam // 2 // zukladhyAnastimitasthitarAjadrAjahaMsarAjitamasakRtsvAdhyAyamaMdraghoSaM nAnAguNasamitiguptisikatAsubhagam // 3 // kSAnsyAvartasahasraM sarvadayAvikacakusumavilasallatikam / duHsaha-parISahAkhya-drutatararaMgattaraMgabhaMguranikaram // 4 // vyapagatakaSAya-phenaM rAgadveSAdi-doSazavala-rahitaM / atyastamoha-kaddemamatidUranirastamaraNa-makaraprakaram // 5 // RSivRSabhastutimaMdrodrekita-nirghoSa-vividha-vihaga-dhvAnam / vividha-taponidhi-pulinaM sAsrava-saMvaraNa-nirjarA-niHsravaNam // 6 //
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSe 4 gaNadhara-cakradharendraprabhRtimahAbhavyapuMDarIkaiH puruSaH / bahubhiH snAtaM bhaktyA kalikaluSamalApakarSaNArthamameyam // 7 // avatIrNavataH snAtuM mamApi dustara samastaduritaM dUram / ...---- vyavaharatu paramapAvanamananyajayyasvabhAvabhAvagambhIram // 8 // -caityabhaktiH 'araItarUpI mahAnadakA tIrtha (dvAdazAMga zrutAnusArI zuddha jainadharma) tIna lokake bhavyajIvarUpI yAtriyoMke duritoM ko prakSAlana karanekA-pApa maloMko dhonekA-advitIya kAraNa hai| arthAt sAMsArika mahAnada tIrtha jaba katipaya jIvoMke zArIrika bAhyamalakA hI dhone meM samartha hotA hai-antaraMga pApamalako dhonA usakI zaktise bAhara hai-taba arahaMtarUpI mahAnadatIrtha trilokavartI samasta bhavyajIvoMke dravya-bhAvarUpa samasta pApamaloMko dho DAlanemeM samartha hai-isake prabhAvase zrAtmA rAgaduSAdi vibhAvamalase rahita hokara apane zuddhacaitanya-svarUpameM sthira hojAtA hai / yaha mahAnada lokameM prasiddha hue dambhAdipradhAna kutIrthIko atikrAntakara cukA hai-unake svarUpakA ullaMghana karanese daMbhAdi rahita hai-zrataeva uttamatIrtha hai|||1|| jisa tIrtha meM loka aura alokake yathArtha svarUpako jAnane meM samartha divyajJAnakA-kevalajJAnakA-pratidina pravAha vaha rahA hai, aura nirdoSa vrata tathA zIla hI jisake donoM nirmala vizAla taTa haiM-kinAre haiM // 2 // jo tIrtha zukladhyAnarUpa nizcala zobhAyamAna rAjahaMsoMse virAjita hai-zukladhyAnI muni pugavarUpa rAjahaMsoMkI sthira sthitise jisakI zobhA bar3hI huI hai, jahA~para svAdhyAyakA nirantara hI manojJa nAda (zabda) rahatA hai tathA jo nAnA prakArake guNoM, samitiyoM aura guptiyoM rUpa sikatAoM (bAlU retoM) se manogya hai--sundara hai // 3 // jisa tIrtha meM kSamA-sahiSNutArUpI sahasroM zrAvarta uTha rahe haiM, jo sarva prANiyoMkI dayArUpa vikasita puSpalatAoMse suzobhita hai aura jahA~ dussaha kSudhAdi parISaha rUpI zIghra phailatI huI taraMgoMkA samUha vinazvararUpameM-utpanna ho hokara nAza hotA huA dekhA jAtA hai // 4 // ___ jo tIrtha kaSAyarUpI phenase-jhAgase rahita hai, rAga-dveSAdi doSarUpI zaivAla jisameM nahIM hai, moharUpI kardama (kIcar3a) se jo zUnya aura maraNorUpI makaroke samUhase bhI vihIna hai // 5 // jisa tIrtha meM RSi pugavoM-gaNadharadevAdikoMke dvArA kI gaI stutiyoM evaM zAstrapAThakI madhura dhvanirUpI aneka pakSiyoMkA sundara kalarava hai, vividha prakArake tapoke nidhAnasvarUpa munIzvara hI jahA~ para pula haiM-saMsArarUpI sarityavAhameM vahane vAle jIvoMke liye uttaraNa sthAna haiM aura jahA~ karmAsravake nirodharUpa saMvarasahita upArjita evaM saMcita karmoMke liye nirjarA rUpa nirgamasthAna haiM // 6 // isa prakArake jisa mahAn tIrthameM gaNadhara-cakravartI zrAdi bahutase mahAn bhavyottama puruSoMne kalikAlajanya mala ko dUra karaneke liye bhaktipUrvaka snAna kiyA hai // 7 // usa parama pAvana arhanmahAnada tIrtha meM, joki paravAdiyoMke dvArA sarvathA ajeyasvabhAvarUpa jIvAdi padArthose gambhIra hai-agAdha hai--,maiM bhI snAna karaneke liye--apanA karmamala dhoneke liye-avatIrNa huaA hU~--usameM avagAinakA maiMne dRr3ha saMkalpa kiyA hai| ata: merA bhI vaha sampUrNa dustara karmamala pUrNatayA dUra hoveM--isa taraha ke nirmUla nAzako prApta hove ki jisase phira kabhI usakA saMga mujhe prApta na hosake // 8 // ' -paramAnanda jaina zAstrI
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratimA-lekha-saMgraha aura usakA mahattva [ lekhaka-muni zrI kAntisAgara jI ] bhAratavarSa sahasroM varSoM ke agaNita aitihA- guNoMkA kIrtana karate haiM; kyoMki sthAyI rahanevAlo 'sika khaNDaroMkI bhUmi hai / ina khaNDaroMko guNoMkI kIrti svargavAsa denevAlI hotI hai| sUkSmadRSTi se yadi yatnake sAtha khanana kiyA jAya to eka aMgreja vidvAn itihAsake viSayameM isa niHsandeha bhAratIya itihAsake asaMkhya sAdhana prApta prakAra kahate haiM :-"History is the first ho sakate haiN| bhArata kA itihAsa hamAre pAsa parI taura thing that should be given to childse maujUda hai aisA hama nahIM kaha sakate, lekina hamAre ren in order to form their hearts and under-standing". pAsa itihAsakI sAmagrI hI nahIM hai yaha kahanekA bhI -Rolis. hama kadApi sAhasa nahIM kara sakate / kyoMki bhAratameM yaha bhI eka sarvamAnya niyama hai ki atItake bahutasaM nagara va prAcIna sthAna aise haiM, jahA~ kucha na prakAza vinA vartamAna kAla kadApi prakAzita nahIM kucha aitihAsika sAdhana avazya milate haiM / unako ho sakatA / itihAsameM vaha zakti hai ki balahIna zRMkhalAbaddha kara niSpakSapAtI vidvAna hI itihAsake manuSyameM bhI balakA saMcAra sahUliyatasaM kara sakatA likhane meM pUrNarUpase saphala ho sakatA hai / harSakA hai| itihAsa jaise mahAna zAstrapara vizeSa likhanA viSaya hai ki abhI kalakattemeM bhAratakA itihAsa likhA ra - sUryako dIpaka dikhAnA hai / jArahA hai, jisake mukhya lekhaka yadunAtha sarakAra haiN| bhAratIya itihAsameM jaina itihAsakA sthAna yaha sampUrNa itihAsa prakAzita honepara vedavacana-tulya atyanta mahattvapUrNa hai| vinA jaina itihAsake bhAramAnA jAyagA / ataH pratyeka jainIkA yaha parama karta- tIya itihAsa apUrNa hai| koI bhI itihAsa-lekhaka vya honA cAhie ki vaha bhI ukta mahAna kAryameM cAhe vaha bhAratIya ho yA abhAratIya, use jaina itiyathAzakti tana, mana aura dhanase saMhAyatA kre| hAsa para avazya dRSTi DAlanI par3egI, kyoMki jainiyoM ___ mAnava-jIvanameM itihAsakA sthAna atyaMta mahattva- kA itihAsa mAtra dhArmika dizA taka hI sImita nahIM pUrNa hai / itihAsameM jo gUr3ha zaktie~ chipI huI haiM ve hai, pratyuta sAmAjika evaM rAjanaitika Adi aneka akathanIya haiM / par3ihAra rAjA bAukake vi0 saM0 dRSTiyoMse mahattva pUrNa hai| 894 ke zilAlekhakA maMgalAcaraNa bhI itihAsake itihAsake aneka sAdhanoMmeMse pratimA - lekha bhI gauravako isa prakAra batalAtA hai : eka pradhAna sAdhana hai / bhAratavarSameM pratimA-lekha jitane guNAH pUrvapuruSANAM, kIrtyante tena pnndditaiH| jaina samAjameM se prApta hote haiM utane zAyada hI kisI guNAH kIrtina nazyanti, svargavAsakarI ytH|| 2 // anya samAjameM upalabdha hote hoN| purAtana kAlase arthAta-paNDita loga isIliye apane pUrvajoMke dhAtu-pratimA banAnekI praNAlI bhAratIya jaina samAjameM
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 428 anekAnta [varSa 4 bahuta pracalita hai| isameM bhI mug2ala samayakI banI utanA tAkAlAki granthoM para nahIM / Aja huI dhAtu pratimAe~ pracura mAtrAmeM yatratatropalabdha hotI hama dekhate haiM ki eka eka zabdako par3haneke liye haiN| isakA pradhAna kAraNa yahI honA cAhie ki ve purAtattvavibhAgoMke dvArA hajAroM rupayoMkA vyaya kiyA loga musalamAna masajidako chor3akara sabhI majahabake jAtA hai| jaina maMdiroM meM dhAtukI pratimAoMkI bahumaMdiroM va purAtanAvazeSoM ko naSTa karanemeM hI apanI latA rahatI hai, prAyaH pratyeka pratimAke pIcheke bhAgameM mahAn vIratA samajhate the / (ajanTAkI guhAoMmeM phI lekha utkIrNa hotA hai, usameM pratimA banAnevAlekA bahuta sI prAcIna aura kalApUrNa bauddha mUrtiyoMke nAka, nAma tathA pratiSThA karavAneva lekA nAma, prAcArya va hasta Adi avayava mug2aloMne naSTa-bhraSTa kara diye haiM ) bhaTTArakakA nAma, aura bhI aneka aitihAsika bAteM isavAste jainI loga prAyaH dhAtukI mUrtiyA~ banAkara khudI huI rahatI haiN| pratimAkaM lekhoMse aneka bAtoM pUjana karate the| zilpazAstrakA niyama hai ki gRha- kA patA calatA hai; jaise kauna kauna jAtiyoMne pratimaMdirameM 11 aMgula takakI pratimA hI honI caahie| mAeM banavAI, vartamAnameM una jAtiyoMmeMse jainadharmakA yadyapi vizAlakAya dhAtumUrtiyA~ pAI jAtI haiM, ve kauna kauna jAtiyA~ pAlana karatI haiM / kaunase gaccha zikharabaMda jaina mandira meM sthApita kI jAtI thiiN| mug2ala yA saMghake AcArya va bhaTTArakane pratiSThA karavAI, samayameM zikharabaMda jainamaMdira bhI pAye jAte haiM / jainA- vartamAnameM kauna kauna gaccha unameMse vidyamAna haiM, cAryoMne rAjadarabArameM jAkara mugalasamrATako svaAcaraNa AcAryoM va bhaTTArakoMkI ziSya-paramaparA, rAjAoM, seraMjita kara kAphI sanmAna saMpAdana kiyA, ise iti. maMtriyoM va nagaroMke naamaadik| aura bhI aneka mahahAsa batalA rahA hai| kharataragacchIya zrI jinaprabhasUri tvapUrNa bAteM pratimA-lekhoMse hI jAnI jA sakatI haiN| aura AcArya zrI jinacaMdrasUrijI isake udAharaNa prAcIna pratimAoMke dekhanese yaha bhI mAlUma hojAtA rUpa haiN| mere khayAlameM jabase jainAcAryoMkA rAjadarabAra hai ki tatkAlIna kalA-kauzalya kitane U~ke darjekA se viccheda hA tabase jaina samAjakI kucha avanati thA, kaunasI zatAbdimeM kisa DhaMgase patimAe~ banAI hI pAI jAtI hai / khaira ! jo kucha ho, Aja jaina jAtI thIM tathA lipimeM kisa zatAbdimeM kaisA pagvisamAja kI saMkhyA dUsaroMkI apekSA alpa hai, phira bhI tana huA / ityAdi / jyotiSazAstra kI dRSTi meM bhI bhAratIya samAjoMmeM jaina samAjakA sthAna bahuta U~cA hai| patimAlekhoMkA sthAna mahattvakA hai| kaunase sAla meM, pratimAlekhoMkI upayogitA kaunase mAsameM avivRddhi (?) huI thI yaha pratimAlekhoMmeM pratimAlekhoMkI aitihAsikatA isaliye adhika likhA rahatA hai / maiM anubhavase kaha sakatA hU~ ki 25 mAnI gaI hai ki unapara kiMvadantiyoM va atizayo- yA 50 varSoM meM lipimeM avazya parivartana pAyA jAtA ktiyoMkI asara adhika nahIM gira sakatI / kyoMki hai| udAharaNArtha 1450 kI pratimApara khude hue lekha likhanekI jagaha kama honese mukhya mukhya bAteM hI ko dekhatA hUM yaba usa lipikI maror3ameM bahuta kucha ullikhita hotI haiM / aura isIliye vidvatsamAja aMtara mAlUma par3atA hai| dhAtu patimAoMke lekha pAyaH jitanA vizvAsa utkIrNa lekhoM para rakhatA hai / par3I mAtrAmeM likhe hue pAye jAte haiM / kisI kisI
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 8] pratimA lekha saMgraha aura usakA mahatva 426 patimAmeM to lekhAnta-mArgameM sundara citra pAlekhita zvetAmbara saMpradAyakI mUrtike aMta bhAgameM bhI 'praNahotA hai| aise citra maiMne zvetAmbara sampadAyAntargata maMti' zabdakA ullekha pAyA jAtA hai lekina vaha apaaMcalagacchake prAcAryoM kI pratiSThita kI huI mUrtiyoMmeM vAdika hai / isake sivAya digambara zilA va pratimA vizeSarUpase dekhe haiM / dhAtu patimA lekha itane spaSTa lekhoMmeM adhikatara zaka saMvatkA ullekha pAyA jAtA aura suvAcya akSaroMmeM likhe hote haiM ki mAno sundara hai, jaba ki zvetAmbara lekhoMme prAyaH vikrama saMvatakA / hastalikhita pustaka hI ho / arthAt hasta-likhita isa viSayameM maiMne eka vidvAna se pUchA thA, unhoMne aisA pustakoMke akSaroMse ye pratimAlekha bar3I sahUliyatase kahA ki vi0 saM0 kI aitihAsikatAmeM vidvAnoMko mukAbalA kara sakate haiN| bar3A bhArI zaka haiM aura zaka saMvat-prarvataka mahArAjA dhAtu-pratimAlekha zvetAmbara va digambara bhedakI sAtavAhana jainI the, isIliye zaka saMvatkA ullekha vajahase do bhAgoMmeM vibhAjita hai| pazcima bhArata va bar3e gauravase kiyA jAtA hai| sAtavAhanake jainatvake rAjapUtAne ke adhikatara pratimAlekha zvetAmbara saMpra- viSayameM mujhe koI Apatti nahIM, parantu vi0 saM0 ko dAyase saMbandha rakhate haiM aura dakSiNa bhAratake lekha anaitihAsika batalAnA nitAMta galatI jAna par3atA hai| vizeSataH digambara saMpradAyase / isakA pradhAna kAraNa hA~! aisA ho sakatA hai ki dakSiNameM zaka saMvatkA yahI jAna par3atA hai ki prAcInakAlase pazcimI bhArata upayoga jyAdA kiyA jAtA ho aura gujarAtameM meM zvetAmbaroMkA aura dakSiNa bhAratameM digambaroMkA vikramakA / prabhutva rahA hai| pratimAlekhasaMgrahako dene pUrva hama yahAM para eka yahA~ jo lekha maiM Apake sanmukha upasthita kara bAta aura prakaTa karanA cAhate haiM vaha yaha ki pratimArahA hU~ ve saba digaMbara saMpradAyase saMbaMdha rakhate haiN| lekha-saMgrahakI praNAlI hAla meM hI zuru nahIM huI balki pratimA lekhoMkA jo lipikauzalya zvetAmbara mUrtiyoM meM pUrvakAla meM bhI vaha pAI jAtI hai / Ajase koI 100 pAyA jAtA hai vaha kheda hai ki digaMbara mUrtiyoMmeM mere varSa pahile vi0 saM0 1900 meM eka yatijI siddhAcala dekhane meM nahIM AyA / yaha bAta aitihAsika honese jI kI yAtrAkaM liye gaye hue the unhoMne tahAMke kaI yahAM likhanI par3atI hai| eka bAta aura bhI hai aura zilA va pratimA-lekhoMkI jyoMkI tyoM (kApITakApI) vaha yaha ki digambara tathA zvetAmbara saMpradAyoMmeM patilipi kI thI, vaha kApI aitihAsika dRSTise bar3e pratimA va zilAlekhoMkI lekhana - praNAlI bhinna 2 mahattvakI hai aura mere saMgrahameM surakSita hai / eka aura mAlUma hotI hai| pahale saMvat, upadezaka bhaTTArakakA bhI prAcIna lekhoMkI pratilipikI prati mere saMgrahameM nAma, pIche mUrti banavAne vAlekA nAma va aMtameM hai| jisameMke lekha mahimApura-maMdira-pazarita aura bhagavAnake nAmake bAda 'nityaM praNamaMti' yaha praNAlI bIkAnera nareza sUratasiMhajIke sAtha vizeSa saMbandha di0 saMpradAyakI hai| zve0 saMpradAyameM saMvat nirdeza rakhate haiM / patilipi karane vAlA kSamA-kalyANajIkI karaneke bAda pratimA banavAne vAlekA, bhagavAnakA, paraMparAkA honA cAhie, kyoMki isameM ukta munijI pratiSThita AcArya va nagarakA nAma AtA hai / yadyapi kI patiSThita kI huI mUrtiyoM ke lekhoMkI bAhulatA hai|
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [ varSa 4 purAtanakAla meM yati muni jahA~ bhI patiSThA karavAte the bar3e Azcaryako bAta nahIM hai| dUsarA jo cinha hai vahA~ ke lekhoMkI patilipi apane dafataroMmeM yAdadAzta vaha zA trakA dyotaka hai| sAthameM isa bAtakA bhI ke liye rakhate the| zrIpUjyoMke daphtaroMko aitihAsika smaraNa rakhanA cAhie ki uparyukta donoM cinha sabhI dRSTise saMzodhita parivardhita karake yadi pakAzita mUrtiyoM meM nahIM pAye jAte haiN| kiyA jAya to aitihAsika sAmagrImeM bahuta kucha abhidigambara aura zvetAmbara saMpadAya-bheda honekA vRddhi ho sakatI hai| itihAsa to pAyA jAnA hai magara mUrtiyoM meM kaba bheda eka bAta yahAM para aura bhI ullekhanIya hai, jo paidA hayA yaha bAta kI rUpama nahIM kaha sakate / isa mAzAstrajJAka liya bar3A hI mahattvapUNa siddha bhedaka itihAsakA likhanake pahile pAcInasa pAcIna hogI, aura vaha yaha ki digambara va zvetAmbara dAnoM di0 va zve0 mUrtiyoM ke phoTo tathA vistRta paricaya saMpadAyoMkI mUrti-nimoNa-kalA bhI pAyaH bhinna rahI dakara eka mahAna graMtha taiyAra karanA caahie| kyA hai / hamane di0 saMpadAyakA kAphI mUrtiyoM kA adhyayana dAnoM saMpadAyaka vidvAna va zrImAna isa bAta para dhyAna kiyA hai| usa parase hama kaha sakate haiM ki di0 deMge? yadi yaha kArya kiyA jAya to bahuta bar3I ulamarniyoMke Ageke bhAgameM pAyaH eka ora caraNa, bhane sulajha jaayNgii| jainamUrti-pUjA-zA tra' nAmaka dUsarI ora 'namaH' pAyA jAtA hai / ye dA cinha kyA nibandha (thesis) Ph.d. kI DigrI ke liye mere gurubanAye jAte haiM samajhameM nahIM AtA! lakina marA yaha varya upAdhyAya zrIsukhasAgarajIna likhA hai / isa gratha anumAna hai ki caraNa isa liye banAye jAte hoMge ki meM dAnoM saMpadAyAMka pAcIna-arvAcIna mUtiyoM ke kucha samaya pUrva di0 saMpadAyameM sAdhu viccheda hAgaya phATA diye jaavge| (kramazaH) the isa vAste caraNakA guruka rUpameM mAnate hA tA kAI vIrasevAmandira sarasAvAkI bhItarI bilDigake eka bhAgakA dRzya
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa] vorasevAmandirake dRzya songDESeptem vIrasevA-mandira sAsAvAke pUrvadvArakA dRzya Courtemalomo 60Seconoecio vIrasevA-mandira sarasAvAke uttaradvArakA dRzya
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizva-saMskRtimeM jainadharmakA sthAna (le0-DA0 kAlIdAsa nAga, ema0 e0, DI. liTa0 ) pa nadharma aura jaina saMskRtika vikAsake pIche yaha to jAnavaroM, devatAoM aura pAtAla vAsiyoMke liye bhI Fa! zatAbdiyoMkA itihAsa chipA par3A hai| zrI hai| vizvAtmaka sahAnubhUti-sahita yaha vyApaka dRSTi aura bauddhoMkA maitrIkA siddhAnta donoM bAteM jainadharmameM ahiMsAke RSabhadevase lekara bAIsa ahaMta zrI nemi AdhyAtmika siddhAnta-dvArA maujUda haiN| isaliye jainadharma nAtha taka mahAn tIrthaMkaroMkI paurANika paraM aura bauddhadharmakA tulanAtmaka adhyayana bahuta pahalese hI parAko chor3a bhI deM, to bhI hama anumAnataH IsavI sanase kiyA jAnA cAhiye thaa| yAja IsavI sanase pahaleke 1000 72 varSa pUrvake aitihAsikakAlako dekhate haiM. jaba teIsaveM voM meM hindustAnake AdhyAtmika sudhArake AndolanoMko jo arhata zrIbhagavAna pArzvanAthakA janma huA, jinhoMne tIsa varSa samamanA cAhate haiM, unake liye isa prakArake tulanAtmaka kI AyumeM ghara-gRhasthI tyAga dI aura jinako anumAnataH adhyayanakI anivArya AvazyakatA hai / vaha samaya eziyAbhara IsavI sanase 772 varSa pUrva bihArake antargata pArzvanAtha meM ugra rAjanainika aura sAmAjika ulaTa-pherakA thA, usI pahAr3a para mokSa prApta huaa| bhagavAna pArzvanAthane jisa samaya eziyAmeM kaI mahAna dRSTA aura dharma saMsthApaka utpanna migantha sampradAyakI sthApanA kI thI, usameM kAla-gatise hue, jaise IrAnameM jarathustra aura cInameM lAporaje aura utpanna hue doSoMkA sudhAra zrIvardhamAna mahAvIrane kiyaa| / knphyuusiys| mahAvIra apanI prAdhyAtmika vijayakaM kAraNa 'jina' arthAt jainadharma aura brAhmaNadharmake sambandhake bAremeM hama dekhate vijayI kahalAte haiN| ataeva jainadharma, arthAt una logoMkA haiM ki sArAkA sArA jainasAhitya brAhmaNa saMskRtikI ora dharma jinhoMne apanI prakRti para vijaya prApta karalI hai, eka bauddha lekhakoMke vicAroMkI apekSA jyAdA mukA huA hai| mahAn dharma thA, jisakA AdhAra AdhyAtmika zuddhi aura DAkTara viMTaranija. pro. jaikobI aura dUsare kaI vidvAnoMne vikAsa thaa| isase yaha mAlUma huA ki mahAvIra kisI isa bAtako z2oradAra zabdoM meM svIkAra kiyA hai ki jaina dharmake saMsthApaka nahIM, balki eka prAcIna dharmake sudhAraka the| lekhakoMne bhAratIya sAhityako sapamna banAne meM bar3A mahatvaprAcIna bhAratIya sAhityameM mahAvIra gautama buddhake kucha pahale pUrNa hissA adA kiyA hai| kahA gayA hai ki "bhAratIya utpanna hue unake samakAlIna mAne jAte haiN| jainasAhityameM sAhityakA zAyada hI koI aMga bacA ho. jisameM jainiyoMkA kaI sthAnoM para gautama buddhake liye yaha batalAyA gayA hai ki atyanta viziSTa sthAna na rahA ho|" ve mahAvIrake ziSya goyama nAmase prasiddha the| bAdameM utpanna itihAsa aura vRtta, kAvya aura pAkhyAna, kathA aura hue pakSapAta aura matabhedake kAraNa bauddha lekhakoMne nigantha nATaka, stuti aura jIvanacaritra, vyAkaraNa aura koSa aura nAtaputta (mahAvIra) ko buddhakA pratipakSI btaayaa| vAstavameM itanA hI kyoM viziSTa jJAnika sAhityameM bhI jaina lekhakoM donoM ke dRSTikoNoM meM pharka thA bhii| yahI kAraNa hai ki bauddha kI saMkhyA kama nahIM hai| bhadrabAhu, kundakunda, jinasena, dharmakA duniyAke bar3e bhAgameM prasAra huA, kintu jaina dharma hemacandra. haribhadra aura anya prAcIna tathA madhyakAlIna eka bhAratIya rASTrIya dharma hI rhaa| kintu phira bhI jaisA lekhakoMne aAdhunika bhAratavAsiyoMke liye eka bar3I sAMskRtika DAkTara viMTaraniz2ane kahA hai, darzanazAstrakI dRriTase jainadharma bhI sampatti jamA karake rkhdii| isa bAtakA pratipAdana tapagaccha eka arthameM vizvadharma hai| vaha artha yaha hai ki jainadharma na saba ke suprasiddha jaina AcArya, lekhaka aura sudhAraka zrIyazokevala jAtiyoM aura saba zreNiyoMke logoMke liye hI hai. balki vijayajIne kiyA hai, jinakA samaya san 1624-88 ke
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 8] vizvasaMskRtimeM jainadharmakA sthAna bIcakA hai| IsavI sanase eka zatAbdI bAda jainiyoMmeM ke liye eka bRhat sUcI banAnekA prayatna bhI nahIM kiyaa| digambara aura zvetAmbara jo firke ho gaye, unako eka karane lagabhaga san 1876-78 meM hastalikhita jaina granthoMkA eka kA gauravapUrNa prayatna isa mahApuruSane kiyA thaa| bar3A saMkalana barlinakI rAyala lAyabrarIke liye jArja bUlhara isa mahAn sAhitya aura isakI AdhyAtmika sAmagrIkI ne kiyA thaa| aura jainasAhityake vistRta vivaraNakA bhI yatnapUrvaka rakSA karanA mAtra digambariyoMkA, zvetAmbariyoMkA, pahalA prayatna san 1883-85 ke pAsa pAsa profesara e. sthAnakavAsiyoMkA, terA paMthiyoM yA kisI dUsare sampradAyake vebarane kiyA thaa| san 1906 aura 1908 ke bIcameM logoMkA hI kartavya nahIM hai, balki yaha to bhAratIya saMskRti perisake vidvAna pro0e0 gurInAM mahodayane apanI 'studies aura jJAnake sabhI premiyoMkA kartavya hai| on Jaina Bibliography' prakAzita kI thii| jainiyoMkA saiddhAntika sAhitya prAjabhI kevala kucha usameM usake bAda koI parivartana nahIM kiyA gayA, jabaki gata vizeSajJoM aura vibhinna sampradAyoMke logoM taka hI sImita hai| tIsa varSoM meM uttara aura dakSiNa bhAratameM naye hastalikhita aura siddhAnta-pratipAdanake alAvA jo dUsarA vizAla sAhi- jainagraMthoM aura zilAlekhoMke Dherake Dhera mile haiN| hAla hI meM tya hai, usakA bhI prAjataka pUrNa rItise adhyayana nahIM kiyA dakSiNa bhAratameM jainadharmakI ora vidvAnoMkA dhyAna AkarSita gayA hai| hindU-tattvajJAnake kitane vidyArthI yaha jAnanekI ho rahA hai / DA0, ema0 eca0 kRSNane 'zravaNa bela golAmeM paravAha bhI karate haiM ki jainiyoMne nyAya aura vaizeSika darzanoM gomaTezvarake mastakAbhiSeka' para khojapUrNa vivecana kiyA hai| ke vikAsameM kitanA yoga diyA hai ? kitane hindu isa bAta DA0, bI0 e0 sAlatora aura zrI ema0 esa0 rAmasvAmI ko jAnate haiM ki rAmAyaNa aura mahAbhAratakI kathAoM, evaM AyaMgarane bhI dakSiNa bhAratIta jainadharmake adhyayanameM mahatvapurANa aura kRSNakI kahAniyoM para jaina lekhakoMne bhI kitanA pUrNa yogadAna kiyA hai / (dekho jaina eMTIkverI, mArca 1940) / likhA hai| bhAratIya kalAke kitane vidyArthI yaha jAnate haiM iNDiyana myujiyamake kyUreTara zrI TI0 ena0 rAmacandra ne ki prAcIna ajantA-kAlakI citrakalA aura madhya-yugakI apanI sundara sacitra pustaka, jisakA nAma "tirupparuttI rAjapUta-kalAke bIca jaina citrakalA kitanA sundara yaugika kuranana, aura usake mandira" meM dakSiNa bhAraNake jainasmArakoM hai / jaina lekhakoMne bhAratakI kaI pramukha bhASAoM jaise uttarameM ke bAremeM bahuta sundara sAmagrI dI hai| DA0 sI0 mInAkSIne gujarAtI, mAravAdI aura hindI, tathA dakSiNameM tAmila, kaI jaina guphAoM aura jainacitroMkA patA lagAyA hai, jinameM telagu aura kanAr3I Adiko sAhitya sampanna karane meM kitanI tIrthaMkaroMke jIvanakI sAmagrI hai| khAsataurase pudukkoTA sTeTa sahAyatA dI hai| ina bhASAoM meM Aja bhI jainadharma sambandhI antargata sittanna-ghAsala grAmameM yaha khoja huI hai| kitane gambhIra aura vivecanapUrNa prabandha chapate haiM, kintu abhI taka kisI bhI jainasaMsthAne isa samasta sAmagrIkI sarvasAdhAraNa [paryuSana-parva-vyAkhyAnamAlA]
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ gvAliyarake kilekI kucha jainamUrtiyA~ [ lekhaka-zrIkRSNAnanda gupta ] gvAliyarakA kilA eka vizAla pahAr3I caTTAnapara sthita rakkhI gii| mujhe ajantA aura elaurA jAnekA suavasara hai / isa pahAr3ImeM hokara zaharase kile ke liye eka sar3aka milA hai| hama loga ina sthAnoke kitane hI citra dekheM, jAtI hai| mUrtiyoM meM se kucha to isa sar3akake donoM ora caTTAna pustakoMmeM unakA kitanA hI varNana par3heM, parantu vahA~ pahu~cane para khudI haiM, aura kucha dUsarI dizAmeM haiN| pattharakI kar3I para jo dRzya dekhaneko milate haiM vaha kalpanAse eka dama pare, caTTAnako khodakara ye mUrtiyA~ banAI gaI haiN| Azcarya-janaka aura bhavya haiN| manuSya vahA~ jAkara apaneko bhAratavarSa meM aise kaI sthAna hai, jahA~ kar3I caTTAnoMko kho baiThatA hai| aisA pratIta hotA hai, mAnoM vaha mAyAse banI khodakara isa tarahakI mUrtiyoM aura guphApoMkA nirmANa kiyA huI kisI alaukika purImeM bhAgayA hai| gayA hai / bhAratIya kalAmeM inakA eka vizeSa sthAna hai| parantu elaurAmeM jo jaina-guphAe~ haiM unakI kArIgarI bhI guphAe~ to apanI adabhuta kArIgarIke liye saMsAra bharameM kama Azcarya-janaka nahIM hai / jainiyoMkI kalAkA eka vizeSa prasiddha haiN| inake anupama zilpa-kauzalako dekhakara sAdhA- rUpa vahA~ dekhaneko milatA hai| jaba maiM elaurA gayA to vahA~ raNa darzaka hI cakita hokara nahIM raha jAte, balki bar3e-bar3e bAharake eka miznarI yAtrI Thahare hue the| ve apanI prAtaH kalA-marmajJa bhI dA~toM tale u~galI dabAte haiM / ye guphAe~ aura aura saMdhyA kAlIna prArthanA nitya eka jaina guphAmeM jAkara mUrtiyA~ bauddha, jaina aura brAhmaNa, ina tInoM dharmoMse sambandha kiyA karate the| bAta cIta hone para unheMoMne kahA ki isa rakhatI haiN| kahIM-kahIM kevala eka dharmakI, aura kahIM tInoM sthAnakA vAtAraNa itanA zAnta aura pavitra hai ki usakA dharmokI guphAe~ aura mUrtiyA~ pAI jAtI haiM / elaurAke guhA- maiM varNana nahIM kara sktaa| jaina-guphApoMkI eka vizeSatA mandiroM meM tInoMke udAharaNa maujUda haiN| inameM bauddha guphAe~ yaha hai ki vahA~ tIrthaGkaroMkI mUrtiyA~ kAfI saMkhyAmeM banI sabase prAcIna haiM / phira brAhmaNa guphAe~ banI haiM, aura usake rahatI haiM / elaurAmeM jo guphAe~ maiMne dekhIM, vahA~ jaina tIrthaGkaroM bAda jaina guphaaeN| elIphenTAkI guphAtroMmeM zaiva dharmakI pradhA- kI paMktiyA~kI paMktiyA~ virAjamAna thiiN| parantu jainiyone natA hai / bIjApurake nikaTa 'bAdAmI' nAmaka eka sthAna hai, pattharakI kar3I caTTAnoMko kATakara eka dUsare hI rUpameM apane vahA~ eka pahAr3Iko kATakara jo cAra upAsanA-ghara banAye devatAoMko mUrtimAna kiyA hai| gvAliyarameM zAyada usake gaye haiM, ve tInoM dharmokI kalAke dyotaka haiN| jabaki ajantA sarvazreSTha udAharaNa dekhaneko milate haiN| vahA~ guphAe~ na banA kI guphAe~ mukhyata: bauddha dharmase sambandhita haiM / brAhmaNa aura kara kevala caTTAnoM para hI unhone vizAla aura bhavya bauddha isa prakArake sthApatyake vizeSa rUpase premI rahe haiM / ina mUrtiyA~ aMkita kI haiN| guphAoMke bhItara praveza dvArase lekara eka dama anta taka yoM to kilemeM kaI jagaha jainamUrtiyA~ khudI haiM, parantu manuSyakI pratibhA, kalA, dharma, upAsanA, dhairya, aura hasta- dakSiNa-pUrvakI ora tathA pahAr3IkI eka aura ghATImeM jo kauzalake Azcaryajanaka darzana hote haiM / elaugakA kailAza- jo mUrtiyA~ haiM ve vizeSarUpase ullekhanIya haiM / kileparase eka maMdira tojagat-prasiddha hai / yaha eka pahAr3Iko kATakara banAyA bar3hiyA sar3aka ghATImeM hokara nauce AtI hai, aura vahA~se gayA hai| bIcameM maMdira, usake cAroM ora maMdirakI parikramA, lazkarakI tarafa gaI hai| U~cAIpara hone, tathA pahAr3I rAstemeM aura phira parikramAke sAtha hI cAroM tarapha dAlAne bhI haiM, hokara pAnekI vajahase eka to yaha sar3aka yoM hI bahuta ramajinameM aisI sundara aura sajIva mUtiyA~ sthApita haiM ki jAna NIka hai, paraMtu donoM ora caTTAnapara khudI huI bhagavAna zrAdipar3atA hai ve saba abhI bola pdd'eNgii| ye saba mUrtiyA~ bhI nAtha, mahAvIra tathA anya kaI jaina tIrthaMkaroMkI vizAla aura caTTAnameMse kATakara banAI gaI haiN| dUsarI jagahase lAkara nahIM bhavya mUrtiyoMke kAraNa to vaha aura bhI sundara aura darzanIya
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 8] gvAliyarake kilekI jaina mUrtiyAM 435 bana gaI hai| yahAM kula 24 mUrtiyA~ haiM / inake nirmANakA atyanta sundara hai / mukha maNDalapara saubhyatAkA eka alaukika samaya hameM una zilAlekhoMse jJAta ho jAtA hai jo yahA~ bhAva hai| u~galiyA~ bar3I komala aura kalA-pUrNa hai| parantu aMkita haiM, aura kAphI spaSTa haiN| ye zilAlekha saMvat 1467 kaTi-pradezase nIcekA bhAga utanA mRdula aura sajIva nahIM (I. san 1440). aura 1510 (I. san 1453) ke haiN| hai| isakA kAraNa ina mUrtiyoMkI vizAlatA hI hai| bar3e rUpa isase prakaTa hotA hai ki ye mUrtiyA~ tomara rAjAoMke samaya meM aMga-vinyAsakI komalatAkI rakSA karanA atyanta kaThina kI banI haiM / durbhAgyavaza ve apanI asalI hAlatameM nahIM haiN| hai| ina mUrtiyoMke paira to vizeSa rUpase kucha jar3a hojAte haiN| musalamAnoMkI dhArmika asahiSNutAke kAraNa bahuta kucha naSTa AdinAtha bhagavAnakI mUrti ke paira no phITa lambe haiM aura vaha ho cukI haiN| bAbara jaba siMhAsana para baiThA to ina mUrtiyoM para cakra cindase suzobhita haiN| isa prakAra mUrti pairoMse sAta gunI usakI khAsa taurase naz2ara par3I / AtmacaritameM eka sthAnapara ke lagabhaga bar3I hai| mUrtike bIcoM-bIca sAmane caTTAnakA ina mUrtiyoMkA z2ikra karate hue bAbarane likhA hai-"logoM eka aMza binA kaTA hI chor3a diyA gayA hai| isaliye samagra ne isa pahAr3IkI kar3I caTTAnako kATakara choTI-bar3I aneka mUrtiko dekhanA kaThina hai| yahAMse thor3A Age calakara mUrtiyAM gar3ha DAlI haiM / dakSiNakI ora eka bar3I mUrti hai jo pazcimakI tarapha neminAtha bhagavAnkI eka dUsarI vizAlamUrti karIba 40 phITa U~cI hogii| ye saba mUrtiyA~ nagna haiN| vastra hai| neminAtha jainiyoMmeM bAisaveM tIrthaGkara the / AdinAthakI ke nAmase unapara eka dhAgA bhI nahIM / yaha jagaha bar3I khUba- mUrtikI bhAMti yaha mUrti bhI khar3I huI hai| parantu anya jo sUrata hai| parantu sabase bar3I kharAbI yaha hai ki ye nagnamUrtiyA~ mUrtiyA~ haiM ve samAsIna avasthAmeM haiM, aura dekhane meM bahuta maujUda haiN| maiMne inako naSTa karanekI zrAjJA de dI hai|" kucha bhagavAna buddhako mUrtise milatI-julatI haiN| vAstavameM yadyapi yatra-tatra ina mUrtiyoM para prahArake cinha maujUda sAdhAraNa darzakake liye bhagavAn buddha aura mahAvIrakI mUrti hai| phira bhI kula milAkara ve acchI hAlata meM haiM / yaha var3I meM kisI prakArakA vibheda karanA bar3A kaThina hai| parantu ye bAta hai| kilese bAhara nikalate hI, jyoM hI Age bar3hie, mUrtiyAM apane vizeSa dhArmika cinhoMse suzobhita rahatI haiM, AdinAthakI eka vizAla mUrti barabasa hamArI dRSTi zrAkRSTa jinakI vajahase inheM pahacAnanA AsAna hai| ye cinda kaI karatI hai| bAbarakI zrAtma-jIvanIse Upara hamane jo aMza prakArake hote haiN| udAharaNake liye vRSabha, cakra, kamala, uddhRta kiyA hai usameM U~cAI cAlIsa phITa batAI gaI hai, azva, siMha, bakarI, hirana Adi / jainiyoMke prathama tIrthaGkara parantu vaha sattAvana kITase kama U~cI nahIM hai| jainiyoMkI bhagavAn zrAdinAthakI mUrti ke nikaTa sadaiva vRSabha banA rahatA itanI bar3I mUrti bhAratameM ekAca jagaha hI aura hai| mUrtikI hai| ghATIkI dAhinI tarapha aura bhI kaI mUrtiyAM haiN| ye vizAlatAse darzaka ekadama cakarAkara raha jAtA hai / kalpanA akelI bahuta kama haiN| eka sAtha tIna-tIna mUrtiyAM haiN| kAma nahIM krtii| jina kalAkAroMne isa mUrtiko gar3hA hogA mUrtiyoMke kucha Age caTTAnakA eka hissA binA kaTA chor3a ve aAja hamAre sAmane nahIM haiN| unakA nAma bhI hameM jJAta diyA hai, jisakI vajahase eka dIvAra-sI bana jAtI hai| yaha hI / nAmakI unheM itanI paravA bhI na thii| parantu unakI zAyada pujArI athavA bhakta-gaNoMke liye baiThanekA sthAna hai| anokhI kalA, unakA anupama zilpa-kauzala, unakA atu- ghATIke bAhara dakSiNa-pazcimakI aora mUrtiyoMkA eka lita dhairya, unakI aTUTa sAdhanA, zrAja mAnoM AdinAtha aura samUha hai| inameM kucha vizeSa rUpase ullekhanIya haiN| bhagavAnakI isa mUrti ke rUpameM hamAre samakSa upasthita haiM / isa eka to zayanAvasthA meM eka strI-mUti hai, jo karavaTase leTI kalA-mUrtiko eka bAra praNAma karake hamane use puna: dhyAna hai aura karIba ATha phITa lambI hogii| donoM jAMghe sIdhI haiM, pUrvaka dekhA / mukha maNDala para jaise kucha upekSAkA bhAva hai| parantu bA~yA paira dAhineke nIce mur3A hai / dUsare sthAna para parantu phira bhI mUrti aAkarSaka hai| isa prakArakI sabhI bar3I tIna mUrtiyAM haiM, jinameM mAtA-pitAke sAtha eka bAlaka jaina-mUrtiyoMmeM eka prakArakI jar3atA-sI dRSTi gocara hotI hai| pradarzita kiyA gayA hai| ye mUrtiyA~ bhagavAn mahAvIrake ahArameM jo mUrti hai usake kaTi-pradezase UparakA bhAga to mAtA-pitA trizalA aura siddhArthakI batalAI jAtI haiM, aura
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 4 sAthameM bAlakake rUpameM svayaM bhagavAn haiN| tattva vibhAga dvArA prakAzita anya pustakeM par3heM [hameM svayaM ___ dakSiNa-pUrvakI ora jo mUrtiyA~ haiM una taka pahu~canA ina mUrtiyoMke darzana karane tathA kileke anya purAne sthAnoM bahuta kaThina hai| prayatna karanepara bhI unheM hama dekha nahIM ske| ko dekhanemeM ina granthose bar3I madada milI] ___ ina mUrtiyoMke sambandhameM jo vizeSa jAnakArI prApta karanA cAheM ve gvAliyara gajeTiyara tathA gvAliyarake purA .(madhukara' pAkSikase uddhRta) +--: amogha AzA :-- [ lekhaka-vyAkaraNa ratna paM0 kAzIrAma zarmA 'praphullita' ] [ 7 ] jagati kA tRNa-dala nikharegA, saNa-pratikSaNa mRdukaNa bikharegA, malayAnalakI kampita, molIse majula makaranda mregaa| prakRti-sundarI nRtya karegI, vana-viha~ga maMgala gAya~ge ! zrAe~ge, ve dina Ae~ge !! kabhI hamArA thA jaga apanA, sukha thA, dukhakA thA nahIM sapanA; dasa lakSaNa, zubha lakSaNa the taba, hotI thI na azubha durghttnaa| jaba na rahe ve sukhake dina to, ye durdina bhI Tala jAyeMge ! bhAeMge ve dina zrAeMge !! [ 2 ] miTa jAyegA, darda-purAnA, hai parivartana-zIla jamAnA; bhUlegA antara, AMkhoM kIpyAlI se A~sU chalakAnA! nirmama ho kara chor3a gaye jomamatA lekara ghara Ae~ge ! Ae~ge, ve dina Ae~ge !! [ 3 ] nizA-nirAzA kA muMha-kAlA, nabha se phUTegA ujiyAlA; aruNa ,uSAke komala karase chalaka par3egA jIvana pyaalaa| prAzAke chIMToM meM duba-Dubakarate tAre chipa jAe~ge ! zrAe~ge, ve dina AeMge !! [ 4 ] maMju sumana hoMge sahayogI, kahIM na koI pIr3A hogI; satya - sAdhanAke sAdhanasebana jAyeMge bhogI yogii| eka eka kA hAtha pakar3a karadukha - sAgarase tira jAyeMge ! zrAe~geM, ve dina zrAe~ge !! [ 5 ] viplava, pApAcAra ghaTeMge; bhISaNa atyAcAra haTeMge! saccI rIti * nIti se jagake, mithyAMcAra - vihAra miTeMge, prema * sudhAkI do ghUToMseamara sadA ko ho jAe~ge! pAe~ge, ve dina Ae~ge !! viSama-vAsanA miTa jAegI, sAmya - bhAvanA chA jAegI; sadAcArakI sukha-gaMgAmeMduniyA phira gote laaegii| ghula kara pIr3A krIr3AoM meM-- pApa puNyase dhula jAe~ge! zrAe~ge, ve dina zrAe~ge !! phailegI nava-latA nirAlI, thiraka uThegI DAlI-DAlI; saMsRti jhUma uThegI sukha meMtama meM ha~satI-sI dIvAlI ! maMgalamaya jaga-jaMgala hogA, sukhada-jalada jala barasAeMge! zrAe~ge, ve dina zrAe~ge !! madhu hogA, pIne * khAne ko, nandana - vana mana bahalAneko, bhUtalase nabhatala taka hogAsundara patha, zrAne * jaaneko| 'satya' sakhA bana sAtha rahegAjaba cAhe pAe~ - jAe~ge ! pAe~ge, ve dina Ae~ge !!
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'sayuktika sammati' para likhe gaye uttara lekhakI niHsAratA [ lekhaka-paM0 rAmaprasAda jaina zAstrI ] [gata kiraNase Age] (2) arhatpravacana aura tasvArthAdhigama dvaMdvAdau vA zrayamANaM padaM pratyakaM saMbadhyate' isa niyama sa prakaraName sayuktika sammati ke AkSepakA uttara ke anusAra dvaMdvAntargata vizeSaNa pratyeka vidheya (vizeSya ) ke sAtha laga sakatA hai, to isakA uttara Sax dete hue prophesara jagadIzacaMdrana mere vyAkaraNa yaha hai ki yaha bAta asaMdigdha avasthA kI hai, jisa viSayaka pANDityapara hamalA karanakI kAziza kI hai jagaha saMdigdhanArUpa vivAdastha viSaya ho vahA~ yaha aura vinA kisI yukti-prayuktika hetuke hI mere jJAna uparyukta vyAkaraNakA niyama lAgU nahIM hotA / yahAMkA ko jhaTase vyAkaraNa-zUnyatAkI upAdhi da DAlI hai ! viSaya saMdigdha hAna ke kAraNa vivAdastha hai; kyoMki mAlUma nahIM vyAkaraNa ke kisa ajIba kAyadeko lekara siddhasenagaNIkI TIkAke adhyAya-parisamApti-vAkyoM uttaralekhakana vyAkaraNa-zUnyatAkA yaha sArTiphikaTa meM sirpha saptama adhyAyako chor3akara aura kisI bhI de DAlane kA sAhasa kiyA he ! mujhe to isameM uttaralakhakaLaM citta kI prAyaH kSubdha prakRti hI kAma karatI adhyAyake anta meM ' umAsvAtivAcakopajJasUtrabhASye' huI najara ArahI hai| aisA vAkya nahIM hai| aisI hAlatameM kahA jA sakatA maiMna likhA thA ki- umAsvAtivAcakApajJa hai ki yaha vAkya khAsa siddhasanagaNIkA na hokara sUtrabhASya' yaha pada prathamAkA dvivacana hai / cUMki kisI dUsarekI kRti ho jo tattvArthasUtrakA to umA'bhASya' zabda nitya hI napaMsakaliMga hai, isaliya vAtikA mAnatA ho paraMtu bhASyako umAsvAtikA 'bhASya' pada prathamAkA dvivacana hai, isa kathanameM nahIM mAnatA ho / pratilekhaka bhI saMdhivAkyoM ke vyAkaraNakI to kAI galatI nahIM hai| aba rahA isa likhanameM bahuta kucha niraMkuza pAye jAte haiM, isIsa padako prathamAkA dvivacana likhanakA merA Azaya, vaha graMthakI saba pratiyoM meM saMdhivAkya / eka hI rUpa yahI hai ki ukta dvaMdvasamAsake antargata sUtra aura se dekhane meM nahIM pAte / athavA usa kRtiko yadi bhASya donoM hI umAsvAtikRta nahIM haiM kintu kevala siddhasenagaNIkI hI mAna liyA jAya to siddhasana tattvArthasUtra hI umAsvAtikRta hai / yadi bhASya bhI gaNIke hRdayakI saMdigdhatA usake nirmANameM avazya umAsvAtikRta hotA to siddhasenagaNi -- umAsvAti- saMbhavita ho sakatI hai| yadi siddha senagaNI isa vAcakopajJa' isa vizeSaNakI bhASyake sAtha bhI viSayoM ( sUtra aura bhASyake ekakatatva viSayameM ) vAkyaracanA kara dete, paraMtu unhoMne aisI racanA nahIM sarvadA athavA sarvathA asaMdigdha rahate to ve 'umAkI / isake liye yadi aisA kahA jAya ki 'dvaMdvAnte svAtivAcakopajJe sUtrabhASye' aisA spaSTa likhate athavA
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 438 anekAnta sUtra aura bhASya dAnoM ke sAtha judA judA umAsvAtivAcakopajJa jaisA vizeSaNa lagA dete; paraMtu aisA kucha bhI kiyA nahIM ataH vaha pada saptamIkA ekavacana nahIM hai aura na usase ekakartRnA hI siddha hotI hai / aba dekhanA yaha hai ki siddhasenagaNI isa viSaya meM saMdigdha kyoMkara haiM / siddhasenakI TIkAko yadi gaharAI ke sAtha avalokana kiyA jAtA hai to usase yaha patA calatA hai ki unhoMne haribhadrasUri jaise apane kucha pUrvavartI vidvAnAMke kathanaparase yaha g2alata dhAraNA to karalI ki bhASya aura tattvArthasUtra ke kartA eka hI vyakti haiM parantu vaisI dhAraNAko sudRDha rakhane ke liye koI bhI puSTa pramANa upalabdha na hone se ve usa viSaya meM barAbara zaMkAzIla athavA saMdigdha rahe haiM- bhale hI AmnAyavaza ve donoMkI ekatAkA kucha pratipAdana bhI karate rahe hoN| unakI isa sthitikA pradhAna kAraNa eka to yaha jAna par3atA hai ki bhASyakaM sAthameM jo 31 saMbaMdha - kArikAe~ haiM unameM -- 22 vIM aura 31 vIM kArikAoM meM - ' vakSyAmi ' ( vakSyAmi ziSya hitamimamityAdi ) ' patrakSyAmi ' ( mokSamArga pravakSyAmi ) jaise ekavacanAnta prayoga pAye jAte haiM; jabaki bhASya meM saba jagaha ' upadekSyAmaH ' ( ' vistareNopadekSyAmaH ' si0 TI0 pR0 25,41 ) aura vakSyAmaH' (' purastAdavakSyAmaH' 'mana:paryayajJAnaM vakSyAmaH ' si0 TI0 pR0 76, 100 ) jaise bahuvacanAntakriyA pada hI naz2ara Ate haiM aura aise sthala bhASya meM 13 haiM / isase spaSTa mAlUma par3atA hai ki sambaMdha kArikAoMke aura bhAdhyake kartA jude jude haiM / sambaMdha kArikAoM ke kartA eka vyakti zAyada umAsvAti haiM aura bhASya ke kartA koI dUsare - saMbhavataH aneka haiN| 6 [ varSa dUsarA kAraNa yaha mAlUma hotA hai ki bhASyakArane, apane bhASya meM, aneka sthaloMpara aise vAkya likhe haiM jinale spaSTa mAlUma hotA hai ki bhAdhyakartAsi sUtrakartA jude haiM / yathA: 'zrAdya iti sUtrakramaprAmANyAnnaigamamAha ' ( pR0 117) / "Adyamiti sUtrakramaprAmANyA daudArikamAha " ( pR0 207 ) / 66 bandhe purastAd vakSyati ( pR0 210 ) / " vakSyati ca sthitau 'nArakAraNAM ca dvitIyAdiSu' ( pR0 228 ) " uttarasyeti sUtrakramaprAmANyAduccairgotrasyAha " ( dvi0 khaM0 pR0 39 ) 66 sUtrakramaprAmANyAduttaramityabhyantaramAha "" ( dvi0 khaM0 pR0 249 ) ina vAkyoM meM prayukta hue prathamapuruSa ke ekavacanAtmaka kriyAkaM prayoga sAfa sUcita karate haiM ki bhASyakAra, jo apanA ullekha uttamapuruSa ke bahuvacanameM karate Ae haiM, apanese sUtrakArako judA pragaTa kara rahe haiM / mAlUma hotA hai ina donoM kAraNoM se siddhasenagaraNI apanI dhAraNA meM saMdigdha hue haiM, parantu AmnAya athavA haribhadraka kathanakI rakSAke liye unheM nirhetuka vAkya-racanA karake yaha kahanA par3A hai ki sUtrakAra se bhASyakAra avibhakta hai| aise kathana ke sthala siddhasena gaNIkI TIkA meM do jagaha najara Arahe haiN| eka sthala to prathama adhyAyake 11 veM sUtrake bhASya meM prayukta huI ' zAsti ' kriyA sambandha rakhatA hai / isa kriyA kA spaSTa Azaya vahAM yaha hai ki sUtrakAra zikSA ( upadeza ) detA hai / isI ' zAsti ' kriyAsaM saMdigdha hokara siddhasenagaNI AmnAyaka-thanakI rakSArtha apanI TIkA meM likhate haiM--
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 8] sayu0 sa0 para lile gaye uttara lekhakI niHsAratA 436 " zAstIti ca graMthakAra eva dvidhA aAtmAnaM ukta donoM sthaloMkI paMktiyA~ vyarthakI khIMcAtAnIko vibhajya sUtrakArabhASyakArAkAreNaivamAha-zAstIti, liye hue nirhetuka honase yaha kaise samajhA jAya ki sUtrakAra iti zeSaH / athavA paryAyabhedAt paryAyiNo bhASyakAra aura sUtrakAra eka haiM ? mAlUma hotA hai bheda ityanyaH sUtrakAraparyAyA'nyazca bhASyakAraparyAya siddhasanagaNIne donoMko eka batalAnekA jo yaha ityataH sUtrakAraparyAyaH zAstIti / " prayAsa kiyA hai vaha kevala AmnAyakI rakSArtha loka. arthAt-graMthavAra hI apane AtmAko sUtrakAra dikhAU kiyA hai; kyoMki yadi unakI sarvathA vaisI hI aura bhASyakArake AkArasa do bhAgoMmeM vibhAjita kara bhAvanA hotI to ve sUtrakArako 'sUri' aura bhASyakAra ke aisA kahatA hai / ' zAsti' kriyApadake sAthameM / ko 'bhASyakAra' ullekhita karake judA judA prakaTa na karate / jaisA ki nimna vAkyoMse prakaTa hai :'sUtrakAraH' pada ' iti zeSaH ' (adhyAhRtta ) ke rUpa " iti kazcidAzaGketa, atastanivAraNAyAha meM hai / athavA paryAyake bhedase paryAyIkA bheda hone ke bhASyakAraH" (pUrvArdha pR0 25) kAraNa sUtrakAra paryAya anya hai aura bhASyakAra paryAya "satyapi pramANanayanirdezasadasadAdyanekAnuyogaanya hai / ataH 'zAsti' kriyAkA kartA sUtrapayoya hai| dvAravyAkhyAvikalpe punaH punastatra tatraitadeva dvayamupanya dUsarA sthala dvitIya adhyAyake 45 veM sUtrakaM syan bhASyAbhiprAyamAviSkaroti sUriH / " (pU0pR0 29) bhASyameM prayukta hue 'kArmANamAha' isa vAkyasa saMbaMdha "tatredaM sUtraM vAkyAntaranirUpaNadvAreNa prANAyi rakhatA hai, jisakI TIkAmeM siddhasenagaNI likhate haiM- suurinnaa|" (pU0pa0 32) "sUrirAha-atrocyate / " (pU0 pR0 41) "sUtrakArAdavibhakto'pi hi bhASyakArI vibhAga siddhasenagaNIkI TIkAmeM aise aneka sthala haiM jo mAdarzayati, vyucchittinayasamAzrayaNAt / " khAsakara 'sUri' zabdase sUtrakartAke vAcaka haiM arthAt-bhASyakAra sUtrakArase abhinna hotA tathA sUtrakAra ke liye 'satrakAra' aura bhASyakAraka huA bhI apaneko bhinna prakaTa kara rahA hai, yaha payo- liye 'bhASyakAra' zabdake spaSTa prayogako liye hue haiN| yArthikanayake Azrayako liye hue kathana hai| isase mAlUma hotA hai ki siddhasenagaNIkI ukta ina donoM sthaloMpara utpanna honevAlI sandehakI mAnyatA sandehako lie hue lokadikhAU thI / aisI rekhA aura khIMcAtAnI dvArA usake parimArjanakI ceSTA hAlatameM 'umAsvAtivAcakopajJasUtrabhASye' isa pada spaSTa hai| inameMse pichale sthalake 'sUtrakArAdavibhakto ko siddhasanagaNIkA mAna lenepara bhI yaha kaise nizcita 'pi hi bhASyakAraH' isa vAkyakhaNDako uddhRta karake rUpase kahA jA sakatA hai ki unakA abhiprAya 'umAuttaralekhaka (pro0 sA0) ne apane kathanakI bar3I svAtivAcakopajJa' vizeSaNako bhASyake sAtha lagAne bhArI prAmANikatA batalAI hai aura aisA bhAva vyakta kA thA ? yadi unako vaha vizeSaNa bhASyake sAtha bhI kiyA hai ki maiM jo kucha likha rahA hUM vaha akhaMDya hai! lagAnA abhISTa hotA to ve use satrakI taraha bhASyaka yaha dekhakara mujhe bar3A aphasosa hotA hai ki aise bhI sAtha lagAkara do pada alaga alaga de dete athavA zabdamAtraprekSI lekhaka kaise kaise niMdya dhokhemeM svataH 'umAsvAtivAcakopajJe' aura 'satrabhASye' aise do pha~sakara dUsaroMko bhI pha~sAte haiM ! siddhasenagaNIkI pada likha dete / paraMtu ina donoMmeMse eka bhI bAta
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 440 anekAnta [ varSa 4 prazna se aisA mAlUma hotA hai ki Apane yaha sayuktika sammatikA uttaralekha prAyaH A~kha mIcakara likhA hai; kyoMki 'sUtrabhASye' padameM jaba bhASya zabda spaSTa dikhAI derahA hai taba ukta praznako liye hue ApakI ukta likhAvaTako A~kha mIcakara likhI jAne ke sivAya aura kyA samajhA jA sakatA hai / siddhasenagaraNIne kI nahIM, aisI hAlata meM arthAta saMdigdha avasthA meM ' umAsvAtivAcakopajJa vizeSaNa bhASya ke liye lAgU nahIM ho sakatA, aura isaliye maiMne -- umAsvAtivAcakopajJasUtrabhASye ' isa vAkyako jo prathamAkA dvivacana likhA hai vaha sarvathA vyAkaraNa ke kAyadeko liye hue hai / isako jo 'vyAkaraNazUnyatA' likhate haiM ve svataH vyAkaraNajJAnase zUnya jAna par3ate haiM / maiMna saptama adhyAyake usa sandhivAkyakA artha dete hue, jisameM vivAdastha padakA prayoga huA hai, eka jagaha ' usameM ( unameM ) ' artha likhA thA, isa para prA0 sA0 pUchate haiM ki - " usameM yaha artha kahA~ se AgayA ?" isakA samAdhAna itanA hI hai ki yadi koI saMskRtakA acchA jAnakAra hotA to vaisA artha svayameva kara letA / parantu ApakI samajhameM vaha artha nahIM AyA aura mujhe mukhyatayA ApakoM hI samajhAnA hai ataH Apa samajhiye - saMskRta yA aura bhI bhASAoM meM jo vAkya hote haiM ve saba sAkSepa hote haiM / yahA~ prakRta meM jo yaha vAkya hai ki ' aura bhASya sUtra haiM' isameM sUtra aura bhASya kartA haiM, kartA hamezA kriyAkI apekSA rakhatA hai ataH 'hai' yaha kriyA aga tyA adhyAhRta hai / jaba prakRtameM ' sUtra aura bhASya haiM' aisA vAkya siddha hojAtA hai to phira usake Age ' bhASyAnusAriNI TIkA hai ' yaha vAkya vinyasta hai; taba svataH hI donoM vAkyoMkA saMbaMdha milAnevAlA arthAt sApekSa vAkya jo ' usameM ' ( unameM ) hai vaha sambaMdhita hojAtA hai / ataH yahAM bhASAparijJAnI ko yaha zaMkA nahIM hotI ki 'usameM' yA 'unameM' yaha artha kahA~ se A gayA / aura isaliye ukta zaMkA nirmUla hai| isI prakAra Age calakara Apa pUchate haiM ki 66 ukta artha meM 'bhAgya' zabda kahA~ se kUda par3A ?" isa isI prakRta viSaya ke saMbaMdha meM Apane eka vicitra bAta aura bhI likha mArI hai, aura vaha yaha hai ki "umAsvAtivAcakopajJasUtrabhASye' padameM 'umAsvAtivAcakAMpajJa' jo uddezya hai vaha apane vidheya 'bhASya' padake sAtha to avazya hI jAyagA, cAhe thor3I dera ke liye vaha 'sUtra' ke sAtha na bhI jAya" yaha ApakA vacana vAstava meM sahAsya vyAkaraNazUnyatAkA sUtraka hai / apane isa kathana ke samarthanameM Apane koI bhI hetu nahIM diyA, nirhetuka hone se ApakA kathana pramANa koTi meM nahIM A sakatA / zrAzcarya hai Apake sAhasa ko jo Apane bhaTase aisA likha mArA ki jisa vizeSya se vizeSaNa saMbaddha hai usake sAtha to vaha na bhI jAya aura dUravartI vizeSya ke sAtha uchalakara saMbaddha hojAya ! yaha saba ApakI vicitra kathanI Apa sara.khoM ke dhyAna - zarIpha meM bhale hI Ae paraMtu vijJoMke dhyAnase to vaha sarvathA bAhya hI hai aura use koI mahatva nahIM diyA sA sakatA / isI prakaraNa meM Apane yaha bhI likhA hai ki 'arhatpravacana' zabda bhI napuMsakaliMga hai, phira use bhI prathamAkA dvivacana kyoM na mAnA jAya ?" isakA samAdhAna eka to yaha hai ki - 'tatvArthAdhigame' padake anaMtara kadAcit vaha pada ( arhatpravacane) hotA to mAna bhI liyA jAtA, paraMtu yahA~ vaisI vAkyaracanA nahIM hai / ataH vaise arthakA Tati arthAvabodhakatva na 66
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 8] sayu0 sa0para likhe gaye uttaralekhakI niHsAratA 441 honese use prathamAkA dvivacana na mAnakara saptamyanta dUravartI 'bhASyakA' kA vizeSaNa nahIM ho sakatA kiMtu pada mAnanA hI ucita hai / dUsare, yadi usako prathamA nikaTavartI 'satra' kA hI ho sakatA hai| dUsare, usa kA dvivacana mAna bhI liyA jAya to vaha 'sUtrabhASya' padako 'saptamyanta' hI mAnanekA yadi Agraha ho to padakA vizeSaNa honese yaha artha hogA ki tatvArthasUtra vaha paM0 jugalakizorajI mukhtArake kathanAnusAraka aura bhASya hI 'arhat pravacana' haiM-dUsare AgamAdi SaSThI tatpuruSakA hI rUpa sabase prathama saMbhavita hai; graMtha arhatpravacana nahIM haiN| AgamAdi graMthAMke sAtha kAraNa ki zIghra zAbdabodhakatAmeM SaSThItatparuSakI vaha 'arhat pravacana' zabda dekhA bhI nahIM jaataa| ataH tarafa sabase pahale dRSTi jAtI hai. aura taba usa padakA aimA mahAn anatha na ho jAya isake liye hI 'tatvA- artha yaha ho jAtA hai ki-'umAsvAti vAcaka-virarthAdhigame' padake pUrva 'arhat pravacane' pada vinyasta cita tatvArthasatrake bhaassymeN'| isa arthasa yaha spaSTa kiyA gayA hai, jisakA tAtparya yahI hai ki vaha pada pratIta hotA hai ki bhASyakartA tatvArthasUtrakartAse jude saptamIkA hI samajhA jAya aura isa taraha usase koI haiM / anaH kahanA hogA ki donoM vibhaktiyoMmeMse kAI anartha ghaTita na hojaay| bhI vibhakti lIjAya-paraMtu pro0 sA0 kI ekakartRtva isI prakaraNameM po0 sAhabane eka bAta yaha bhI kI abhISTa siddhi kisIse bhI nahIM bana sktii| pUchI hai ki "usa bhASyakA kartA kauna hai jisa para dUsare, 'tuSyatu durjananyAyasaM' yadi yaha mAna bhI graMthakAra TIkA ligva rahe haiM ?" isakA javAba Upara liyA jAya ki siddhasana gaNI donoMkA eka kartRtva hI A cukA hai, jisakA Azaya yaha hai ki bhASyameM mAnate the' to ve Apake matAnusAra bhale hI mAneM, una kArikAoM ke viparIta 'vakSyAmaH' jaise bahuvacanAnta ke mAnanekI kImata to taba hotI jaba ki ve usa kriyApadoMkA prayoga pAyA jAtA hai, isaliye bhASyake viSayameM kisI prabala hetukA spaSTa ullekha karate; parantu kartA umAsvAti na hokara koI dUsare hI haiM aura ve unhoMne vaisA koI ullekha kiyA nahIM tathA bhASyakAra saMbhavataH aneka haiN| svataH apanese sUtrakArako judA sUcita karate haiM, to phira isa prakaraNameM 'umAsvAtivAcakopajJasatrabhASye' aisI dazAmeM siddhasenagaNIkI vaisI mAnyatAkI kImata padako lekara dvaMdvasamAsagata saptamI vibhakti mAnanekI bhI kyA ho sakatI hai aura usase bhASyaviSayaka jo ApakI dhAraNA thI usakA khaMDana Upara acchI pracalita saMdigdhatAkA nirasana bhI kaise bana sakatA hai ? taraha kiyA jA cukA hai arthAt vaha pada vahA~ saptamIke ise vijJa pAThaka svayaM samajha sakate haiN| rUpameM ThIka baiThatA nahIM kiMtu prathamAkA dvivacana hI ataH isa dUsare prakaraNa meM bhI uttararUpase jo ThIka baiThatA hai| kadAcit use saptamIkA eka vacana bAteM kahI gaI haiM unameM kucha bhI sAra nahIM hai aura bhI mAnA jAya taba bhI vaha ho uttara usa pakSameM diyA na unake dvArA bhASyako 'svopajJa' tathA 'ahatpravacana' jA sakatA hai, kyoMki samAhAradvaMdva meM vaha saptamIkA hI siddha kiyA jA sakatA hai / eka vacanAnta mAnA jA sakegA to vahA~ saMdigdha *vizeSa UhApohake liye dekho 'anekAMta' varSa 3 ki0 12 avasthAmeM 'umAsvAtivAcakopajJa' yaha vizeSaNa pR0 735 para parIkSA naM. 3
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 442 anekAnta [varSa 4 (2) vRtti (3) vRtti naMbara 3 meM 'avasthitAni' zabdakI vyAkhyAke sambandha sayuktika sammatimeM isa vRtti-prakaraNako lekara se dravyoMkI iyattAkA pramANa chaha hai isa prakArakA yaha likhA gayA thA ki 'vRtti' zabdase rAjavArtikameM varNana AyA hai| usIko lekara zaMkAkArakI zaMkA hai zvetAmbara bhASya nahIM liyA hai kintu paM0 jugalakizora ki-' vArtike vA vArtikabhASye bhavatA uktAni jIna jo zilAlekhAdike AdhArase bAta mAnI hai vaha dharmAdIni SaD dravyANi paraMtu vRttau (sUtraracanAyAM) ThIka hai| usake liye maiMna jA hetu diye the unamasa dharmAdIni paMcaitra ataH kadAcit tAni paMcatvaM na eka 'vRtti' ke artha-dvArA usa viSayake saMgata mAgeko vyabhicaranti' isa prakAra gajavArtikake bhASyagata batalAna rUpa thA, usake khaMDanakA uttara lekhakane jo zaMkAkA vistArasa spaSTIkaraNa hai, jisako ki maiMna prayAsa kiyA hai vaha avicArita honese bepAyekA jAna saMkSepasa vArtikake zabdoMkA pRthaka 2 zabdArthakarake par3atA hai| kAraNa ki rAjavArtikameM 'vRtti' zabdako vArtikake bhASyakA abhiprAya 'sayuktika sammati' meM lekara SaDavyake abhAvakI zaMkA kI hai, vahAM 'vRtti' likhA thaa| usakA uttaralekhakane mere pANDityakA zabdase akalaMkane zvetAmbara bhASyako grahaNa nahIM namUnA, tor3a-maror3a kara dUSita artha karanA tathA akakiyA hai| isameM eka hetu to yaha hai ki zvetAmbara laMkadevake bhASyase apanA alaga bhASyaracanA Adi saMpradAyameM usa bhASyakI pahale to 'vRtti' zabdase batalAyA hai aura isa prakAra binA vicAre kitanA ho prakhyAti hI nahIM hai| dUsare, vRtti aura bhASya eka anApa-sanApa likha mAga hai ! yadi mere usa arthameM arthaka vAcaka haiM, isa liye kadAcit zvetAmbara bhASyake abhiprAyase koI asaMgatatA batalAI hotI sampradAyaka kisI AcAryane usako 'vRtti' bhI likha taba to uttara lekhakakA yaha saba likhanA bhI vAjiba diyA ho to koI Azcarya nahIM; tathApi rAjavArtikake samajhA jAtA; paraMtu jo AMkha mIcakara likhe usakA paMcamAdhyAyake usa prakaraNameM zvetAmbara bhASyakA kucha kyA ilAja ? astu, maiMne vArtikakA 'vRttau tu paMca bhI sambaMdha nahIM haiM / rAjavArtikameM akalaMkadevana yadi avacanAt SaDdravyopadezavyAghAtaH' aisA padaccheda kara zvetAmbara bhASyake sambaMdhako lekara dravyoMke paMcatva- ke jo yaha hindI artha kiyA thA ki-'vRttimeM (sUtra viSayakI zaMkA uThAI hotI to usakA samAdhAna bhASya racanAmeM) to pAMca haiM, avacana honese (chahadravyakA ke hI kisI vAkyase ve karate paraMtu unhoMne vaisA na kathana na honesa) chaha dravyoMke kathanakA vyAghAta hai karake usakA samAdhAna digambara sUtrase kiyA hai, isa arthAt chaha dravyoMkA kathana bana nahIM sakatA' isa se spaSTa hai ki vaha zaMkA digambara sUtrakI racanA para arthameM vArtika bhASya ke abhiprAyase kyA pharka prAtA hai / kAraNa ki nityAvasthitAnyarUpANi' isa sUtra hai use vidvAn pAThaka milAna kara saMgata aura asaMtaka tathA Age bhI bahuta dUra taka sUtraracanA yA sUtrA- gatakA vicAra kareMge aisI dRr3ha AzA hai| nupUrvI meM pAMca dravyoMkA hI kathana-AyA hai-chahadravyoM yahAM isI prakaraNameM pro0 sAhaba likhate haiM ki kA kathana nahIM AyA hai| " 'paMcatvavacanAt' zabdakA artha khIMcatAna kara yadi 'nityAvasthitAnyarUpANi' isa sUtrakI vArtika 'paMcatu avacanAt' kiyA bhI jAya to usakA kevala
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 8] sayu0 sa0 para likhe gaye uttara lekhakI niHsAratA 443 itanA hI artha ho sakatA hai ki pAMcakA to kathana artha 'sUtraracanA' diyA ho, vaha to aura bhI upahAsanahIM kiyA" / isa vAkyameM Apane vyAkaraNa jJAna- janaka hai, kyoMki 'vRtti' zabdakA artha ekAkSarI koSa zUnyatAkI eka bar3IhI bhaddI misAla upasthita kI hai; kA viSaya nahIM hai kiMtu anekAkSarI koSakA viSaya hai| kyoMki 'paMcatvavacanAta' kA artha jo pAMcakA to mAlUma nahIM jaba 'vRtti' zabda sAfa dvacakSarI ( anekathana nahIM kiyA aisA kiyA gayA hai vaha vyAkaraNa kAkSarI) hai taba usake arthake liye ekAkSarI koSakA ke kAyadese sarvathA azuddha hai| vyAkaraNameM 'paMca' yaha patA pUchanekI nirAlI sUjha kahA~ se utpanna ho gaI ! prathamA kA bahuvacana hai, SaSThIkA rUpa nahIM hai, ataH ise dekhakara to bar3A hI Azcarya hotA hai ! kyA isI 'paMca' isa prathamAntakA jo artha 'pAMcakA' kiyA gayA kA nAma sAvadhAnI hai ? aura isI sAvadhAnIke balahai vaha ho nahIM sktaa| jaba usa vAkyakA ukta artha bUtepara zrApa vicArakSetrameM avatIrNa hue haiM ? tathA vyAkaraNake kAyadesa sarvathA pratikUla par3atA hai taba dUsaroMpara nirarthaka kaTAkSa karanekA apaneko adhikArI phira jo artha sayuktika sammatimeM likhA gayA hai vaha samajhate haiM ? vicArakI yaha paddhati nahIM aura na akalaMkadevake abhiprAyako liye hue anukUla artha hai vicArakoMke liye aisI bAteM zobhA detI haiN| isa kathanameM kucha bhI Apatti mAlUma nahIM hotii| ataH ___acchA, koSakI bAta pUchI usakA javAba yaha hai usa parasa alaga bhASya banAne AdikI jo uttara ki-'zabdastomamahAnidhi' caur3I sAijake pR0 377 lekhakane kalpanA kara DAlI hai vaha saba usakI vyA ko nikAlakara dekha lIjiye, usameM vRttikA artha kevala karaNajJAna-zUnyatA aura avicAratAkA hI eka kRtya 'racanA' hI nahIM kitu bArIkIsa dekheMge to 'sUtraracanA' jAna par3atI hai| bhI mila jAyagI; kyoMki usa koSameM racanAke bhedoMmeM ___ eka sthAnapara prophesara mahAzaya upahAsAtmaka zabdoMmeM likhate haiM- 'vRtti' kA artha eka 'sAtvatI' racanAvA bheda bhI hai, 'sAtvatI' kI 'sUtraracanA' karake to sacamuca zAstrI mahodayane kalama niSpatti 'sat' zabdase vatupa, aNa aura strI pratyayAt tor3a dI hai|" isake uttara meM itanA hI kahanA paryApta 'GIp' pratyayase huI hai| jinheM vyAkaraNakA vizAla hogA ki 'vRtti' kA vaisA saMbhavita artha karake saca- jJAna hogA unheM 'sAtvatI' zabdakA artha 'sautrI' muca hI sayuktika sammatike lekhakane zrApa sarIkhe racanA mAlUma par3a sakatA hai kyoMki 'sat' zabdakA yaktizUnya lekhake lekhakoMkI to qalama hI tor3a DAlI artha 'niSkarSa' aura 'sAra' rUpa hotA hai aura sUtra bhI hai| kyoMki usakA khaMDanAtmaka uttara ApakI zaktise zAbdikamaryAdAse padArthoMkI (padoMke athakI) niSkarSabahma hai| tA-sAratAko liye hue hote haiM / ataH 'sAtvatI' aura Apane 'vRtti' ke arthaka viSayameM koSakI jo 'sautrI' eka arthake vAcaka haiN| dUsare 'vRtti' zabdakA bAta pUchI hai vaha Apake koSajJAnakI ajAnakArIke 'sautrI racanA' jo artha kiyA gayA hai vaha kevala koSasAtha sAtha vAkyArthoMke sambandhakI bhI ajAnakArI balase hI nahIM kiyA gayA kiMtu usakA prakaraNase bhI ko sUcita karatI hai / aura koSakI bAtameM jo aise sambandha milatA hai, isaliye usakA artha prakaraNaekAkSarI koSakA patA pUchA gayA hai jisameM 'vRtti' kA saMbaddha bhI hai| kAraNa ki, rAjavArtikakAra paMcatva
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 444 anekAnta [ varSa 4 viSayakI zaMkAkA samAdhAna kisI rAjavArtika, sarvArtha- vArtikameM 'vRtti' zabda AjAnasa prA0 sA0 ne apanI siddhi yA zvatAmbara bhASya prAdika vAkyoMsa na karake mAnyatAke anumAra jo yaha likha mAga hai ki "rAjakhAsa umAsvAmI mahAgajake sUtrasa kara rahe haiN| aura vArtikameM 'vRttau ukta' kahakara jo vAkya uddhRta kiye isaliye pro0 sA0 kA yaha likhanA ki " 'vRtti' kA haiM ve vAkya na kisI sUgharacanAke haiM aura na anupaatha 'sUtraracanA' kisI bhI hAlata meM nahIM ho sakatA" labdha zivakoTikRta vRttike, balki ukta vAkya nirarthaka jAna par3atA hai| hA~, vaha zaMkA yadi kisI zvetAmbarIya tattva tha bhASyaka haiM" usameM kucha bhI sAra vRttivizeSake viSayakI hotI to akalaMka usa vRtta nahIM hai / usakA nirasana sUtraracanA-viSayaka Upa ke ke hI aMzasa usakA samAdhAna karate / yahA~ zaMkAkA vaktavyase bhale prakAra hojAtA hai / rahI hAla meM anupaviSaya maulika racanAsa sambandha rakhatA hai ataH usa labdha zivakoTi kRtikI bAta, usakA sambandha zilA kA samAdhAna maulika racanAparasa diyA gayA hai, jisa lekhasa hai, usakI jaba upalabdhi hogI taba jaisA kucha para koI Apatti nahIM kI jAsakatI * / ataH rAja- usameM hogA usa samaya vaisA nirNaya bhI ho jaaygaa| * yahA~para maiM itanA aura prakaTa kara denA cAhatA hU~ philahAlakI upalabdhimeM to sUtraracanA-viSayaka saMbaMdha ki svayaM akalaMkadevane rAjavArtikameM anyatra bhI 'vRtti' hI adhika saMgata aura vidvad-grAhya jAna par3atA hai| zabdakA prayoga 'sUtraracanA' ke artha meM kiyA hai; jaisA ki yaha nahIM ho sakatA ki akalaMka deva zaMkA to ThAveM 'bhavapratyayo'vadhidevanArakANAM' isa sUtrasambaMdhI chaThe vAtikake zvetAmbara bhASyake AdhAra para aura usakA samAdhAna nimna bhASyase sAfa prakaTa hai, jisameM 'deva' zabdako alpA - kSara aura ahita honese sUtraracanAmeM pUrva prayogake yogya karane baiThe digambara sUtrake bala para ! aisI asaMgatatA batalAyA hai, aura isaliye yahA~ prayukta hue 'vRttau' padakA aura asambaddhatAkI kalpanA rAjavArtika-jaisI prauDha artha * sUtraracanAyAM ' ke atirikta aura kucha bhI nahIM ho racanAke viSayameM nahIM kI jA sktii| dUsarI bAta sakatA: "aAgame hi jIvasthAnAdisadAdiSvanuyogadvAreNA''deza- meM 'nAraka' zabdakA 'deva' zabdase pahale prayoga honA vacane nArakANAmevAdau sadAdiprarUpaNA kRtA, tato nAraka- cAhiye / aisI hAlatameM yahA~ 'vRtti' kA artha 'zvetAmbara zabdasya pUrva nipAtena bhavitavyamiti / tanna kiM kAraNaM bhASya' kisI sUrata meM bhI nahIM ho sktaa| kyA prophesara jagaubhayalakSaNaprAptatvAddevazabdasya / devazabdo hi alpAjabhya- dIzacaMdrajI, jinhoMne apane samakSA-lekha (ane0 varSa 3 pR0 hiMtazceti vRttau puurvpryogaarhH|" 626) meM aisA dAvA kiyA thA ki rAjavArtikameM prayukta hue yahA~ para bhI yaha saba kathana digambara sUtrapAThase sambandha bhASya, vRtti, ahatpravacana aura arhatpravacanahRdaya ina rakhatA hai-zvetAmbara sUtrapATha aura usake bhASyase nhiiN| saba zabdoMkA lakSya umAsvAtikA prastuta zve. bhASya hai, kyoMki zvetAmbara sUtrapAThakA rUpa "tatra bhavapratyayo nAraka- yaha batalAnekI kRpA kareMge ki yahA~ prayukta huaA 'vRttau' devAnAm" hai, jisameM 'nAraka' zabda pahale hIse 'deva' zabda pada, jo vivAdastha 'vRttau' padake samAna hai, usakA lakSyabhUta ke pUrva par3A huA hai, aura isaliye vahA~ vaha zaMkA hI athavA vAcya zvetAmbara bhASya kaise ho sakatA hai ? aura utpanna nahIM hotI jo "zrAgame hi" Adi vAkyoMke dvArA yadi nahIM ho sakatA to apane ukta dAveko satyAnusandhAnake uThAI gaI hai aura jisameM yaha batalAkara, ki AgamameM nAte vApisa lenekI himmata kreNge| sAtha hI, jIvasthAnAdike AdezavacanameM-nArakoMkI hI pahale sat kareMge ki akalaMkadevane svayaM 'vRtti' zabdako 'sUtraracanA' Adi rUpase prarUpaNA kI gaI hai, kahA gayA hai ki taba sUtra ke artha meM bhI prayukta kiyA hai| -sampAdaka .
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ / kiraNa 8 ] sayu0 sa0para likhe gaye uttaralekhakI niHsAratA yaha hai ki zvetAmbara bhASya meM 'avasthitAni ca' aura 'na hi kadAcitpaMcatvaM bhUtArthatvaM ca vyabhicaraMti' isa rUpase do vAkya haiM, jabaki rAjavArtika meM 'vRttAvuktaM' ke anantara " avasthitAni dharmAdIni nahi kadAcitpaM catvaM vyabhicaranti" isa rUpameM eka vAkya diyA hai| yadi kalaMkadeva zvetAmbara bhASya ke ukta vAkyoMko uddhRta karate to yaha nahIM ho sakatA thA ki ve unheM jyoMke tyoM rUpameM uddhRta na karate / ataH yaha kahanA ki "isI bhASyase uThAkara akalaMkadevane apane grantha meM 'ukta' kahakara isa vAkyako diyA hai" nitAnta bhramamUlaka hai / yadi 'vRtti' zabda ke arthoM meM se vivaraNa- bhASya hI pro0 sA0 ko abhISTa hai to usakA spaSTIkaraNa sayuktika-sammati lekhake 60 veM pRSTha ke TippaNa se ho jAtA hai, jisakA spaSTa Azaya yaha hai ki rAjavArtika patra 191 meM 'AkAzagrahaNamAdau' ityAdi 34 vIM vArtika haar arthAt bhASya meM dharmAdika dravyoMko saMkhyAvAcaka 'pAMca' zabda se nirdeza kiyA gayA hai, usakA pATha rAjavArtika meM 'syAnmataM dharmAdInAM paMcAnAmapi dravyANAM isa prakAra hai| ataH kahanA hogA ki yahAMke paMcatvako lekara hI 'nityAvasthitAnyarUpANi' sUtra ke naM0 3 ke vArtika aura bhASya meM jo dharmAdi dravyoM ko chahakA nirdeza kiyA hai usIke UparakA zaMkA-samAdhAna ukta sUtrake vArtikanaM0 8 aura usake bhASya meM diyA gayA hai, jisameM zaMkA ke samAdhAnakA viSaya rAjavArtika ke pUrvavartI digambara tattvArthasUtra ke 'kAlazca' sUtra se saMbaMdha rakhatA hai / ataH yahA~ zvetAmbara bhASya kI vArtA to kapUravat athavA 'chUmaMtara' kI tarahase ur3a jAtI hai-- usakA isa rAjavArtika ke prakaraNa meM kucha bhI sthAna nahIM hai / itane spaSTIkaraNa ke hone para bhI pro0 y| Syx 445 FRIV sA0 ke mastiSka meM yadi gajavArtika ke usa vAkyaviSaya meM zvetAmbarabhASya viSayaka hI mAnyatA hai to kahanA hogA ki vaha mAnyatA AgrahakI caramasImAkA bhI ullaMghana karanA cAhatI hai| kyoMki abhI taka kisI bhI puSTa pramANa dvArA yaha nizcaya bhI nahIM ho pAyA hai ki zvetAmbarIya tattvArthabhASyakA samaya $475 kalaMka se pUrvakA hai / ho sakatA hai ki prastuta zvetAmbara bhASya kI racanA gajavArtika ke bAda huI ho aura usameM vaha paMcatva viSayaka vAkya rAjavArtika se kucha parivartana karake le liyA gayA ho, aura yaha bhI saMbhava hai ki donoM graMthoM meM ukta vAkyoMkI racanA eka dUsare kI apekSA na rakhakara bilkula svataMtra huI ho / zve0sUtrapAThakA 'yathAMktanimitta: SaDvikalpaH zeSANAM aisA sUtra hai, usake 'yathoktanimittaH' padakA zve0 bhASya meM 'kSayopazamanimittaH' artha kiyA gayA hai, parantu usa padakA vaisA artha ho nahIM sakatA / isase patA calatA hai ki yaha artha digambarIya sUtra yA usa ke bhASyoMse liyA gayA hai| isa prakAra sUtra aura bhASya ke jude jude pATha honese donoMke eka kartRvikAbhI vighaTana ho jAtA hai / zve0 bhASya aura sUtra ke ekakartA nahIM haiM, isa viSaya ke bahuta se puSTa pramANa pichale 'arhat pravacana aura tattvArthadhigama' nAmaka prakaraNa naM0 2 meM diye jA cuke haiM, jinase pAThakagaNa acchI taraha jAna sakate haiM ki zve0 sampradAya meM sUtra aura bhASyakI ekatAkA jo jJAna hai vaha kitanA bhramAtmaka hai / merI samajha meM aise AntaraGgika viSayoMkA jJAnakevala carma cakSuke dvArA dekhe gaye zAbdika kalevara se nahIM ho sakatA; kiMtu usake liye aMtaraMga prakaraNakI saMbaddhatA - asaMbaddhatAkA viveka bhI Avazyaka hai, jo gahare adhyayana tathA manana se sambandha rakhatA hai / yahA~
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 446 anekAnta [varSa 4 rAjavArtikake 'paMcatva' 'avasthitAni' Adi zabda apanI AmnAyakA zAstra svIkAra karane vAlA kyoM bhAdhyameM dekhakara vinA vicAre kaha denA ki 'ye zabda kara hojAtA hai, yaha kucha bhI batalAyA nahIM gyaa| bhASyake haiM ataH rAjavArtikake sanmukha bhASya thA' tIsare, zve0 bhASya-sambandhI zaMkAkA samAdhAna zve. kevala carmacakSukI dRSTike sivAya aura kyA kahA jA bhASya athavA zve0 sUtra pAThase na karake digambara sUtra sakatA hai ? yadi yahA~para zrAntaraMgika dRSTise vicAra pAThase karanemeM kaunasA aucitya hai, ise jarA bhI prakaTa kiyA gayA hotA to spaSTa mAlUma par3a jAtA ki ina nahIM kiyA gayA / cauthe, yaha darzAyA nahIM gayA ki kA saMbaMdha mukhyatayA sautrIya racanAse athavA rAja- akalaMkane kaba, kahA~ para tattvArthasUtra aura zvetAmbara vArtika bhASyase hai kyoMki zaMkAke samAdhAnakA hetu, bhASyakI ekakartRtAko svIkAra kiyA hai / aisI hAlata isa sthalameM, digambarIya sUtrapATha hai-zvetAmbarIya meM pro0 sA0 kA ukta sArA kathana pralApamAtra athavA bhASyako oI aMza nahIM hai / aura isaliye pro0 sA0 baccoMko bahakAna jaisA mAlUma hotA hai aura spaSTatayA kA yaha likhanA ki "isa ('vRtti' zabda ) kA vAcya kadAgrahako liye hue jAna par3atA hai / samAdhAna vAkya kAI granthavizeSa hai aura vaha graMtha umAsvAtikRta meM digambara sUtrakA prayoga honese yaha spaSTa jAnA jAtA (prastuta zvetAmbara) bhASya hai / " kisI taraha bhI hai ki zaMkAkA sambandha digambara sUtraracanAse haiThIka nahIM baitthtaa| zvetAmbarase nhiiN| zvetAmbara se hotA to samAdhAnameM Age calakara pro0 sA0 jorake sAtha dasaroMko 'kAlazcetyeke' sUtra upanyasta kiyA jAtA, jisase zve0 yaha mAnanekI preraNA karate hue ki 'akalaMkakI ukta bhASyaviSayaka zaMkAkA samAdhAna bana sakatA / aura zaMkA zve0 bhASyako lekara hai' usa zaMkAke samAdhAna isaliye 'vRtti' zabdakA vAcya vahA~ zvetAmbara bhASya na sambandhameM likhate haiM hokara digambara sUtraracanA hai, jaisAki Upara spaSTa "aba yadi isa zaMkAkA samAdhAna akalaMka svayaM kiyA jA cukA hai| bhASyagata 'kAlazcatyake' sUtrase karate haiM to isakA artha eka jagaha pro0 sA0 ne likhA hai ki-"prastuta yaha huA ki akalaMka, digambarAmnAyake pratikUla prakaraNameM khaMDana-maMDanakA koI bhI viSaya nahIM hai|" hone para bhI, bhASyako sUtrarUpase svIkAra kara lete haiM yaha likhanA ApakA pratyakSa viruddha hai; kyoMki 'zravatathA sarvArthasiddhigata digambarIya sUtra 'kAlazca' hI hai, sthitAni' padakA 'dharmAdIni SaDapi dravyANi' bhASya jisako sAmane rakhakara ve apanA vArtika likha rahe kiyA gayA hai| usakA khaMDana vAdIke dvAga kiyA gayA haiN| aisI hAlatameM 'kAlazca' satrahI pramANarUpasa dekara aura phira usakA samAdhAna 'kAlazca' sUtrake AdhAra zaMkAkA parihAra kiyA jAnA ucita thA, jo akalaMka para kiyA gyaa| yaha saba khaMDana-maMDanakA viSaya nahIM ne kiyA hai|" huA to aura kyA huA ? isakA asalI matalaba pro0 sA0 kI isa vicitra likhAvaTako dekhakara khaMDana-maMDana hI hai kyoMki zaMkA aura samAdhAna tathA bar3A hI Azcarya hotA hai ! prathama to "bhASyako sUtra khaMDana aura maMDanameM apane apane pakSakI siddhike rUpase svIkAra kara lete haiM" isa kathanameM Apake nimitta hetuoMko upanyasta karanA par3atA hai| ataH vacanakI jo vizRMkhalatA hai vaha bhASya aura sUtrake zaMkA-samAdhAna rUpase khaMDana-maMDanakA viSaya hai hii| judA judA honese hI svataH pratItimeM AjAtI hai| itanI moTI bAta bhI yadi samajhameM nahIM AtI to phira dUsare, kisI omnAyakA koI vyakti apane zAstrake kisa bUte para vicArakA Ayojana kiyA jAtA hai ? sambandhameM yadi zaMkA kare aura usakA samAdhAna usI eka sthAna para pro0 sA0 ne yaha prazna ke zAstravAkyase kara diyA jAya to isase samAdhAna ki "akalaMkane nityAvasthitAnyarUpANi' sUtrameM hI karane vAlA usa zAstrakA mAnane vAlA athavA use dravyapaMcatva-viSayaka zaMkA kyoM uThAI ?" ityAdi /
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 8 ] isakA samAdhAna sirpha itanA hI hai ki anyatra zaMkA uThAnekA sthAna upayukta na honese dUsarI jagaha zaMkA nahIM utthaaii| yahAM 'avasthitAni' sUtra ke prakaraNa meM dravyoMke chaha panekA kathana AyA aura Upara sUtrAnu pUrvI racanA meM tathA rAjavArtika bhASya meM dravyoM ke paMcasva kA kathana AyA; ataH yahA~ zaMkAkA avakAza hone se zaMkA uThAI gaI, dUsI jagaha vaisI zaMkAkA sthAna upayukta na honese nahIM uThAI gii| 'jIvAzca' Adi sUtra vaisI zaMkAke upayukta sthAna to taba kahe jAte jaba unameM vaisA prasaMga AtA / vaise prasaMgake lAnekA kArya mere Apake hAthakI bAta to hai nahIM, grantha kartA ko jisa jagaha jaisA upayukta ja~cA vahA~ vaisA prakaraNa le Ae / antameM prA0 sA0 likhate haiM ki - " pUrva lekha meM batAyA jA cukA hai ki dravya paMcatvakI zaMkA digambaroM ke yahA~ isaliye nahIM bana sakatI ki unake yahA~ to nizcita rUpa se chaH dravya mAne gaye haiM, jabaki zve0 uttarakAlIna pranthoM meM bhI 'paMcadravya' aura 'SaTdravya' kI Agamagata donoM mAnyatAe~ maujUda haiM / " parantu yaha likhate hue ve isa bAtako bhulA dete haiM ki unhoMne svayaM yaha svIkAra kiyA hai ki umAsvAti kAlasahita chahoM dravya mAnate haiM aura apane pichale lekhA naM0 3 meM 'sarva SaTkaM SaDadravyAvarodhAt' isa bhASya - vAkya ke dvArA usa mAnyatA kI puSTi bhI kI hai; taba vaha paMcatva kI zaMkA bhASya ke Upara bhI kaise bana sakatI hai ? sayu0 sa0 para likhe gaye uttaralekhakI niHsAratA. saMzodhana gata kiraNameM 'mahAkavi puSpadanta' nAmakA lekha kucha azuddha chapa gayA hai| mAtrAdikake TUTa jAnese jo sAdhAraNa azuddhiyAM huI haiM, unheM chor3a kara zeSa kucha mahatvakI - dviyoMkA saMzodhana nIce diyA jAtA hai| pAThakagaNa isake anusAra apanI apanI pratimeM sudhAra kara leveM :pR0 kAlama paMkti azuddha 408 9 18 rohiNIkheDa 406 2 8 kAvya 410 , 18 karisavahi 411 9 28 saraka zuddha rohanakheDa kaThava karisara vahi sarasvatI samAna mAnyatA ke hone para eka sthala para usa zaMkAkA bana sakanA aura dUsare para na bana sakanA batalAnA kathana ke pUrvAparavirodhako sUcita karatA hai| isake sivAya, maiMna 'mayuktika sammati' nAmake apane pUrva lekha ( anekAnta pR0 89, 90 ) meM digambara sUtra pAThake sambandhameM isa zaMkA-samAdhAna ke bana sakanekA jo spaSTIkaraNa kiyA thA tathA aucitya batalAyA thA usa para bhI Apane koI dhyAna nahIM diyA / aura na yahI socA ki eka granthakAra jo apane mata yA AmnAya ko lekara pranthakI racanA kara rahA hai vaha dUsare mata athavA AmnAya vAloM kI khuda unhIMke mata, AmnAya athavA prantha para kI gaI zaMkAkI saMgati biThalAtA huA samAdhAna apane grantha meM kyoM karegA ? - use usakI kyA jarUrata par3I hai ? aisI hAlata meM ApakA ukta likhanA kucha bhI mUlya nahIM rakhatA / Upara ke isa saba vivecanase spaSTa hai ki rAjavArtikakA ukta zaMkA-samAdhAna sUtraracanA tathA rAjavArtikake bhASyase sambandha rakhatA hai, usameM zve0 bhASyakA jo svapna dekhA jAtA hai, vaha granthako sambaddha rUpa se lagAnekI ajAnakArI hI prakaTa karatA hai, aura isaliye isa tIsare prakaraNa meM prophe0 sAhabane uttarakA jo prayatna kiyA hai usameM bhI kucha dama aura sAra nahIM hai / (kramaza:) 2 4 412 kurUpa 413 1 22 maNi 23 r 1 " 414 1 415 2 416 1 3 kundakA 416 2 21 416 2 25 417 1 35 420 2 32 23 kavayAdiyasahaM kaivayadiyahahaM 26, 27 suhayau 3 bharatA 23 sabase zuddhakurUpa marNe sahAsatA suhayaru bharahA sabase adhika kundagvA guNairbhAsite guNairbhAsiso zyAmapradhAnaH zyAmaH pradhAnaH dhanadhavalatAzcayA dhanadhavalatAzrayA sahAyatA - prakAzaka
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ jina-darzana-stotra [paM0 hIrAlAla pAMDe, sAgara ] ___ [1] Aja janma mama saphala hunA prabhuakSaya - atulita nidhi * dAtAra ! netra saphala ho gaye darzase[2] pAyA hai Ananda apAra !! [3[ Aja paMca - parivartanamaya yaha Aja nahAyA dharma - tIrthameMati dustara bhava - parAvAra ! terA darzana pA sAkAra ! sutara huA darzana se tere, gAtra pavitra huzrA nayanoM meM, bhaTakA hUM jisa meM bahuvAra !! [4] chAyA nirmala teja apAra !! Aja huzrI yaha janma sArthaka, sakala maMgaloM kA AdhAra ! tere darzana ke prabhAva se, ... pahu~cA maiM jaga ke usa pAra !! [6] 6 Aja kaSAya-sahita karmASTaka Aja hue haiM saumya sabhI graha, kA jvAlAe~ vighaTI dukhakAra ! zAnta hue mana ke saMtApa ! OM durgati se nivRtta hunA maiM vighna-jAla naza gaye acAnaka, * tere darzana ke AdhAra !! tere darzana ke supratApa !! aAja mahAbandhana karmoM kAbanda huA, dukha kA dAtAra ! saukhya-samAgama milA jinezvara ! [] tava darzana se aparampAra !! Aja huaA hai jJAna-bhAnu kA, Aja huA hUM puNyavAn maiM, udaya deha-mandira meM saar| . . dUra hue saba pApAcAra / tava darzana se he jinendravara! mAnya banA hUM jaga meM svAmin ! mithyA tama- kA nAzanahAra !! terA darzana pA avikAra !! Aja huI jina - darzana - mahimA, avagata mujha ko he bhagavAn ! satpatha sAfa dikhAI par3atA, khar3A sAmane hai kalyANa !! # 'adyASTaka stotra kA bhAAnuvAda
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ tapobhUmi [ lekhaka - zrI 'bhagavat' jaina ] Aga ke lie IMdhana aura vyasana ke lie paisA, jyAdaha hone para bhI jyAdaha nahIM / isalie ki ina donoM ke pAsa 'tRpti' nahIM hotI ! inake pAsa hotI hai| vaisI bhUkha, jo khAte-khAte aura bhI jora pakar3atI hai ! mathurAke prasiddha dhanakubera - bhAnu jaba vairAgyako prApta hue, taba apane pIche putroMke lie eka bar3I raqama chor3a ge| logoMne andAja lagAyA - bAraha karor3a ! bAraha karor3a kI pUMjI eka bar3I cIz2a hai / lekina vyasana ne sAbita kara dikhAyA ki usakI naz2aroM meM bAraha karor3akI rakamakA utanA hI mahatva hai, jitanA hamAre Apake lie bAraha rupaye kA / use bAraha araba kI sampatti bhI 'tRpti' de sakeMgI, yaha nizcaya nahIM kahA jA sakatA ! akhira vahI huA ! gharameM muTThI bhara anna aura meM phUTI kaur3I bhI jaba nahIM rahI taba sAtoM sahodaroMne corI karanA vicArA / vyasanakI kAloMcane mana jo kAle kara die the, isase acchA, sundara visAra aura nigAha meM bhara hI kauna sakatA thA ? rojagAra jo ThaharA, lalacA gayA mana ! jokhima kI jarUra; para, bar3I rakkamakI prAptikA zrIkarSaNa jo sAtha meM natthI thA - usake ! aura puNya-pApa kI kamajoriyoMse to mana pahale hI judA hocukA thA ! bhAnuseTa vaisamma lAbha, yA gRhatyAgakA kAraNa bhI yahI thA ! unheM kisI catura, anubhavI jyotiSIne ! lA diyA thA ki tumhAre sAtoM putra vyasanI hoMge, phira parizramApArjita atula sampatti khokara, corI karanemeM citta deMge !' unheM yaha saba, kaba bardAzta ho sakatA thA, ki unake putra durAcArI, cora aura naMge- bhUkhe kahAkara unhIM logoMke sAmane Ae~, jo Aja AjJAke intaz2Ara meM hAtha bA~dhe khar3e rahate, yA najarase naz2ara milAkara unase bAta nahIM kara sakate ! prArambha meM baccoM ke sudhArakA prayatna kiyA ! prayatna meM DATa-phaTakAra, mAra-pITa, pyAra-dulAra aura lobhalAlaca saba kucha istemAla kiyA ! lekina saphalatA ke nAmapara itanA bhI na ho sakA - jitanI ki ur3ada para saphedI ! Akhira hArakara, Atma-kalyANakI ora unheM jhukanA par3A | mAnasika pIr3Ane mana jo pakA diyA thA ! bar3ekA nAma thA - subhAnu / aura sabase choTekAsUrasena / vivAha sAtoMke hocuke the / kucha dina khUba cainakI guz2arI ! rasIlI - tabiyata, hAthameM lAkha, do lAkha nahIM, pUre bAraha karor3a kI sampatti ! aura usapara skhrarcane khAne kI pUrNa svataMtratA ! pitAkA nukIlA aMkuza bhI sirapara nahIM rahA thA ! aura phira vahI huA, jo jyotiSa zAstra ne pahale hI kaha rakkhA thA - yAnI - saba cora / x X X [2] ujjaina ke jaMgala meM pahu~cakara sabane vicArA -
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 450 anekAnta - [varSa4 'kyA karanA cArie ?' dera taka zakuna-apazakuna aura putrIkA nAma thA-maMgIkumArI ! maMgI-rAjaputrI Adi AvazyakIya masaloM para vicAra hotA rhaa| thI, darpa teja ona aura adhikAra-bala saba-kucha usa phira jo bAta nirNayako pA sakI vaha yaha ki-chaha milA thA ! agara kucha nahIM milA thA, to rAjaputrako jane dhanakI prAptike lie nagara-praveza kareM aura eka 'svAmI' kahane kA saubhAgya / usakI zAdI sAmrAjya ke yahIM-jaMgalameM hI-lauTane taka pratIkSA kare ! paradezaH eka mahAgthIke sAtha huI thI / nAma thA usakA kA mAmalA, kyA jAne, kyAse kyA ho ? hama saba 'vjmusstti| yahIM vipattike mahameM pha~sa jA~ya, aura ghara taka khabara vajamuSTi-yoddhA thA, vIra thA, mahAn thA, lekina bhI na pahu~ce ! ve nirIha sAta prANI anAtha hokara, 'rAjakumAra' nahIM thaa| kisI gajyakA uttarAdhikAra dAne dAneko taraseM; aisA maukA hI kyoM diyA jAe ? usake lie svAlI nahIM thA / zArIrika saundaryameM aura taba bar3oMne AjJA dI-sUrasenako, ki- agara vaha rAjaputra thA, to Arthika dRSTikoNa usakA 'tuma yahIM raho !' choTekA khayAla kara, yA usako prabala zatru ! apane kAmake adhika upayukta yA anubhavI na samajha maMgI ke zarIra meM thA-rAja-rakta ! aura vaphAmuSTi kara, patA nahIM ! yoM, vaha bhI yathAsAdhya isa bhayA- kI mA~ ke badana meM gulAmI kA khUna ! eka ora cchAdita-dhandhemeM sahayoga detA rahA hai ! para, utanese utthAna thA, dUsarI ora patana, eka ora teja thA, usake agraja santuSTa hue yA nahIM, yaha abataka vaha dUsarI aura karuNA, dInatA / nahIM jAna pAyA hai ! koI avasara bhI yaha socanekA bahU aura sAsumeM mela khAtA to kaise ? yaha sahI nahIM milA hai-use! hai ki sAsu kA darjA vaisA hI hai, jaisA ki beTe kI ___ subhAnuke netRtva meM vaha pA~ca vyaktiyoMkA jatthA tulanAmeM pitAkA, yA ziSyake muqAbilemeM gurukA / dabe pA~va, banda mu~ha aura jAgatI yA satarka-dRSTiko lekina-kaba ? tabhI na, jaba beTA yA ziSya use lie-nagarakI ora bar3hA ! dUsareke dhanako 'apanA' mahasUsa kare! aura mahasUsa koI karatA hai taba, jaba banA lene ke lie ! vyasanakI 'bhUkha' ko 'tRpti' kA use 'bar3A' mAnanemeM use lajjA nahIM, sukha mile yA svAda cakhAneke lie yA usa mahApApI syAhImeM mile-gauravamaya aannd| DUbaneke lie, jo aksara andherI rAtameM AtmAkI para, maMgI eka kSaNako bhI yaha Ananda upabhoga ujjvalatAko hanana kara detI hai| na kara sakI ! kisI taraha bhI vaha yaha na soca sakI sUrasena usI nirjana, bhayAvane jaMgala meM baiTha rahatA ki sirpha 'vaha' bana jAne-bharase baha choTI bana gaI hai-sahodaroMke AdezameM baddha / rAja-putrI jo tthhrii| sajaga, kintu mauna !!! ___ sAsUke sAtha usakA vyavahAra vaisA hI rahA, jaisA ki kisI bhI bUr3he-naukara, bUr3hI dAsIke sAtha sambhava ho sakatA hai ! ujjainake mahArAja-vRSabhadhvaja, rAnI-kamalA! thA to vajramuSTike sAtha bhI kucha kar3A bartAva ! x
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 8] tapobhUmi lekina aisA nahIM, ki jyAdaha kaDuvA bana sakatA ! usa ghar3e phUla aura gajare rakkhe haiM-lekara pUjAse kyoM ki vaha puruSa thA ! puruSa, sadAse hI nArIkA hI nivRtti ho lU~ taba taka / ' 'prabhu' rahA hai ! aura vaha rahI hai hamezA-gulAma ! miThAsa aura dInatA ! yahI do-bAteM to maMgI usakI miharabAnIkI muhatAja ! sAtha hI, puruSakA cAhA karatI thii| aura sAsu ina donoMsa hamezA judA mana sadAsa nArIke lie narama rahA hai ! vaha usakI raha kara, svAmitva dikhAnekI AdI thii| Aja jo DATa ipaTa kar3I-naz2ara aura cubhatI bAtoMko bhI suna- yaha parivartana dekhA to maMgI-kAmake lie. 'na' na kara ha~sate-ha~sate pacA jAnakA AdI rahA hai ! nArIke kara skii| AkarSaNane bA~dha jo rakkhA hai-usa, aura usakI gajarA nikAlaneke lie-khuzI-khuzI hAtha ghar3e sArI ugra zaktiyoMko ! tisapara vajamuSTiko to maMgIse meM DAla diyaa|.. thA prema ! usIke zabdoMmeM-aisA ki 'binA usake miniTa bItA hogA, ki maMgI pachAr3a khAkara jamIna caina nahIM !' alAvaH premake, gaurava bhI kama nahIM thA para girI / aura nikalane lagA mu~hasa, betahAzA use ise isa bAtakA, ki usakI strI mahAgaja vRSabha bhaag| dhvajakI pyArI putrI aura eka ucca-gharAnekI rAja- sAsune dekhA- 'use kucha na samajhane vAlI uddaNDa kumArI hai ! vaha usakI prasannatAko apanA ahobhAgya chokarI, behoza par3I hai !' samajhatA ! usI taraha-jisa taraha eka daridra malya- khuzIse usakI A~kheM camaka uThIM! vAn vastuko pA lene para use apanese adhika lapaka kara usane ghar3ekA muMha banda kara diyaa| hiphAjata aura sa~bhAla ke sAtha rakhatA hai| gussameM jalA bhunA sA~pa jo ghar3emeM kaida thaa| x x ___ para, sAsUke sAmane aisI koI bAta nahIM thI ! vajamuSTi thA-bAhara ! mahAgajake sAtha gayA vaha bahU kI uddaNDatA para nAkhuza thii| aura asantuSTa huA thA-kahIM ! thI isa para ki vaha usa kucha samajhatI nahIM / jaba ki devayoga !!! usakA pharja usako pUjanekA, Adara karanekA hai ! usI rAta vaha lauTa AyA ! strIko na dekha, usane bhItara hI bhItara usake dina-rAta laMkA-dahana hotA pUchA-'mA~ ! kahA~ hai-vaha ?' rhtaa| __mA~ abataka ronI-sUrata banAe baiThI thI ! sunI manameM kasaka, pIr3A lie, vaha isa kaSTase mukti jo putrakI bAta to gale para kAbU na rakha sakI / . pAneke upAyameM lagI rahatI ! para, kare kyA..? eka bAra khula kara roneke bAda hicakI lete hue ___ x x x x kahane lagI-'use sA~pane kATa liyA thA ! usa dina upAya' sAsUke sAmane AgayA, saphalatA 'sA~pane ?' .. yA kAmayAbIkA jAmA pahinakara ! bar3I khuza huI hA~ ! Aja hIkI to bAta hai, saikar3oM davAe~ kI, vaha ! miThAsa aura dInatA-bhare svarameM bolI-'lA to! phira kiyA kyA...."
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 452 anekAnta [ varSa 4 'loga use zmazAnameM legae-vahIM gAr3a kara stha virAje hue haiN| abhI-abhI to lauTe haiM / acAnaka yaha vajapAta huA vajamuSTike kampita-zarIrameM bala-saMcAra hushraahai-bettaa| azaraNa-zaraNa jo sahAyatArtha dRSTigata ho cuke the| para, vajamuSTi ho rahA thA maMgIke premameM pAgala / sAdhu-camatkArakI acaka gAthAe~ manameM jAgarita ho daur3A udhara hI, jidhara maMgI thI, zmazAna thA- utthii| aura AzAne diyA unheM protsAhana / bhakti betahAzA pAgalakI trh| aura zraddhAsa bhIgA huA vajamuSTi uThA / maMgIko yatnapUrvaka godameM le, calA yogIzvarakI caraNa-dhUlimeM liTAnake lie| apaneko chipAe, aparAdhIkI taraha cupa- mahAnIdameM pariNata ho jAneke lie lAlAyita sarasanane dekhA-dekhA maMgIko daphanAte hue bhI aura maMgIkA mUrchita-zarIra vajamuSTine guru caraNakI zaraNa aura vajamuSTi dvAga usake saMjJA-zUnya-zarIrako bAhara meM DAla diyA / aura kahane lagA, dIna aura dukhe hue nikAlate hue bhI / usakA hRdaya ro rahA thA, muMha para svarameM-bhagavan ! tumhArI hI zaraNa hai| merI prANahavAiyA~ ur3a rahI rahIM thIM, hAtha kA~pa rahe the| priyAko jIvana dAna dekara mujhe sukhI banAyA / merI kaha rahA thA, dilako hilA dene vAlI AvAja vyathA haraNa karo / maiM sahasra-dala-kamala samarpaNa meM- maiM tere binA jindA na raha sakU~gA-magI! kara, apanI bhakti, zraddhA aura khuzI prakaTa karanekA mujhe chor3a kara kahA~ jA rahI hai ? maiM tujhe akelA na avasara pAkara apaneko dhanya samajhaMgA / prabhA ! jAne dUMgA, na jAne dUMgA, haragija na jAna duuNgaa|' prArthanAko vyartha na jAne do| nahIM, maiM maMgIke binA sUrasenakA hRdaya kA~pa utthaa|-kitnaa agAdha jIvita na raha skuuNgaa| vaha merI guNavatI, snehazIlA, prema hai use khIsa ?...kAza ! strI agara jIvita ho prANopama prANezvarI hai|' sakatI ? dekha sakatI usake viyogameM patikI kesI sUrasena eka Taka dekhatA-bhara rhaa-cup| usake dayanIya-dazA ho rahI hai| kitanI aTUTa-muhabbata hai viyogane mana jAneM kaisA kara diyA hai| usa, jo khuda marane takako taiyAra ho baiThA hai|' ___x. xxx para, maMgI addol| maMgIne karavaTa lI, thor3I karAhI aura phira uTha mauna // baiThI / jaise use kucha huA hI na thA, sokara uThI ho| mRtaprAya // taponidhikI viSApaharaNa-Rddhika prabhAvane nirviSa kara vajamuSTi dera taka rotA rahA, apanI jA~gha para uTha-khar3e honekA maukA diyaa| aura dI, vajamuSTiko maMgIkA sira rakkhe hue-karIba-karIba nirupaay| muMha-mAMgI murAda ! sImAnta-khuzI ! aura Ananda' acAnaka usakI najara jo sAmane gaI to bhIrU- vibhora kara dene vAlI-praNaya-bhikSA !!! manameM kucha-kucha AzA saMcarita huii| donoM ekameka / premAliMgana / tapodhana, RddhidhArI, parama-digambara-sAdhu, dhyAna- jaise jIvana aura mRtyukA saMgama ho /
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 8] tapobhUmi vajamuSTike vASpAkulita kaNThasa nikalA-'maMgI- bhikhArinakI taraha dekhatI rahI sUrasenakI ora ! kumaarii|.." palaka mAranekI sudhi use nahIM thI / hRdaya, kAmaka ___ usane kaTIlI-AMkhoMse tAkate hue sneha-Ahnita nukIle-vANoMse Ahata ho cukA thA / svarameM kahA-'tuma Agae ?' vaha jaise phira behoza hone jArahI thii| x x x . x aura sUrasena soca rahA thA-'zropha ! vAsanA[5] Aga ? 'chalamaya nArI hRdaya / ' maMgIkI caitanyatAne sUrasenako bhI kama Anandita ki lAjakI hatyAkara, nirlajja-maMgI pairoM para nahIM kiyA / yahI to usakI bhI sAdha thI, ki maMgI gira par3I, aura kahane lagI-'pyAre ! mujhe pyAra pati-premako samajha sake / ... ___ kro| maiM tumhAre premameM pAgala huI jA rahI hUM / maiM jaMgalakI harI-harI ghAsapara maMgI baiThI patikI tumhAre binA na banUMgI, tumhAre rUpane mujhe behoza pratIkSA kara rahI thI / vajamuSThi gayA thA-sAdhuH kara diyA hai|' arcana ke lie, sahasra dala-kamala lene| sUrasena addig| maMgI akelI thii| yuvaka-tejase saMyukta ! sahasA sUrasenake manameM AyA- vajamuSTikA socane lagA-'jaba parIkSA lI hai to pUrI hI prema to dekhA / kyA maMgI bhI use itanA hI pyAra honI caahie|' . karatI hai ? kyA yaha vaisI hI hai, jaisA ki vajamuSTi phira bolA-'maiM bhI tumhAre Upara mohita hU~samajhe hue hai ?' sundari ! lekina majabUra hU~, ki maiM tumheM prema nahIM kautukane usake manameM jijJAsA bhara dI / vaha kara sktaa|' bar3hA, apane chipe-sthAnase zaMkA-samAdhAna ke lie| kyoM ???'-maMgIne puuchaa| aura jA khar3A huA, alakSita - bhAvase maMgIke 'isalie ki tumhArA pati balavAna hai, maiM use smiip|... apane lie khatarA samajhatA hUM, DaratA hUM usase / / maMgIne dekhA, aura dekhate-dekhate jaise vaha samA maMgI ha~sI / phira bolI-'usakI orase tuma gayA usake hRdayameM ! vaha cakita, caMcala aura udvigna bephikra rho| vaha tabhI taka jindA hai, jaba taka maiM ho utthii| uThatI umra, goga-lubhAvaka-zarIra, aura udhara dekhatI nhiiN|' sundara veSa bhuussaa| sAMcA-'ho na ho, rAjakumAra hai sUrasena haTa gyaa| koii| __ bhakti aura harSase pUrNa vajamuSThi patra-puSpa aura nirnimeSa dekhatI rahI, kucha dera / maMtramugdhakI sahasra-dala-kamala lekara A pahuMcA thaa| sarasana avAk / maMgIne patike sAtha-sAtha gurupUjana kiyA, vaMcanA make bhItara jaise pIr3A jAga par3I kaha dIna- kI, stavana pddh'aa| aura jaba vaha puSpAMjali kSepaNa
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 454 anekAnta [varSa 4 karaneke bAda gurucaraNoMmeM jhukA, ki maMgIne samIpa bolanekI yukti use sUjhI hI nahIM ! rakkhI talavAra uThA kara cAhA ki gardana para ghAtaka kahane lagIM-'jaba 've' hI nahIM rahe to hameM hI prahAra kare / ki kisIne pIchese kasakara kalAI pakar3a gharameM rahanA kahA~ zobhA detA hai ?' lii| talavAra U~cI kI U~cI raha gaI ! -aura saba, sAtoM, striyA~ AryikAjIke nikaTa palaTa kara dekhA to-sUrasena ! dIkSita hone calI ! talavAra usane chIna kara eka ora rakhadI / aura raha gayA akelA subhAnu ! cala diyA, maMgIkI ora dhikkArakI najaroMse dekhatA cAra chaha dina bIte / tabiyata na lagI! majabUrana huA! ___ usane bhI virAga svIkAra kiyA / nirvikAra-sAdhu dhyAnastha the| vajamuSTine bAra bAra sira jhukAyA, praNAma kiyA aura taba, maMgIkA le, samoda ghara lauTa gyaa| bahuta dina bAda, eka dinaxx. xx ghUmate-phirate sAtoM sAdhu aura sAtoM aryikAe~ ujjaina zrApadhAre! chahoM-anuja sampatti lekara vApisa Aye, to darzakoMke ThaTha laga gae ! vajamuSTi bhI AyA, aura sUrasenako unhoMne gaMbhIra, susta aura udAsa pAyA maMgI bhI ! gayA / pUchA, to usane maMgIkI dekhI huI kathAko vajamuSTi baiThA, sAdhu-sabhAmeM / aura maMgI aryidoharA diyA! . kAoM ke sNghmeN| . sabhAnuko chor3a kara, saba para gaharA prabhAva pdd'aa| devayoga / / socane lage saba-dhikkAra hai duniyAke caritrako! dAnoMne eka hI samayameM, eka hI prazna kiyAjisa strI-putra ke lie hama rAta dina pApa karate haiM, 'itanI-sI umra meM hI Apa logoMna kyoM vairAgya liyA?' hisA karata hai, cArA karate hai, vaha koI apanA nhiiN| uttarama maMgIkI kathA kaha kara sAdhavanane samAsaba apane svArtha aura vAsanAke dAsa haiM !' dhAna kiyaa| subhAnune bAtako daphanAneke irAdesa kahA-'chor3A vajamaSTi daMga raha gayA! 'kyA maMgIkA prama jhagar3eko / bA~Ta hone do, kAkI rakama hAtha lagI hai dambha thA ? vaha hatyA kara rahI thI merI ? vAhare Aja to?' . saMsAra ! tabhI sAdhu-jana ise ThukarAkara vairAgyakI ora chahoMne manzA prakaTa kI bar3hate haiM !... 'hameM aba kucha nahIM caahie| na dhana-daulata, na aura udhara-maMgI lajjAke mAre mara miTI ! svArthI-saMsAra ! Atma-ArAdhanake lie tapobhUmimeM cAhatI-dharatI phaTa jAya, aura vaha usameM samA sake! praveza kareMge, tAki vizva-bandhanase mukti mila ske|' anutApase usakA mu~ha bujhe-koyalekI taraha ho choToMko, virAgakI ora bar3hate hue bhI subhAnuke gayA ! socane lagI-'jo huA hai, vaha nArI-dharmake manameM Atma-jAgRti na huI / dhana jo sAmane par3A thA! viruddha huA hai / usakA pratIkAra sirpha vairAgya-lAbhase vaha saba sampatti le ghara claa| . hI ho sakatA hai-aba !' X X X X X X X X ghara AyA, to yahAM bhI use vaisA hI dRzya aura taba, upasthita janatAne dekhA-'maMgI aura dekhanA par3A / saba striyoMne apane-apane patikI vajamuSTi donoM vastrAbharaNI kA tyAga kara, sAdhucaraNa kuzala puuchii| uttarameM subhAnune saca hI kahA / jhUTha ke samakSa tapobhUmimeM praveza kara rahe haiM-prasanna citta !
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi puSpadanta [ lekhaka - zrI paM0 nAthUrAma premI ] www m [gata kiraNa se zrAge ] I 8-samaya- vicAra mahApurANakI utthAnikAmeM kavine jina saba graMthoM aura pranthakartAoM kA ullekha kiyA hai, " unameM sabase pichale grantha dhavala aura jayadhavala haiM pAThaka jAnate haiM ki vIrasena svAmIke ziSya jinasena ne apane guru kI adhUrI chor3I huI TIkA - jayadhavalA 1 akalaMka, kapila (sAMkhyakAra), kaNacara yA kaNAra (vaizeSikadarzanakarttA ), dvija (vedapAThaka), sugata (buddha), puraMdara ( cArvAka ), dantila, vizAkha (saMgItazAstrakartA ), bharata (nATyazAstrakAra), pataMjali, bhAravi, vyAsa, koila (kuSmANDa kavi), caturmukha, svayaMbhu, zrIharSadroNa, bANa, dhavala jayadhavalasiddhAnta, rudraT, aura yazazcinha, itanoMkA ullekha kiyA gayA hai / inameM se akalaMka, caturmukha aura svayaMbhu jaina haiM / akalaMka jayadhavalAkAra jinasena se pahale hue haiM / caturmukha aura svayaMbhUkA ThIka samaya abhI taka nizcita nahIM huzrA hai parantu svayaMbhU apane paumacariyameM zrAcArya (raviSeNakA ullekha karate haiM jinhoMne vi0 saM0 733 meM padmapurANa likhA thaa)| isase unase pIcheke haiN| unhoMne catumukhakA bhI smaraNa kiyA hai| svayaMbhU apabhraMza bhASAke hI mahAkavi the / inake paumacariu (padmacarita ) aura harivaMzapurANa upalabdha haiN| unakA eka chandazAstra bhI hai, jisake pahale tIna prakaraNa pro0 velaNakarane JBBRAS 1935 PP 18- 58 meM prakAzita kiye haiN| paMcamicariyaM' nAmakA grantha bhI unakA banAyA huA hai, jo abhI taka kahIM prApta nahIM huA hai| svayaMbhU yApanIyasaMghake anuyAyI the, aisA mahApurANa- TippaNa se mAlUma hotA hai f 2 ubujhau zrayamasaddadhAmu, siddhaMta dhavalu jayadhavaluNAmu / TIkAko za0 saM0 759 meM rASTrakUTanareza amoghavarSa ( prathama ) ke samaya meM samApta kI thI / ataeva yaha nizcita hai ki puSpadanta ukta saMvat ke bAda hI kisI samaya hue haiM, pahale nahIM / rudra kA samaya zrIyut kAraNe aura de ke anusAra I0 san 800 - 850 ke arthAt za0 saM0 722 aura 772 ke bIca haiN| isase bhI lagabhaga uparyukta pariNAma hI nikalatA hai / abhI hAla hI DA0 e0 ena0 upAdhyeko apabhraMza bhASAkA 'dhammaparikkhA nAmakA graMtha milA hai jisa ke karttA budha (paMDita) hariSeNa haiM, jo dhakkar3avaMzIya gobarddhana ke putra aura siddhasena ke ziSya the / va mevAr3a dezake citaur3a ke rahanevAle the aura use chor3akara kAryavaza acalapura cale gaye the / vahAMpara unhoMne vi0saM0 3 zrAcArya zramitagatikI saMskRta 'dharmaparIkSA' isake bAda banI hai / hariSeNakI dharmaparIkSA ke bhI pahale jayarAma nAmaka kavikA gAthAvaddha koI grantha thA jisake zrAdhArase ukta dhammaparikkhA likhI gaI hai jA jayarAmeM zrAsi viraiya gAipabaMdheM / sAmi dhammaparikva sA paddhar3iyA baMdhe // saMskRta dharmaparIkSA ina domeMse kisI ekakA anuvAda honA cAhie / 4idda mevADadese jaNasaMkule, siri ujapuraNigaya dhakkaDakule / '' govaddhaNu NAmeM uppaNNazro, jo sammattarayaNasaM puNNazro / to govaddhA supi guNavadda, jA jiNavara paya Nicca vipaNavai / tAe jANiu hariseNa NAmasuzro, jo saMjAu vivuhakaivissuzro
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 456 . anekAnta [ varSa 4 1044 meM apanA yaha grantha samApta kiyA thaa| rASTrakUToMkI rAjadhAno pahale mayUrakhaMDI (nAsika) isa granthake prAraMbhameM apabhraMzakaM caturmukha, svayaMbhU meM thI, pIche amogha varSa ( prathama ) ne za0 saM0 737 aura puSpadanta ina tIna mahAkaviyoMkA smaraNa kiyA meM usa mAnyakheTameM pratiSThita kI / puSpadantane kRSNagayA hai 2 / isase siddha hai ki vi0 saM0 1044 yA rAjakI rAjadhAnI bhI mAnyakheTa hI batalAI hai aura za0 saM0 909 se pahale puSpadanta eka mahAkavika rUpa kaNharAya ko vahAM kA rAjA batalAyA hai jo ki meM prasiddha hocuke the| athAt puSpadantakA samaya 759 kRSNarAjakA prAkRtarUpa haiaura 909 ke bIca honA cAhie / na tA unakA tA unakA sirikaNhagayakarayalaNihiya AsijalavAhiNi duggayari mamaya za0saM0759 ke pahale jA sakatA hai aura na dhavalaharasiharihayameha uli paviula maNNakheDaNayari // 909 ke baad| -nAgakumAracarita aba yaha dekhanA cAhie ki ve za0 saM0 759 arthAt kaNhagayakI hAthI talavArarUpI jalavAhinI (vi0 saM0 894 ) se kitane bAda hue haiN| se jo durgama hai aura jisake dhavalagRhoMke zikhara meghA kavina apane granthoMmeM tuDigu', zubhatuMga, valIsa TakarAte haiM, aisI bahuta bar3I mAnyakheTa nagarI hai| vallabhanarendra 5 aura kaNharAyakA ullekha kiyA hai| ____ rASTrakUTavaMzameM kRSNa nAmake tIna rAjA hue haiM, aura ina saba nAmoM para granthoMkI pratiyoM aura Tippa eka to ve jinakI upAdhi zubhatuMga thI / parantu inake NapranthoMmeM 'kRSNarAjaH' TippaNI dA hai| isakA artha samaya taka mAnyakheTa rAjadhAnI hI nahIM thI, isalie yaha huA ki ye sabhI nAga eka hI rAjAke haiN| puSpadantakA matalaba inase nahIM ho sktaa| vallabharAya yA vallabhanarendra rASTrakUTa rAjAoMkI padavI dvitIya kRSNa amoghavarSa (prathama ) ke uttarAdhithI, isalie yaha bhI mAlUma hogayA ki kRSNarAya kArI the, jinake samayameM guNabhadrAcAryane za0 saM0 rASTrakUTavaMzake rAjA the| 820 meM uttarapugaNakI samApti kI thii| aura jinhoMne siricittauDu caevi acalaureho,ga uNiyakarje jinnhrpurho| za0 saM0833 taka rAjya kiyA hai| parantu inake sAtha tahiM chaMdAlaMkArapasAhii, dhammaparikkha eha te sAhiya / sAmAnoMkA mela nahIM khAnA 1 vikkamaNiva pariyattai kAlae, vavagae varisa shscutaale| ullekha kiyA hai| isalie kRSNa tRtIyako hI hama 2 caumaha kavvavirayaNe sayaMmuvi, pupphayaMtu annnnaannnnisbhuvi| unakA samakAlIna mAna sakate haiN| kyoMkitiNNAva joggajeNataM sAsai, caumuhamuhe thiya tAma sarAsaha / jo sayaMmu soheu pahANau, ahakaha loyAloya vi yaannu| 1-jaisA ki pahale batalAyA jA cukA hai pupphayaMtu Navi mANusu buccai, je sarasaie kayAvi Na mucci| colarAjAkA sira kRSNarAjane kaTavAyA, isake 3 bhuvaNekkarAmu gayAhirAu, jahiM acchA 'tuddigu'mhaannubhaau| pramANa itihAsameM milate haiM aura cola dezako jIta bha0 pu0 1-3-3 kara kRSNa tRtIyane apane adhikArameM kara liyA thaa| 4 sahatuMgadevakamakamalamasalu, NIsesakalAviNNANa kuslu| 2-yaha colanareza parAntaka hI mAlUma hotA hai ma. pu0 1-5-2 5 vallabhaNariMdaghara mahattarAsu / 6 uvvaddhajUDu bhUbhaMgabhIsu, toDeppiNu colaho taNau sIsu /
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 8] mahAkavi puSpadanta 457 jisane vIracolakI padavI dhAraNa kI thii| meM zurU ko gaI thI, usI saMvatsarameM somadevasUrine 3-dhArAnareza-dvArA mAnyakheTake lUTe jAnekA apanA yazastilaka campU samApta kiyA thA aura usa jo ullekha puSpadantane kiyA hai ', vaha bhI kRSNa dvitIyake samaya kRSNatRtIyakA par3Ava melapATImeM thaa| puSpadanta sAtha mela nahIM khAtA / yaha ghaTanA kRSNarAja tRtIya ne bhI apane graMthaprAraMbhake samaya kRSNarAjakA melapATI kI mRtyuke bAda khoTTigadevake samaya kI hai aura isa meM rahane kA ullekha kiyA hai| sAtha hI isa prazastimeM kI puSTa anya pramANoM se bhI hotI hai / dhanapAlane unako cola zrAdi dezoMkA jItanevAlA bhI likhA hai| apanI 'pAiyalacchI (prAkRtalakSmI) nAmamAlA' meM aisI dazAmeM puSpadantakA kRSNatRtIyaka samayameM honA likhA hai niHsaMzayarUpase siddha hojAtA hai / vaha prazasti yaha haivikkamakAlasya gae auNuttIsuttare shssmmi| "zakanRpakAlAtItasaMvatsarazateSvaSTasvekAzItya - mAlavaNariMdadhADIe lUDie maNNakheDamma / / 276 // dhikaMSu gateSu aMkataH 881 siddhArthasaMvatsarAntargata arthAt vi0 saM0 1029 meM jaba mAlava narendrane tramAsamadanatrayodazyAM pANDya-siMhala-cola-ceramamAnyakheTako lUTA, taba yaha graMtha racA gyaa| prabhRtInmahIpatInprasAdhya melapATIpravarddhamAnarAjyaprabhAva mAnyakheTako kisa mAlava-rAjAne lUTA isakA zrIkRSNarAjadevaM sati tatpAdapadmopajovinaH samadhigata patA paramAra rAjA udayAdityake samayake udayapura paMcamahAzabdamahAsAmantAdhipatezvAlukyakulajanmanaH(gvAliyara ) ke zilAlekhameM2 paramAra rAjAoMkI mAtAmayoH zrImadarikamariNaH prathamaputrasya jo prazasti dI hai usake 12 veM padyase laga jAtA hai zrImaddigarAjasya lakSmIpravardhamAnavasuMdharAyAM gaMga.. zrIharSadeva' iti khoTTigadevalakSmI, dhArAyAM vinirmApitamidaM kAvyamiti / " ___ jagrAha yo yudhi nagAdasamapratApaH / ___ arthAt zaka 881 siddhArthasaMvatsarakI caitra-madana arthAta harSadevane khoTTigadevakI rAjalakSmIko trayodazIke dina jaba zrIkRSNarAjadeva pANDya-siMhala, yuddha meM chIna liyaa| cola, cerama Adi rAjAoMko jItakara melapATImeM ye harSadeva hI dhArAnareza the, jo sIyaka (dvitIya) apane bar3hate hue rAjyakA prabhAva prakaTa kara rahe the yA siMhabhaTa bhI kahalAte the aura, jaisA ki pahale taba unake caraNakamaloMkI sevA karanevAle mahAsAmabatAyA jA cukA hai, jinapara kRSNatRtIyane car3hAI kI ntAdhipati cAlukyavaMzI arikesarIke putra vaddigarAja thii| khoTTigadeva kRSNatRtIya ke bhAI aura uttarA kI gaMgadhArAmeM yaha kAvya nirmANa kiyA gyaa| dhikArI the| __pahale ukta melapATImeM ho paSpadanta pahu~ce the, 4-mahApurANa kI racanA jisa siddhArtha saMvatsara siddhArtha saMvatsarameM hI unhoMne apanA mahApurANa 1 dInAnAthadhanaM sadAbahujanaM protphullavallIvana, prAraMbha kiyA thA aura yaha siddhArtha za0 saM0 881 mAnyAkheTapuraM puraMdarapurIlIlAharaM sundaram / dhArAnAthanarendrakopazikhinA dagdhaM vidagdhapriyaM, hI thaa| melapATI yA melADimeM za0 881 meM kRSNarAja kvedAnI vasatiM kariSyati punaH zrIpuSpadanta: kaviH / / the, isake aura bhI pramANa mile haiM jo Upara diye 2 epigrAphizrA iMDikA jilda 1 pR. 226 jA cuke haiN|
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [ varSe 4 ina saba pramANoM se hama isa niSkarSa para pahuMcate bharatakI prazaMsAke haiM / grantharacanAkramase jisa tithiko haiM ki za0 saM0881 meM puSpadanta melapATImeM bharata jo saMdhi prAraMbhakI gaI, usI tithiko usameM diyA mahAmAtyase mile aura unake atithi hue / isI huA padya nirmita nahIM huA hai| yahI kAraNa hai ki sAla unhoMne mahAparANa zurU karake use za0 saM0 sabhI pratiyoMmeM ye padya eka hI sthAna para nahIM milate 887 meM samApta kiyaa| isake bAda unhoMne nAgakumAra haiN| eka padya eka pratimeM jisa sthAna para hai, dUsarI carita aura yazodhara carita banAye / yazodhara carita prati meM usa sthAna para na hokara kisI aura sthAna para kI samApti usa samaya huI jaba mAnyakheTa lUTA jA hai| kisI kisI pratimeM ukta padya nyUnAdhika bhI haiN| cukA thaa| yaha za0 saM0894 ke lagabhagakI ghaTanA abhI bambaIke sarasvatI-bhavanakI pratimeM hameM eka hai| isa taraha ve 881 se lekara kamase kama 894 taka pUga padya aura eka adhUrA padya adhika bhI milA hai* lagabhaga teraha varSa mAnyakheTameM mahAmAtya bharata aura jo anyapratiyA meM nahIM dekhA gyaa| nanake sammAnita atithi hokara rahe, yaha nizcita hai| yazodharacaritakI dUsarI tIsarI aura cauthI sandhiyoMmeM bhI isI taraha ke tIna saMskRta padya nannakI usake bAda ve aura kaba taka jIvita rahe, yaha nahIM prazaMsAke haiM jo aneka pratiyoM meM haiM hI nahI / imase kahA jA sktaa| yahI anumAna karanA par3atA hai ki ye sabhI yA adhi___ budhahariSeNakI dharmaparIkSA mAnyakheTakI lUTake kAMza padya bhinna bhinna samayoMmeM race gaye haiM aura koI pandraha varSa bAdakI racanA hai| itane thor3e hI pratilipiyA~ kagate samaya pIche se jor3e gaye haiM / saraz2a samayameM puSpadantakI pratibhAkI itanI prasiddhihocakI yaha ki 'dInAnAthadhanaM' Adi padya mAnyakheTakI laTake bAda likhA gayA aura usake bAda jo pratiyA~ thI / hariSeNa kahate haiM, puSpadanta manuSya thor3e hI haiM, likhI gaI, unameM jor3A gayA nizcaya hI yaha padya usake unheM sarasvatI devI kabhI nahIM chodd'tii| pahale jo pratiyA~ likhI jAcukI hoMgI unameM na hogaa| eka zaMkA isa prakArakI eka prati mahAparANake sampAdaka mahApurANakI 50 vIM sandhike prAraMbhameM jo 'dInA- DA0 pI0 ela0 vaidyako nA~daNI ( kolhApura ) ke zrI nAthadhana' Adi saMskRta padya diyA hai aura pR0 457 tAtyA sAhaba pATIlase milI hai jisameM ukta padya ke phuTanoTameM uddhata kiyA jA cukA hai, aura jisameM nahIM haiM / 894 ke pahalekI likhI huI isa tarahakI mAnyakheTake naSTa hone kA saMketa hai, vahaza0saM0894 ke * harati manaso moI drohaM mahApriyajaMtujaM / bAdakA hai aura mahApurANa 887 meM hI samApta hocukA bhavatu bhavinAM daMbhAraMbhaH prazAMtikRto / jinavarakathA granthaprasnAMgamitastvayA / thA / taba zaMkA hoto hai ki vaha usameM kaise AyA ? kathaya kamara toyastIte guNAn bharataprabho / ___ isakA samAdhAna yaha hai ki ukta padya granthakA -42 vIM sandhike bAda avicchedya aMga nahIM hai| isa tarahake aneka padya aAkalyaM bharatezvarastu jayatAyenAdarAtkAritA / mahApurANakI bhinna bhinna sandhiyoMke prAraMbhameM diye| zreSThAyaM bhuvi muktaye jinakathA tttvaamRtsyndinii| pahalA padya bahuta hI azuddha hai / -43 vIM saMdhike bAda gaye haiN| ye sabhI muktaka haiM, bhinna bhinna samayameM race te x dekho mahApurANa pra. khaM0, DA0 pI0 ela0 vaidya-likhita jAkara pIchese jor3e gaye haiM aura adhikAMza mahAmAtya bhUmikA pR0 17
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 8] mahAkavi puSpadanta 456 aura bhI pratiyoM kI pratilipiyA~ mila nekI saMbhAvanA hai| jina bhagavAna ke caraNa kamaloMke prati hAtha jor3e hue eka aura zaMkA abhimAnameru, dhUtapaMka (dhula gaye haiM pApa jisake ), 'mahAkavi paSpadanta aura unakA mahAparANa' aura paramArthI puSpadanta kavine bhaktipUrvaka yaha kAvya zIrSaka lekha maiMne bhANDArakara insTiTayaTa' panA bnaayaa| kI vi0 saM0 1630 kI likhI huI jisa pratike yahAM vambaIke sarasvatIbhavanameM jo prati (193 AdhArase likhA thA, usameM pazastikI tIna paMktiyA~ ka) hai, usameM bhI yahI pATha he aura hamArA vizvAsa isa rUpameM haiM hai ki anya pratiyoMmeM bhI yahI pATha milegaa| papphayaMtakaiNA dhuyapaMkeM, jai ahimANa merunnaamNkeN| aisA mAlUma hotA hai ki pUne vAlI pratike arddha kayau kabbu bhAttie paramattheM, chasayachaDa ra kysaamttheN|| dagdha lekhakako ukta sthAnameM mitI likhI dekhakara kohaNa saMvacchare AsADhae dahamaediyahe caMdaruirUDhae saMvata-saMkhyA denekI jarUrata mAlUma huI hogI aura ___ imaka 'chasayachaDottara kayasAmattheM' padakA artha umakI pUrti usane apanI vilakSaNa buddhise svayaM kara usa samaya yaha kiyA gayA thA ki yaha graMtha zakasaMvata DAlI hogii| 606 meM samApta huA ' / parantu pIche jaba gaharAIse __ yahA~ yaha bAta noTa karane lAyaka hai ki kavine vicAra kiyA gayA taba patA lagA ki 606 saMvat kA siddhArtha saMvatmagmeM apanA graMtha prAraMbha kiyA aura nAma krodhana ho hI nahIM sakatA cAhe vaha saMbata ho. krodhana saMvatsarameM samApta / na vahA~ zaka saMvata diyA vikrama saMvata hogA yA kalavita ho| aura aura na yahA~ / isake sivAya puSpadantake pUrvavatI imalie taba ukta pAThake sahI hone meM sandeha hone svayaMbhU ne bhI apane graMthoM meM sirpha mitI hI dI hai, lgaa| 'chasayachaDottara' to khaira ThIka, para 'kayAmattheM' saMvat nahIM diyA hai| athe durUha bana gayA / tRtIyAnta pada honeke tIsarI zaMkA kAraNa usa kavikA vizeSaNa banAneke sivAya aura kavike samayake sambandhameM eka zaMkA 'jasahara kAI cAga nahIM thA / yadi bindI nikAlakara use cariu' kI usa prazastike kAraNa khaDI kI gaI jisa saptamI samajha liyA jAya, to bhI 'kRtasAsarye' kA meM grantha-racanAkA samaya vi0 saM0 1365 batalAyA koI artha nahIM baiThatA / ataeva zuddha pAThakI khoja gayA hai| vaha prazastipATha yaha haikI jAne lgii| ____sabase pahale po0 hIrAlAlajI jainane apane kiu uvaroheM jassa kaiyai eu bhavaMtara / taho bhavvahu NAma pAyaDami payaDau dhara / / 29 / / 'mahAkavi puSpadantake samayapara vicAra' lekha meM batalAyA ki kAraMjAkI pratime ukta pATha isa taraha ciru paDaNe chaMge sAhu sAhu, diyA huA hai taho suu khelA guNavaMtu sAhu / taho taguruha vIsaluNAmasAhu, puSphayaMta kaiNA dhuyapaMkeM, jai ahimaannmerunnaamkeN| vIrosAhuNi ttihi sulahu NAhu / / kyau kanvu bhattie paramatthe, jiNapayapaMkayama uliyahattheM / soyAra suNaNaguNagaNasaNAhu, kohaNasaMvacchare AsADhae, dahamai divahe caMdaruirUDhae / / ekkaiyA ciMtai cimi lAhu / arthAt, krodhana saMvatsarakI asAr3ha sudI 10 ko ho paMDiya Thakkura kaNhaputta, 1 sva. bAbA dulIcandajIkI granthasUcImeM bhI puSpadantakA uvayAriyavallahaparamamitta / / samaya 606 diyA huA hai| kaipupphayaMta - jasaharacaritta, 2 jainasAhitya saMzodhaka bhAga 2 aMka 3-4 / kiu suTTa sahalakkhaNa vicitta / kA zrA
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 460 anekAnta [ varSa4 pesahi tahiM rAulu kaulu aju(?), jo cAhA thA vahI saba kiyA, rAu lu ( rAjA aura jasaharavivAhu taha jaNiya coja / kaulakA prasaMga), vivAha aura bhavAMtara / phira jaba sayalahaM bhavabhamaNabhavaMtarAiM , sAmane vyAkhyAna kiyA, sunAyA, taba bIsala sAhu mahu vaMchi u karahi NiraMtarAI / / santuSTa hue / yoginIpura (dillI) meM sAhuke ghara acchI tA sAhusamIhiu kiyau savvu , taraha susthitipUrvaka rahate hue vikrama rAjAka 1365 rAulu vivAhu bhavabhamaNa bhavvu / saMvatmeM pahale vaizAkhake dUsare pakSakI tIja ravivArako vakkhANiu purau havei jAma, yaha kArya pUrA huaa|" saMtuTThala vIsalu sAhu tAma / _ "pahale kavi (vacchagaya) ne jise vastu chandabaddha joiNipugvari NivasaMtu suTTa , kiyA thA, vahI maiMne paddhar3Ibaddha rcaa|" sAhuhi ghare sutthiyaNahu dhuTa, // ___ "kanhar3ake putra gandharvana sthira manase bhavAMtaroMko paNamaTThisahiya teghasayAI , kahA hai| isameM koI mujhe doSa na de| kyoMki pUrvameM Nivavikkama saMvaccharagayA / vacchagayane yaha kahA thaa| usIke sUtrako lekara maiMne vasAhapahillai pakkhi bIya, kahA hai|" ravivAri samitthau missa tIya / / isake AgekA ghattA aura prazasti svayaM puSpadanta ciru vatthubaMdhi kai kiyau jaMji, kRta hai jisameM unhoMne apanA paricaya diyA hai| paddhaDiyabaMdhi maI raiu taMji / pUrvokta padyoMsa bilkula spaSTa ho jAtA hai ki gaMdhavve kaNhaDa NaMdaNeNa , gandharva kavine dillI meM pAnIpata ke rahane vAle bIsalaaAyahaM bhavAiM kiyathiramaNeNa / sAhu nAmaka dhanIkI preraNAse tIna prakaraNa svayaM banA mahu dosuNa dijjai puTviM kaiu, kara puSpadantake yazodhara caritameM pIchesa saM0 1365 kaivaccharAI taM sutta laiu / meM zAmila kiye haiM aura kahA~ kahA~ zAmila kiye haiM, isakA bhAvArtha yaha hai so bhI yathAsthAna ImAnadArIse batalA diyA hai| "jisake uparodha yA Agrahase kavipatine yaha dekhiepUrvabhavoMkA varNanakiyA(aba maiM) usa bhavyakA nAma prakaTa 1 pahalI sandhike cauthe kar3avakakI 'cAeNakaNNu karatA huuN| pahale paTTaNa' yA pAnIpatameM chaMge sAhu nAma vihaveNa iMdu' Adi paMktike bAda AThaveM kar3avakarka ke eka sAhu the / unake khelA sAhu nAmake guNI putra ___ anta takakI 81 lAineM gandharvaracita haiM jinameM rAjA hue / phira khelA sAhu ke bIsalasAhu hue jinakI antameM kahA hai ___ mAridatta aura bhairavakulAcAryakA saMlApa hai / unake patnIkA nAma vIro thaa| ve guNI zrotA the| eka dina ka dina gaMdhavvu bhaNai maiM kiyara era,Niva joIsaho saMjoya bheu ta unhoMne apane cittameM socA (aura kahA) ki he kaNha aggai kairAyapupphayaMtu sarasaiNilau / . ke putra paMDita Thakura (gandharva) vallabharAya (kRSNa tRtIya) deviyahi sarUu vaNNai kaiyaNakulatilau // ke parama mitra aura upakArita kavi puSpadantane sundara arthAt gandharva kahatA hai ki yaha rAjA aura aura zabdalakSaNavicitra jo jasaharacarita banAyA __ yogIza (kaulAcArya) kA saMyoga-bheda maiMne kahA / hai usameM yadi rAjA aura kaulakA prasaMga, yazodharakA aba Age sarasvatInilaya kavikulatilaka kavirAja Azcaryajanaka vivAha aura sAre bhavAMtara aura praviSTa puSpadanta ( maiM nahIM) devIkA svarUpa varNana karate haiN| karado, to merA mana cAhA ho jAya / taba maiMne sAhune 2 pahalI hI sandhike 24 veM kar3avakakI 'NeDha1 'paTTaNa' para 'pAnIpata' TippaNI dI huI hai| ttaNi puTThi palaTThiyaMgu' Adi lAinase lekara 27 veM
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 8 ] kar3avaka takakI 79 lAineM bhI gandharva kI haiM / ise unhoMne 79 vIM lAina meM isa taraha spaSTa kiyA hai / vANi putra iDa, taM pekkhavi gaMdhavtreNa kahiu arthAt vAsavasene pUrva meM (grantha) racA thA, usa ko dekhakara hI yaha gandharvana kahA' / 3 cauthA saMdhika 22 meM kar3abakakI 'jajjari jeNa bahubheyakamma' Adi 15 vIM paMktisa lekara AgekI 172 lAineM bhI gandharva kI haiN| isake Age kI kucha lAineM prakaraNa ke anusAra kucha parivartita karake likhI gaI haiM / phira eka ghattA aura 15 lAineM gandharva kI haiM jo Upara bhAvArtha sahita de mahAkavi puSpadanta 1 zrIvAsavasena ke isa yazodharacaritakI prati bambaI ke sarasvatIbhavana meM ( naM 0 604 ka) maujUda hai / yaha saMskRtameM hai / isa kI antima puSpikA meM ' iti yazodharacarite munivAsavasenakRte kAvye... aSTamaH sargaH samAptaH' vAkya hai| prArambha meM likhA hai 'prabhaMjanAdibhiH pUrve hariSeNasamanvitaiH yaduktaM tatkathaM zakyaM mayA bAlena bhASitum / ' isase mAlUma hotA hai ki unase pUrva prabhaMjana aura hariSeNane yazodharake carita likhe the / isa kavine apane samaya aura kulAdikA koI paricaya nahIM diyA hai / parantu itanA to nizcita hai ki ve gandharva kavise pahale hue haiM / isa granthakI eka prati pro0 hIrAlAlajIne jayapurake bAbA dulIcandajIke bhaMDAra meM bhI dekhI thI aura usake noTsa liye the / hariSeNa zAyada ve hI hoM, jinakI dharmaparIkSA (apabhraMza) abhI DA0 upAdhyene khoja nikAlI hai / 2 aparivartita pATha mudrita grantha meM na honeke kAraNa yahA~ de diyA jAtA hai so jasaMvai so kallANamittu, so abhayaNAu so mAridattu / vaNikulapaM kathabodaNadiNesu, so govaDDhaNu guNagaNaviseMsu // sA. kusumAvali pAliyati gutti, sA abhayamaitti rAdiputti / bhavvaiM duNNayaNiNNAsaNeNa, tau cayevi cAru saNNAsaNeNa kAleM jaMnte savvaimayAI, jiNadhammeM saggaggaho gahAI // 3 bambaI ke sarasvatIbhavanameM jo 804 ka naM0 kI saMskRta chAyAsahita prati hai usameM 'jimmeM saggaggaho gaddAI' ke 469 isa taraha isa graMtha meM saba milAkara 335 paMktiyA~ prakSipta haiM aura ve aisI haiM ki jarA gaharAI dekhane se puSpadantI prauDha aura sundara racanAkaM bIca chupa bhI nahIM sakatIM / ataeva gandharvakaM kSepakoMke sahAre puSpadantako vikramakI caudahavIM zatAbdi meM nahIM ghasITA jA sakatA / isake sivAya bahuta thor3I hI pratiyoM meM so bhI uttara bhAratakI pratiyoM meM yaha prakSipta aMza milatA hai / bambaI ke terahapaMthI jaina mandirakI jo vi0 saM0 1390 kI likhI huI atizaya prAcIna prati hai, usameM gandharvaracita ukta paMktiyA~ nahIM haiM, yahA~ ke sarasvatI bhavana do patiyoM meM bhI nahIM haiN| upasaMhAra pUrvokta tInoM zaMkAoMkA samAdhAna ho jAne ke bAda aba hama nizcayapUrvaka kaha sakate haiM ki 1 puSpadanta. rASTrakUTasamrAT kRSNatRtIya aura unake uttarAdhikArI khoTTigadeva ke samakAlIna the aura za0 saM0 881 se 894 taka unake mAnyakheTa meM rahane ke pramANa milate haiN| saMbhava hai, karka (dvi0) ke samaya meM bhI ve rahe hoM / 2 unake AzrayadAtA mahAmAtya bharata kamasekama 807 taka jIvita the, jabaki mahApurANa samApta huA / 3 nAgakumAracarita aura yazodharacaritakI racanA ke samaya bharatakA svargavAsa ho cukA thA aura unake putra nana gRhamaMtrI ho gaye the / yazAdharacaritakI sammapti mAnyakheTa ke barabAda hojAneke bAda huI jabaki karka ( dvi0 ) gaddIpara hoMge / 11 zrAge 'gaMdhavve kaNhaDaNaMdaNeNa zrAdi kevala do paMktiyA~ prakSipta pATha kI na jAne kaise zrA par3I haiN| isa pratimeM ina do paMktiyoMko chor3a kara aura koI prakSipta aMza nahIM hai /
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAnI [ lekhaka-'bhagavata' jaina] [1] ____ lekina yaha thI kauna, komalAMgI, dayAko, mamatAkI vaha cA~da-sA sundara bAlaka jaba usakI A~khoMke sAmane devI ?... zrAtA, to vaha Anda-vibhora ho jAtI! tana-badanakI sudha AndanavabhAra hA jAtA! tana-badanakA suSa hA~ usakA nAma thA-rAnI! vaha gauravarNa, sundara hA~ usakA nA bhUla jAtI-kucha derake lie-sRSTikI samasta racanAoMkI zarIra, nava-yauvanA villocina thI ! jI, hA~ ! vahI villomadhuratAko! cine-jo apanI barbaratA, pazutA, nRzaMsatAke sababa-saba usakA dharma, usakA karma, usakA sukha, usakI ke lie aAtaMka hotI haiM ! jisa zaharameM ve pahu~ca jAtI haiM, sampatti-saba kucha basa, vahI thA, tIna sAlakA vikAra vahA~ke nivAsI unase A~kha milAne takakI apanemeM zakti hIna bAlaka! vaha usakI mRdula-muskAnameM svarga-sukhakA anubhava karatI nahIM mahasUsa karate / unase lena-dena yA vyavahArakI bAta to usake karuNa-krandanameM niSThura-vidhAtAkI kuTilatAkA darzana dUra ! zAyada bahuta dUra !! karatI! jaba vaha apanI anakSarI-vANIdvArA apane bhAvoMko daraasala ve khaufanAka, lar3AkU, dayA-hIna aura nindyavyakta karanekA upakrama karatA, to vaha ha~sate-ha~sate doharI pravRtti hotI hai! jisane unase kucha kharIdanA cAhA, samajha par3a jAtI! jaise sAre zarIrase ha~sa rahI ho! lIjie ki usakI zAmata AgaI ! jyor3e-dane dAmoMmeM use aura baccA mA~ ko ha~sate dekhatA, to aura bhI bolane vaha cIz2a lenI hI par3egI, jisake bAremeM jubAnase vaha kucha kA sAhasa karatA! taba vaha svargameM DUba jAtI, saMsArakI bhI kaha cukA hai ! bhale hI lar3AI ho jAya, jhagar3A ho jAya, viSamatA usase dUra rahatI! bhIr3a jur3a jAya ! puruSako dabAnekI eka tarakIba aura vaha use cUmatI, pyAra karatI aura godameM dabocaletI! istemAla karatI haiM-ve ! ki-'mujhase makhaula karatA hai !' bacceko thor3I takalIpha karUra hotI hai, yaha bAta vaha bhUlatI saca, ve aisI hI hotI haiM ! unameM komalatA nAmakI hIM ! lekina usakA mana jo apane ApemeM nahIM rahatA! koI cIna loga nahIM dekhate ! lekina kyA sacamuca aisA hI mana to macalakara kahatA hai-kAza, vaha use manameM hI hai ? kyA yahI vAstavika hai, ki unake hRdaya nahIM hotA ? banda kara sake ! para itanA bar3A samAye kaise ? lAcArI to aura hotA bhI hai to usake andara dayA nahIM hotI ? kyA yahI hai! yaha sambhava hai ? vizvAsa kiyA jA sakatA hai ? kyA majAla jo kabhI eka u~galIse, mAraneke nAma agara hA~! to phira dayAko sArva-dharma kyoM kahA jAtA se chutrA ho? yaha bAta nahIM ki sabhI bAteM usakI use hai ? vizva-dharma kahakara kyoM pukArA jAtA hai ? pasanda zrAtI, nahIM; kucha burI bhI lagatIM, halkA-pUrA gussA . bhI zrAtA kabhI-kabhI! para, vaha use mAratI harina na! zrApa uttara deMge? dulArA, pyArA jo thA, jI se bhI jyAdaha !
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa] rAnI [ 2] to kala vahA~! rAnIne ro-rokara zrAsAna sirapara uThA liyA! para, xx kyA kucha natIjA nikala sakatA thA ? gayA huA kabhI lauTA bhI hai ? bahuta dina bAda, ekadinabAta kucha bar3I nahIM thI ! mAmUlI bukhAra thA ! aisA, cAra chaH hamajoliyoMke sAtha, rojakI taraha rAnI zikAra do-eka bAra pahale bhI A cukA thA, nayA thor3A thA ! para, kI TohameM nikalI ! nirjana-vana thA ! pazu-pakSI apane mile abakI bAra vaha mautako bhI sAtha le AyA, isakA kisI ko patA na claa| hue, thor3e-se sukhameM nimagna, parivArake sAtha mauz2akI kila___ bukhArane jora pakar3A ! idhara thA, sardIkA mausama ! ho kAriyA~ bhara rahe the ! zaharake jana-ravase dUra, ve apaneko gayA caTa nimoniyA~! davAe~ huI, duAe~ mA~gI gaI, aneka nirAkula aura nirApada samajha rahe the ! parantu kyA vaha upacAra hue ! parantu saba vyartha! saba ceSTAe~ niSphala ! usa vaSTAe niSphala ! usa tapobhUmi unake lie nirApada thI bhI? yoga kA jIvana-kAla sirpha tIna-varSakI alpa-avadhimeM Avaddha 'ThA~ya !-kI eka halkI aAvAz2ake sAtha eka sundara thA! bhalA TAlA jA sakatA thA, vaha ! parindA z2amInapara zrA girA! rAnIne gulelako mu~hameM dabAyA xxx rAnIkI goda sUnI hogaI ! aura sAtha hI usake lie aura apane kaThora hAthoMse lapaka kara use uThA liyA ! sArI duniyA, isa bar3I-mI duniyAse kahIM adhika sundara, dekhA-'vaha mara cakA hai ! phira bhI, yaha AzaMkA na adhika zrAnandadAyI aura adhika manorama thI! ___ honepara bhI ki vaha ur3a sakatA hai, gardanako maror3ate hue usakI lAvaNyatA vAsI-phUlakI taraha azobhana hogaI hai ! na aba pahale-sI praphullita rahatI hai, na mugdha ! yo usa nirdayatApUrvaka jholemeM DAla liyA aura Age bar3hI ! jaise kA tAruNya aba bhI usake pAsa hai, kahIM gayA nahIM ! lekina abhI usakI nRzaMsatAko tRpti nahIM, bhUkha ba-dastUra ho! . aba usameM umaMga nahIM, utsAha nahIM; usake rikta sthAna para sAthI-loga dUrapara, apanI-apanI ghAtameM lage haiM ! tIsare-yana jaisI nirAzA hai ! kisIko itanA avakAza nahIM, ki kauna kyA kara rahA hai? usake manameM, manake eka adhUre kone meM, eka vedanA hai, kasaka hai, eka ghAva hai ! jo use panapane nahIM detA, dekhe ! z2arUrata bhI kyA ? usake tAruNyako nikharane nahIM detA: mardA banAe saghana-vRkSake pattoMmeM chipA huzrA eka choTA-sA nIr3a! baiThA hai ! jisameM baiThe the do pakSI! zAyada kabUtara the! donoM apanI vaha mu~hapara udAsI pote hue, baiThI rahatI hai-susta, choTI-sI rAjadhAnIke bAdazAha the ! lekina unake sAmane guma-suma ! nirAzAkI pratimUrti-sI / dinakA dina bIta rAjanaitika ulajhane nahIM thI ! unakA deza thA-prema, jAtA hai, rAta bhI pAtI aura khisaka jAtI hai ! para vaha hai, kAnUna thA-tauja aura Taiksa thA-alpa-bhojana ! kisI hada jo na khAtI hai, na pItI! na ha~satI na kisIse bolatI taka ve sukhI the, aura sukhameM baiThe, cainakI baMzI bajA rahe cAlatI ! hAM, jaba kabhI rote hue use z2arUra dekhA gayA hai! the! unheM khabara nahIM thI ki bhaviSya unake lie kyA jIvana usakA aba dUsarI orako baha rahA hai| para vartamAna banAne meM mazagUla he ? vaha usase bekhabara nahIM! bahAye jArahI hai ! zAyada soca ki isI samaya rAnIke gulelase nikalI huI eka baiThI hai-'ceSTA koI cIz2a nahIM, bhAgyanirNaya bar3I vastu hai' kaThora kaMkaDIne becArekA prANAnta kara diyA! rojake sadhe dina samIrakI gatise nikalate cale jArahe haiM ! villo- hue hAtha, kyA nizAnA caka sakate the? ciyoMkA kAphalA bhI paryaTana karatA jArahA hai, Aja yahA~ vaha rAnI ke pada-sannikaTa-jamInapara-par3A tar3apane lagA,
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 4 sundara?' paMkha tar3aphar3Ane lagA; aura lagA apanI gola-gola nanhIM kAlapara kisakA vaza calA hai ? kyA karatI .. ? 'hAya !' A~khoMse idhara-udhara dekhane ! zAyada kisIko khojatA ho! karake raha gaI ! miniTa-bharakI vedanAmaya zrAyumeM kyA dekhatA, kyA socatA ? pIr3A mautakI dUtI banakara jo AI thI! do-bU~da A~sU rAnIkI A~khone bakhera diye ! eka vekalIkI tar3apa! aura usI vakta usane dekhA--becArI kabUtarI ro rahI aura basa, khatama ! hai ! usakA vaccA jo mara gayA hai ! usakI A~khoMkA tArA ! rAnIne dekhA-'vaha eka kabUtarakA baccA hai, kaisA rAnIke manameM vidroha uThA--'usakA nirdayI-kAla to tU hai rAnI, tU ! vaha uThAneke lie jhukI ! para, yaha kyA ? sirake pAsa ____ vaha eka dama ro par3I ! jaise usakA baccA abhI hI khar3akhar3AhaTa kaisI hai ? naz2ara 2ThAkara dekhA to eka yA do marA hai ! ghAva kuredakara tAlA banA diyA ho ! mAM ke hRdaya kabUtarako zoka-vihvala cakkara kATate pAyA-becaina bekhabara ! ne mAMke hRdayakI vyathAko pahicAna liyA! ___rAnI kSaNa-bhara rukI, aura apane vicAroMmeM DUba gaI usane gulela uThA kara dUra pheMkadI, jaise vaha usakI jaise athAha-jala meM choTI-sI kaMkar3I! . cIz2a hI nahIM thii| bhUlase kisIne usake hAthameM thamA baccA marA huzrA sAmane par3A thA ! usakI mamatAmayI mayA dI thI! mA~-usake vichoha-duHkhase pAgala huI-use dekha rahI thI, vivhalA-kabUtarI idhara-udhara dekhatI rahI, phira vaha sirpha dekha hI rahI thI, A~sU-bharI aoNkhoMse ! vAha ! use chu / isa apane mRta-putrake samIpa A baiThI ! lene takakA use haka nahIM thA, himmata nahIM thI, adhikAra dekhatA koI vaha karuNa-dRSya ! do mAM-hRdayoMke bIca meM nahIM thA ! vaha kabhI darakhta kI isa TahanI para, kabhI usapara! eka mRtaka-putrakA nirjIva-zarIra ! kabhI baiThatI, kabhI uThatI ! kabhI bhAgI-bhAgI phiratI ghaMToM ho gae, para rAnI na uThI. apane sthAnase cigI antarikSakI chAtI para, betahAzA daur3atI ! zroha ! use taka nahIM ! nirjIva ho, pattharakI putalI ho, yA miTTIkA Dhera ! kSaNa-bhara bhI caina nahIM! sAthI pAe aura jaise-taise kara Dere para le gae ! usI are, use kaisI vedanA thI vaha ! jar3atAke DhaMgameM ! hRdayakI pakAra hRdaya taka pahu~cane lagI, zAyada ghAyala nahIM kahA jA sakatA-aba caitanya hai vaha, yA taba kI gati ghAyalane jAna lI! jar3a thI? - rAnIkA kaThora-hRdaya bhI dayAse plAvita hogayA ! vaha x x x x socane lagI-- usake bhI eka baccA thA-aisA hI sundara; aisA hI A~kheM lAla haiM, zarIra tapa rahA hai ! bukhArakI tez2I komala, aisA hI pyArA aura aisA hI choTA-moTA, bholA-bhAlA! hai ! rAnI guma-suma par3I haiM ! kisIse bolatI-cAlatI nahIM ! magara...........! khAnA-pInA taka chUTa gayA hai ! kevala dUdha usakA jIvana nirdayI-kAlane use na chor3A, usake pyAre bacceko dekhate-dekhate uThA liyA ! vaha vivaza rotI-kalapatI raha gaI! zAmako bukhAra jaba DhIlA par3atA hai, bola sakanekI
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 8] rAnI tAqata jaba usameM ho pAtI hai ! taba vaha baiTha jAtI hai, rAnI kahatI hai-'kisIko mAro mata, unheM bhI takalIfa upadezakakI taraha ! aura kahane lagatI hai-apane dilakA . hotI hai !' darda, mAnasika-pIDAkA adhyAya !-- bAteM donoM eka haiM--z2arA bhI pharka nahIM! ajIba 'kisIko mAro mata ! usake zarIra meM bhI darda hotA hai. samasyA hai ! usake mA~-bApa bhI becaina hote haiM, unheM takalIfa hotI hai ! rAnIkI tandurustIke lie, nindagIke lie--sabane jAna sabakI barAbara hai ! usakA hukma mAnanA maMjUra kiyA ! _ villocI sunate to daMga raha jAte / kucha kahate-- x x x x 'lar3akI kahatI to ThIka hai !' para kuchakI rAya hotI-- jisane sunA, vahI hairata meM prAgayA--villociyoMkA 'bukhAra-bImArIse dimAg2a phira gayA hai ! nahIM, aisI bAteM yaha kAphalA nirAmiSabhojI hai! ve zikAra nahIM karate, mA~sa sIkhI kahA~ ? kyA hama nahIM haiM, safeda bAla ho cuke, ina ' sareke bacceko apanA mAnane meM sukha pAte haiM ! bAtoMko chuzrA taka nahIM ! koI kahatA--'pichale dina taka aura rAnIko ve apanA 'guru' mAnate haiM, devI mAnakara to yaha bhI parinde mAra-mAra kara rA~dhA karatI thI, Aja pUjate haiM, avatAra jAna kara usakA Adara karate haiM ! rAnI kahatI hai-kisIko mAro mata ! bhaI, khUba !' hai unakI mArga-pradarzikA ! rAnI jaba aisI bAteM sunatI to usakA mana aura bhI rAnImeM phira tAz2agI lauTa AI hai ! vaha praphullita TUTa jAtA ! vaha khATa para leTI-leTI socatI rahatI-'kyA, rahatI hai ! use aisA lagane lagA hai ki usakA baccA use ye bhI manuSya haiM ? insAniyata-mAnavatA sikhAne AyA thA, tIna sAlameM vaha ___aura usakA bukhAra kora pakar3a jAtA ! mA~ sirAhane saba-kucha par3hA-likhA gayA ! usakI AtmAmeM rozanI bhara baiThI-baiThI bAMsU bahAtI, minnateM manAtI--'merI rAnI baca gayA ! jAya ? aba, jaba use apane baccekI yAda AtI hai, to usI aura bApa, davAeM lAtA, jar3I-bUTI khojatA-phiratA! vata usa kabatarake baccekA citra bhI A~khoMke zrAge ho DAkTara-hakImake Age dayAkI bhIkha mA~gatA, gir3agir3AtA, aAtA hai ? rotA-kalapatA! aura rAnIkA komala-mana pighala kara A~sU bana jAtA hai! kisI taraha rAnI baca jAya ! use ho kyA gayA ?.... DAkTarane batAyA--'isakA dila kamaz2ora ho gayA hai ? avazya kahA jA sakatA hai--kaThora-se-kaThora, kasAImAnasika-pIr3A hai -ise ! yaha jo cAhe, ise vahI do! karmameM nirata rahane vAle vyaktike hRdayameM bhI 'dayA' nAmakI isake hRdayapara kucha asara huA hai, tuma loga isake hRdaya koI cIz2a rahatI hai phira bhale hI usake prakArameM bheda ho, ko na dukhAzro !' tarIkemeM tabdIlI ho ! kama-jyAdaha ho! dayAkA hI dUsarA nAma hai-mAnavatA !!! saba cauMke! aura yoM dayA sArvadharma hai, isameM zaka nahIM ! DAkTara kahatA hai-'hRdayako na dukhAzro !'
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ neminirvANa-kAvya-paricaya (le050 pannAlAla jaina 'vasanta' sAhityAcArya ) [gata kiraNase Age] kI rASTra dezakI urvarA pRthvIkA varNana karate zlokagata samasta padoMkA zleSa-salila usa upamABuy hue kavirAja likhate haiM latAkA siJcana karatA hai / athavA jo deza 'ghoSavatI virAjamAnAmRNabhAbhirAmai -vINA rUpa pRthvIko dhAraNa kiye hue' yaha rUpakAesa maigarIyo guNasaMnivezAm / laMkAra bhI mAnA jA sakatA hai| usa rUpakakI maundaryasarasvatIsaMnidhimAjamurvi vRddhi bhI zleSakaM dvArA hI ho rahI hai| isa prakAra ye sarvato ghoSavatI vahanti // 33 // kavirAjane surASTra dezake varNanameM apane kAvya-kauzala _ 'jo sugaSTra deza, bailoM-dvArA manAhara grAmoMsa kA anupama paricaya diyA hai| zobhAyamAna, guruvara guNoMke saMniveza-racanA yA ____ samudra ke bIca meM dvArAvatI pugekA varNana karate hue vistAra se sahita, sarasvatI-nadiyoM ke sAmIpyako kavirAjane zliSTopamAkA kitanA sundara udAharaNa prApta aura gopavamatikAoMse yukta pRthvIko saba tayAra kiyA hai ? dekhiyeorase dhAraNa karate haiN|' prisphuurnmnnddlpunnddriik-chaayaapniitaatpsNpryogaiH| yaha to huA. prakRta artha, aba aprakRta artha yA rAjahaMsairupasevyamAnA, rAjIvinIvAmbunidhau rarAja // 37 // dekhiye, jo ki zlokagata samasta padoMke dvatharthaka hone _ 'jo nagarI samudrake madhyameM kamalinIke samAna ke kAraNa spaSTarUpase pratibhAsita ho rahA hai| zobhAyamAna hotI hai| jisa prakAra kamalinI, vika zobhA "jo surASTra deza, RSabha nAmaka svara vizaSasa sita puNDarIkoM-kamaloMko chAyAse jinakI Atapasundara, grAma-svargake samudAyasa virAjita, gurutara- vyathA zAnta ho gaI hai aise rAjahaMsoM'-haMsa vizeSoM zreSTha athavA bar3I bar3I tantriyoMke sanivezasa yukta, se sevita hotI hai, usI prakAra vaha nagarI bhI tane hue tathA sarasvatI devIke samIpameM sthita-usake hAtha meM vistRta-puNDarIka-chatroMkI chAyAse jinakI Atapa vilasita manohara zabdayukta, vizAla, ghoSavatI-vINA vyavasthAse saba duHkha dUra ho gaye haiM aise rAjahaMsoMko dhAraNa karate haiM-jisa dezake manuSya hara eka eka bar3e bar3e zreSTa rAjAbhAMsa sevita thI-usameM aneka ke prakArakI cintAoMse vinirmukta ho hAthameM vINA rAjA-mahArAjA nivAsa karate the| dhAraNa kara saMgIta sudhAkA pAna karate haiN| __utprekSAkA eka sundara namUnA bhI dekhiyeyahAM prakRta aura aprakRta arthoM meM asaMgati na ho , 'rAjahaMsAstu te caJcucaraNohitaiH sitAH' jinakI coMca isaliye 'vINAkaM samAna pRthivIko dhAraNa karate haiM aura caraNa lAla ho aura zeSa samasta zarIra sapheda ho yaha upamAlaMkAra vyaGga tharUpase nikAlA gayA hai| aise haMsoMko rAjahaMsa kahate haiM /
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 8] mahAkavi puSpadanta 467 evaM vidhAM tAM nijarAjadhAnI nirmApayAmIti kutuuhlen| kI bhUmikA zrAzleSaNa karatA hai| chAyA chalAdaccha jale payodhau pracetasA yA likhiteva reje / 38 yahA~ para kavine samAsokti alaMkArase yaha bhAva 'svaccha jalase yukta samudrameM dvArAvatIkA jo vyakta kiyA hai-'jaise koI utkaTa icchA vAlAprativimba par3a rahA thA, usase aisA mAlama hotA thA dakSiNa nAyaka, navIna anugaga-premase sampanna strIko ki jaladevatA varuNane, 'maiM bhI apanI rAjadhAnIko chor3a kara, unnata stana vAlI kisI anya kAntA strI isIke samAna sundara banavAU~gA' isa kutuhalase mAnoM kA AzleSaNa karane lagatA hai usI prakAra candramA, eka citra khIMcA ho|' navAnurAgase yukta prAcIko chor3a kara dvArAvatIkI dvArAvatI nagarI kI striyoMkA varNana dekhiye- uccastanI unnata, ratna nirmita nivAsa-bhUmakA pAlacandrAyamANairmaNikarNa pUraiH pAzaprakAzeratihArihAraH / na karatA thA-usameM prativimbita hotA thA / bhUmizca cApAkRtibhirvirejuH kAmAstrazAlA iva yantra bAlAH36 yahA~ samAsAkti alaMkAra tathA usake dvArA prakaTa yahA~ mamAsokti a jahAM para striyAM kAmadevakI astrazAlAke samAna hone vAlI sambhogazRGgAra nAmaka rasadhvani sahRdayazobhAyamAna hotI thIM / kyoMki striyA~ apane kAnoMmeM jana-vedya hai| jo maNinirmita karNaphUla. pahine huI thIM ve cakra- 'anurAga', 'udArakAnti', 'uccastanI', tathA Ayudha vizeSake samAna mAlUma hote the, jo sundara 'kAntA' zabdake zleSane, 'naktam' isa udda paka, vibhAvahAra pahina huI thIM ve kAmadevake pAza-bandhana rajjuke sUcaka padane, 'prAcI' tathA 'ratna nivAsabhUmi' zabdake samAna mAlUma hote the aura jo unakI praNaya-kApasa strItvana evaM 'indu' zabdake paMstvane isa zlokake baiMka bhauMheM thI ve dhanuSake samAna mAlUma hotI thiiN| saundarya-vardhanameM bhArI hAtha baTAyA he / ___ yahAM upamAlaMkArako vicitratA aura 'zAlA' parisaMkhyA alaMkArakA eka namUnA dekhiye'bAlA' kA anuprAsa darzanIya hai| prakopakampAdharavandhurAbhyo-bhayaM vadhUbhyastaruNeSu yasyAm | 'rAtrike prathamabhAgameM candramAkA udaya hotA hai kapUrakAleyakasaurabhANAM, prabhajanaH pauragRheSu cauraH // 42 // pUrva dizAmeM lAlimA chA jAtI hai, thAr3I derameM pUrva jisa dvArAvatI nagarImeM rahane vAle yuvA puruSoM dizAse Age bar3ha kara candramA AkAzameM pahu~ca jAtA ko yadi bhaya hotA to sirpha praNayakopase ka~pate hue hai jisase usakA prativimba dvAgavatI nagarIke maNi- adharoSThoMse zobhita apanI striyoMse hI hotA thAnirmita bhavanoM meM par3ane lagatA haiM' isa prakRtika saundarya anya kisIse nhiiN| isI taraha nAgarika naroMke gharoM kA varNana kavirAjakI anUThI lekhanIse kitanA suMdara meM yadi koI cora thA to sirpha pavana hI kapUra aura huA hai ? dekhiye kAlAguru candanakI sugandhikA caura thA aura koI prAcI parityajya navAnurAgA-mupeyivAnindurudArakAntiH / caura nahIM thaa| uccastanIM sananivAsabhUmi, kAntAM samAzliSyati yatra nakttam // yahA~ kavine yaha batalAyA hai ki usa nagarIkA jahA~ para rAta ke samaya utkRSTa kAntivAlA candramA, zAsana itanA sudRr3ha aura susaMgaThita thA ki usa para nUnana anurAga lAlimAse alaMkRta pUrva dizAko chor3a bAhirase anyazatruoMke AkramaNakI jarA bhI kara atyanta unnata aura manohara ratna-nirmita mahaloM AzaMkA nahIM rahatI thI tathA vahA~ ke loga bAjIvikA
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [ varSa 4 Adise itane sukhI the ki kabhI kisIko kisI dUsare ko bhI saMmava kara dikhAte haiM / yahI bAta hai ki kavikI vastuko cugane kI icchA nahIM hotI thI-jo jisa rAja bhI Ageke zlokameM AkAzagata suvarNa kamaloM vastukA pAnA cAhatA thA use vaha vastu anAyAsa- kA saMbhava kara dikhAte haiN| dekhiyesvayameva prApta ho jAtI thii| yanendupAdai, suramandireSu, lupteSu zuddhasphaTikeSu nakam / yaha varNanIya vRtta sAdhAraNa hai parantu kavike cakra sphuTaM hATakakumbhakoTi-nabhastalAmbhoruhakozazaGkAm / / parisaMkhyA alaMkAranaM usakI zobhAko bahuta mohaka --'dvArAvatI nagarImeM rAtaka samaya, nirmala sphaTikabanA diyA hai| maNiyoMke bane hue devamandira candramAkI sapheda sugandhinaH saMnihitA mukhasya, smitA tA vicchuritA vadhUnAm / kiraNoM dvArA lupta kara liye jAte the-sapheda maMdira bhRGgA babhuryatra bhRzaM prasUna-saMkrAntareNUkarakarA vA // 45 // sapheda kiraNoMmeM tanmaya hAkara chipa jAte the, sirpha striyoMke mukhoMkI sugandhike kAraNa jo bhaure unake una mandiroMke suvarNa-nirmita pIle pIle kalaze dikhapAsa pahu~ca jAte the ve bhauMre una striyoMkI musakAnakI lAI par3ate the unase yaha spaSTa mAlUma hotA thA ki sapheda kAntise vyApta honepara aise mAlUma hote the, AkAzameM suvarNa-kamala phUle hue haiN| (bhAvAnuvAda) jaise mAnoM phUloMke parAgake samUhase karbura-citra zleSa aura utprekSA saMvara-melakA udAharaNa vicitra ho gaye hoN| dekhiyeyahA~ tadguNa tathA utprekSAkA saMkara darzanIya hai| yamaika vRtterdhana vAhanasya, pracetaso yatra dhanezvarasya / subhra yugaM caMcalanetra vAhaM, yasyAM sphuratkuNDala cAru ckrm| vyAjena jAne jayino janasya, vAstavyatAM nitya magurdigIzAH / / Aruhya jAtastrijagadvijetA, vadhUmukhasyandanamaGga janmA // 22 // 'usa dvArAvatIke rahane vAle manuSya yamaikavRtti dAnA 'jo, uttama bhauMha rUpa yuga-juMvArIse sahita hai the-ahiMsA Adi yama-vratoMko dhAraNa karane vAle the (pakSameM uttama bhauMhoMke yugalase sahita haiM) caJcala natra (pakSameM yamarAjakI mukhya vRttiko dhAraNa karane vAle the) rUpa bAho-ghor3oMse yukta haiM (pakSameM caJcala netroMko ghanavAhana the-adhika savAriyoMse yukta the (pakSameM prApta hai) aura jo kuNDala rUpI sundara cakra-Ayudha indra the), pracetasa the-prakRSTa-uttama hRdayako dhAraNa vizeSase zobhita haiM (pakSameM camakate hue kuNDaloMkI varane vAle the (pakSameM varuNa the) aura dhanezvara thecAru paridhise sahita haiM)-aise strIke mukharUpI ratha dhanake Izvara the (pakSameM kubera the| isaliye maiM samajhatA para ArUr3ha hokara kAmadeva jisa dvArAvatI nagarImeM hUM ki vahAMke manuSyoMke chalase cAroM dizAoMke tInoM lokoMkA jItane vAlA bana gayA thaa|' dikpAloMne usa nagarIko apanA nivAsasthAna banAyA yahA~ 'yuga' 'vAha' aura 'cakra' zabdake zleSase thaa|' anuprINita vadhU mukha aura syandana-rathakA rUpaka dakSiNa dizAke svAmIkA nAma yama, pUrva dizA vizeSa darzanIya hai| ke svAmIkA nAma dhanavAhana-indra, pazcima dizAke loga kahate haiM ki kaviyoMke sAmane koI bhI vastu svAmIkA nAma dhanezvara-kubera hai]| asaMbhava nahIM hai ve apanI kalpanAse asaMbhava vastu isa prakAra kavirAjane bahuta hI sundara rItise
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa ] aneka zlokoMmeM dvarAvatI nagarIkA varNana kiyA hai / sthAnAbhAva ke kAraNa khAsa khAsa zlokoM kA hI paricaya diyA jA sakA hai| isake Age rAjA samudravijayakA varNana dekhiyeyadardhacandrApacitottamAGga ruddaNDadostANDavamAdadhAnaiH / vidveSibhittazivApramodaH, kaiH kairna dadha yudhi rudrabhAvaH // 61 'rAjA samudradatta ke vANoMse jinakA mastaka kaTa gayA hai, jo bacAva ke liye apanI uddaNDa bhujAoM ko phar3aphar3A rahe haiM tathA bhakSya sAmagrI prApta hone para jinhoM ne zivA-zRgAliyoMke liye harSa pradAna kiyA hai-- aise kauna kauna zatruoMne yuddha meM rudrabhAva - krUrabhAvako dhAraNa nahIM kiyA thA ? arthAt sabhIne kiyA thaa|' 'jinake mastaka ardhacandrase pUjita haiM, jo apanI bhujAoMse uddaNDa tANDava nRtya karate haiM, tathA jinhoM na pati hone ke kAraNa zivA - pArvatIko harSa pradAna kiyA hai - aise kauna kauna zatruoMne yuddha meM rudrabhAva - mahAdevapanekA dhAraNa nahIM kiyA thA ? arthAt sabhI ne kiyA thaa|' kAvya- paricaya 466 hotA thA, tathA hamezA zAnti havana Adi hote rahane ke kAraNa samaya samaya para jalavarSA hotI rahatI thI, yaha artha lene para koI virodha zeSa nahIM raha jAtA / yahAM varNanIya vastumAtra itanI hai ki 'rAjA samudravijaya ke rAjya meM duSToM kA nigraha hotA thA aura varSA bhI samayapara huA karatI thI / ' parantu kavine virodhAlaMkArakI puTa dekara use kitanA sundara banA diyA hai ! yahA~ kramase likhe hue prakRta aura aprakRta arthoM kA kitanA sundara zleSa hai aura usase prakaTa hone vAlA 'rudrabhAvaH rudrabhAva iva' yaha upamAlaMkAra kavike jisa kAvyakauzalako prakaTa kara rahA hai vaha prazaMsanIya hai / dve kautuke nyAtapacchAyAtalasthAyini bhUtale'smin / saMtApamApadyadasAdhuvargoM, yadvRSTirapyaskhalitA babhUva // 63 // 'mahArAja samudra vijayakI chatrachAyA ke nIce rahane bhUmi para do Azcaryajanaka kautuka hue the / pahalA yaha ki duSTamAnava-samUhane santApako pAyA thA aura dUsarA yaha ki varSA bhI apratihata- beroka Toka rUpase huI thI / ' jo manuSya chAyAke nIce sthita hotA hai khase dhUpa tathA jalavRSTikI vAdhA nahIM hotIparantu yahAM mahAkavi ne, samudra vijayakI chatra chAyAke nIce sthita una donoM bAdhAoM ko batalAyA hai jisase virodhAlaMkAra atyanta spaSTa hogayA hai / kintu unakI zAsana vyavasthA meM duSTa manuSyoM kA nigraha hotA thA isaliye duSToMko duHkha 1 mahArAja samudravijayane zatru-rAjAoM ko abalanirbala banA diyA thA, isakA varNana dekhiye"hAlA padUrIkRta - kopalajjAH sannAbhimAnAstanavaprabhAvAH / mantraprayogAdabalAH sahelaM yenAkriyanta pratipakSabhUpAH // 64 // 'hA, hA, isa prakAra duHkhasUcaka zabdoMdvArA jina kA kopa aura lajjA dUra hogaI hai, jinakA abhimAna naSTa ho gayA hai, aura navIna prabhAva asta hogayA hai aise zatrurAjAoM ko rAjA samudravijayane apane mantravala--sadvicAraNA ke balase nirbala banA diyA thaa|' [ rAjAne unheM nirbala banA diyA thA isaliye unakI Upara likhI huI avasthA ho gaI thI / ] 'hAlA madirA ke dvArA jinakA kopa aura lajjA donoM dUra hogaI haiM tathA sundara nAbhike mAnase jinhoMne nava taruNa puruSoMke prabhAvako -- dhairyako - naSTa kara diyA hai aise zatruoMko rAjA samudravijayane apane mantra tantra ke prayogase abalA - strI banA diyA thAyaha Azcarya kI bAta hai ! yahA~ zleSa tathA usase utpanna hue virodhAbhAsa alaMkArakI sundaratA kavike anokhe kAvya-kauzalako prakaTa kara rahI haiN| (kramaza:) 1 'hA' ityAlApena dUrIkRte kopalajje yaiste, hAlayA madyenApadUrIkRte kopalajje yAbhistAH / sanno'bhimAno yeSAM te, ataevAsto navaH prabhAvo yeSAM te, sundaranAbhermAnena sto navAnAM yUnAM prabhAvo dhairya rUpo yAbhistAH / yadvA sanno'bhimAna yA samantAtstanoccatvaM yAsAM tAH / yadvA sundaro nAbhimAno yAsAM tAH stanayorvaprabhAva uccatA yAsu tAH /
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ upAdhyAya padmasundara aura unake grantha (le0-zrIagaracanda nAhaTA ) 1. nekAntakI gata 2-4-5 kiraNoM meM "rAjamallakA purIya tayAgacchakI bar3I prasiddhi huii| upAdhyAyajI vAda piMgala aura rAjAbhAramalla"* zIrSaka sampAdakIya lekha karane meM bar3e kuzala the| inhoMne 'pramANasundara' nAmaka nyAyaprakAzita huA hai| usameM (kiraNa 2 pR0 137) mohanalAla graMtha, rAyamallAbhyudaya mahAkAvya, pArzvanAtha kAvya evaM dalIcaMda dezAi likhita 'jaina sAhitya no saMkSipta itihAsa' prAkRtameM jambUsvAmI kathA ityAdi graMthoMkI racanA kI hai| ke AdhAra para padmasundara-racita 'rAyamallAbhyudaya' kA ullekha "sUrIzvara aura samrATa"* meM likhA hai ki zrI hIrakiyA gayA hai / dezAijIne padmasundarako di0 bhaTTAraka bata- vijayasUrijI samrATa akabarase mile the, taba vArtAlApake antara lAyA hai, para vAstavameM yaha sarvathA galata hai| / ye padmasundara samrATa akabarane apane putra zekhajIke dvArA apane nAgapurI tapAgacchake vidvAna the aura samrATa akabarase aApakA yahAMke pustakAlayakA graMtha-saMgraha ma~gavAkara sUrijIke samakSa kAphI sambandha rahA hai| hameM inake katipaya navIna graMtha bhI rakhA |tb sUrijIne samrATa se pUchA ki zrApake yahAM itane jaina mile haiM, ataH isa lekhameM unakA yathAjJAta paricaya diyA evaM jainetara graMthoMkA saMgraha kahAMse AyA ? samrATa ne uttara jA rahA hai| diyA ki hamAre yahAM upAdhyAya padmasundara nAmake nAgapurIya ___ nAgapurIya tapAgacchakI paTTAvali meM ApakA paricaya isa tapAgacchake vidvAna sAdhu rahate the| ve jyotiSa, vaidyaka aura prakAra diyA hai:-"dhuraMdhara paMDita padmasundara upAdhyAyakA siddhAntazAstrameM bahuta nipuNa the, unake svargavAsa hojAne samrATa akabarase ghaniSTa sambandha evaM paricaya thA / samrATa para maiMne unakI pustakoMko surakSita rakhA hai| aba Apa kRpayA ApakI vidvattAko acchI taraha jAnatA thaa| eka bAra eka ina graMthoMko svIkAra kreN| brAhmaNane dillImeM samrATa akabara ke samakSa garvita hokara kahA harSakIrtisUri-racita dhAtupAThavRtti-dhAtutaraMgiNIkI ki mere samAna isa kalikAla meM koI vidvAna nahIM hai| yaha prazastise pahAvalI ullikhita zAhi sabhAmeM vAda-vijayake sunakara samrATane upAdhyAya padmasundarajIko zIghra bulvaayaa| atirikta jodhapurake nareza mAladevake zrApa mAnya the Adi upAdhyAyajIne zIghra hI pAkara samrATa ke samakSa tarkameM usa pratIta hotA hai| yathAHbrAhmaNako parAsta kara diyaa| isase samrATa akabara unake sAheH saMsadi padmasundaragaNirjitvA mahApaMDitaM / maMtrI aura sabhAsadavarga sabhI bahuta prasanna hue| padmasundarajI kSauma-grAma-sukhAsanAdhakabara zrIsAhitolabdhavAn / / ko samrATa ne pahirAmaNI kara sukhAsanAdi pradAna kiye aura hindkaadhipmaaldevnptemonyaa-vdaanyodhik| prAgaremeM dharmasthAna banavA diyaa| unakI isa vijayase nAga- zrImadyodhapure surepsitavacAH padmAhvayaM pAThakaM // 10 *vizeSake liye dekheM bhAramalla-putrakArita vairATamaMdira-zilA (hamAre saMgrahakI prati) lekha sAnuvAda, pra0 jaina satyaprakAza varSa 4 aMka 3 se 6; saM0 1625 mi. va. 12 ko tayAgacchIya buddhisAgara evaM prAcIna jainalekhasaMgraha lekhAGka 376 / bhAramallakI kIrtike jIse kharatara sAdhukIrtijIkI samrATa kI sabhA pauSadhakI carcA jA kaha kavitta 'zrImAlIvANizronojJAtibheda' meM chape haiN| huI thI aura sAdhukIrtijIne vijaya prApta kI thii| usa samaya +dezAijIne unakI jo guruparamparA rAyamallAbhyudayameM batalAI pamata padmasundarajI AgaremeM hI the, aisA hamAre dvArA sampAdita hai ThIka vahI 'sundaraprakAzazabdArNava' zrAdimeM bhI hai, ata: *gujarAtI saMskaraNa pR0 120 donoM eka hI nAgaurI tapAgacchake hai| + hIravijayasUri samrATa akabarase saM0 1636 meM mile the| ata: jainayuvakamaMDala, ahamadAbAdase prakAzita (gujarAtI) padmasundarajIkA svargavAsa isase pUrva honA nizcita hotA hai /
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 8] padmasundara aura unake grantha 471 'aitihAsika jainakAyasaMgraha' ke pR0 140 meM prakAzita mAnakIrtisUri vidyamAne paM0 cauhatha ziSya vIrAhna 'jaitapadaveli' saM spaSTa hai| likhitaM svavAcanAya zRMgAradarpaNa kAvyagra0 600 |shrii| upAdhyAya padmasundarajIke graMtha bhinnAkSaraprazasti___ hamAre anveSaNase upAdhyAya padmasundarajIkA zrRMgAra- catuH zRMgastripAdazca dvizIrSA saptaharSavAna / darpaNa" nAmaka graMtha milA hai, usase samrATa akabarake sAtha tridhAvaddho mahAna devo, vRSabhogairavIti // 1 // aApakA ghaniSTa sambandha bhalIbhAMti pramANita hotA hai / yaha mAnyo vA "bhubhujolajagharAT tadvata humAyUM nRpo| graMtha samrATa akabarake liye hI banAyA gayA thaa| ataH isa 'tyartha prItamanaH sumAnya kakodAnandarAyA'midhaM / kA nAma "akabarazAhizRGgAradarpaNa' rakhA gayA hai / sAhitya tadvatsAhiziromaNera kabarakSmApAlacUDAmaNe / saMsArameM adyAvadhi isa graMthakA koI patA nahIM thaa| sarvaprathama mAnyaHpaMDitapadmasundara ihA'bhUta pNdditbaatjit||2|| hameM isa graMthakI apane hastalikhita apUrNa graMthoM meM eka caMdraprabhaH zrIprabhucaMdrakIrtisUrIzvara zraMdrakalAbdhicaMdra / prati milii| phira paM0 dazaratha jI M. A. se jJAta huA ki ___ caMdrojvalazlokabharaHsukhavazcaMdra ka tArAvadhi mAtanotu / / isakI eka pUrNa prati bIkAnera-sTeTa-lAibarImeM bhI hai / ataH nAgapurIya tapAgaNarAjaH zrIcaMdrakIrtisUrIzvarA / sTeTa-lAyabrarIke samagrakAvyagraMthoMko do dina taka TaTolane para tacchiSya harSakArtisUriH samalekhaya (syaarth)| 4 sabase annake baMDala meM usakI prati prApta huii| nIce ina donoM kalyANavipulaM bhUyAta e viparIta rate svazIkRtA / pratiyoMke paricayake sAtha granthakA paricaya diyA jA rahA hai- darahAsAtimanA ramo nAnAvidhavAdhavasaMgatA smira akabarazAhizRgAradarpaNa-sa graMthameM cAra ullAsa yuddhe vijitopya cAppalaM // 1 // haiM, jinameM kramazaH 68, 76, 86 aura 18 padya haiM, AdivaMta prAtaparicaya:isa prakAra hai: A bIkAnera sTeTa lAyabrarI-16 patrakI prati hai| Adi-yadbhAsA sakalaM vibhAti durlakSAm shvgidshaa| pratyeka pRSThameM paMkkiye 12 se 14 aura prati paMkti akSara 45 yasminnotamidaM hitaM tumaNivazyatyaM sdaashaashvt| se 46 taka haiN| prati saM 1626 arthAt racanAkAlake karIba yatpari tamasaH sthitaM ca rahayAnityAdvayaM ttprm| kI likhI huI hai| jyotiHsAhiziromaNe akabara tvAm sarvA devAvatAta BhamAre saMgrahameM-patra 2 se 13 takakI apUrNa prati x x x x hai| prathama sargakI 22 vIM gAthAse prAraMbha hokara cothe sargakI aMtyaH-anena padacAturI niytnaayikaalkssnnaa| 20 gAthA taka sambandha hai| prati 16 vIM zatAbdIke pUrvAddha sphurannavarasAllAsa va (vi!) NimaprabaMdhena t| kI likhita pratIta hotI hai| anNgrssNgprthitmaanmudraavtiiN| 2sundaraprakAza zabdArNava-isa granthameM 5 taraMga haiM. prasAdayatu bhAminImakabare svarohanizA // 9 // jinake samagra padyoMkI saMkhyA 2668 (graMthAgraMtha 3978) hai / yadyasti kAvyaracanAsu rucirvidagdhA yaha eka koSa graMtha hai| nAnAraseSu rasikatva-kutUhalaM c| . .. Adi-yaccAMtarvahirAtmazaktivilasaccidrUpamudrAMkitaM / tatpadmasundarakavigrathitaM suramyaM, syAditthaM tatadityaNeha viSayAH jJAnaprakAzoditaM zRMgAgdapaNamupAddhamaduSTacintA / / 98 // zabdabhrAntitamaH prkaaNddvdnbdhnendukottibhrm| iti - sakalakalApArINa rasikasAmrAjyadhurINa baMde nivRtimArgadarzanaparaM sArasvataM tanmaThaM // 1 // zrIakabarasAhizRMgAradarpaNe cturthullaaso| yAdazaM xxxx ityAdi / le0 saM0 1626 varSe prASADhamAse kRSNapakSe aMtyaH-AnaMdodayaparvataikatareNa raanNdmerogugai| aSTamyAM tithau bhaumavAsare pAtisAha zrIakabararAjye / ziSya paMDitamaulimaMDanamaNiH shriipdmmerurguruH| AgarAmadhye / bha0 zrIcaMdrakIrtisUripaTTe bha0 zrI zrIzrI [zeSAMza pRSTha 476 para par3hiye ]
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIjainamandira seThakA ku~cA dehalIke kucha hastalikhita granthoMkI sUcI halI seThake ku~ceke jainamandirameM bhI hastalikhita granthoMkA acchA bhaNDAra hai| isa zAstrabhaNDArakA dara prabandha prAyaH paM0 mahabUbasiMhajIke hAthameM hai, jo svabhAvake bar3e sajana haiM aura hmesh| granthAvalokana - karane vAloMko avalokanakArya meM yatheSTa suvidhA dete rahate haiN| yahA~ bhI grantha almAriyoMmeM acchI vyavasthAke sAtha virAjamAna haiM-laTakatI huI gattekI paTTiyoM para pratyeka veSThanameM pAye jAne vAle granthoMke nambara tathA nAmAdika aMkita haiM / granthasUcI yadyapi granthakartAke nAmAdi sambandhI aneka truTiyoMko liye hue hai, phira bhI usa parase granthoMke nikAlane meM koI dikkata nahIM hotI / isa granthasUcIkI kApI bhI bAbU pannAlAlajI agravAlane apane hAthase utAra kara mere pAsa bhejI hai, jisake liye maiM unakA AbhArI hU~ / sUcI parase granthapratiyoMkI saMkhyA saba milAkara 1400 ke karIba jAna par3atI hai| aneka granthoMkI kaI kaI pratiyA~ haiM, isase grantha saMkhyA 600 yA 700 ke karIba hogii| isI granthasUcI parase kucha khAsa khAsa granthoMkI yaha sUcI tayyAra karAI gaI hai| isa sUcImeM una bahutase granthoMko nahIM liyA gayA hai-chor3a diyA hai-jo pichalI do kiraNoMmeM prakAzita nayAmandirakI sUcImeM zrAcuke haiN| sAtha hI, sUcImeM granthakartAke nAmoMkI jo traTiyA~ thIM aura lipi samvatoMkA pUrNatayA abhAva thA usa sabakI pUrti bhI granthapratiyoM parase, do dina dehalI Thaharakara cA. pannAlAlajIke sahayogase karadI gaI hai / phira bhI samayAbhAvake kAraNa pichale kucha grantha jA~case raha gaye hai-unake lipi sambatoMkA noTa nahIM hosakA / kucha grantha bAhara gaye honeke kAraNa bhI jA~ca tathA noTase raha gaye haiN| jA~cake samaya jina granthoMkA racanA-samvat sahaja hImeM mAlUma hosakA hai use bhI noTa kara diyA gayA hai-zeSako chor3a diyA hai| isa bhaNDArameM hindI granthoMkI saMkhyA adhika hai aura unaparase hindIke kitane hI ajJAta lekhakoM tathA kaviyoMkA patA calatA hai| 'buddhisAgara' nAmakA grantha musalamAna kavikI zrAjase 300 varSa pahalekI hindI racanA hai aura vaha samrATa akabara Adi se sambandha rakhane vAlI aneka aitihAsika bAtoMke ullekhako liye hae hai| -sampAdaka grantha-nAma granthakAra-nAma bhASA patrasaMkhyA racanA saM0 lipisaMvat hindI padya 116 1985 1680 41 451 1984 saMskRta-hindI hiMdI padma prAkRta-hindI 1983 1862 1874 1677 hindI padya akkalasAra paM0 khUbacanda ajitanAthapurANa paM0 devadatta adhyAtmadohA paM. rUpacanda anagAradharmAmRta (bhA. TI.) paM0 zrAzAdhara aniruddhakumAracarita bhAgacanda zrAvaka anuttaropapAdadazAMga (zve.,hi.Ti.) anta:kRtadazAMga abhinandanapurANa paM0 devadatta amaravilAsa amarakavi AcArasAra (saTippaNa) vIranandI AdityavratakathA mallaputra agaravAla udyamaprakAza kavi kSatrapati padmAvatI puravAla uddhArakoSa (maMtrabIjAdikoSa) dakSiNAmUrti (ajaina) upadezaratnamAlA bha. sakalabhUSaNa upAmakadazAMgasUtra (zve.) RSidattAcaritra (zIlaprabaMdha) | devakalasa (pAThakadevakA ziSya) naI Ti.1627 1770 saMskRta hiMdIpadya (156) 1983 saMskRta prAkRta hiMdI 14 / 1566 x (jIrNa)
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 73 1981 " gadya " padya 1776 padya , padya kiraNa 8] jainamandira seThakA kuMcA dehalIke kucha hAli graMthoMkI sUcI 473 grantha-nAma granthakAra-nAma bhASA patra saMkhyA racanA saM0 lipi saM0 karmacarasArasaMgraha paM0 hemarAja hiMdI gadya 1603 karmaprakRti (160 gAthA) nemicanda si. cakravartI prAkRta 1625 karmaprakRti (zve.) TIkA malayagirisUri prA0 saM0 318 karikaMDucarita bha0 zubhacandra saMskRta karikaMDucarita muni kanakAmara aprabhraMza 1578 guNadharacaritra paM. nayanAnandra hiMdI padya gautamacaritra bha0 dharmacaMdra 1984 carcAnAmAvalI 1656 carcAmaMjarI vaidya zItalaprasAda 1655 " , cikitsAsArasaMgraha (jaina) vaMgasaina saMskRta 1122 cidvilAsa paM. dIpacaMda hiMdI gadya 1626 cetanavilAsa kavi jauharI 1981 celanA rAnIkI kathA , gadya chahaDhAlA paM0 budhajana 1876 zara jambUsvAmicarita kavi rAjamalla saMskRta 1632 jinaguNavilAsa paM0 nathamala hiMdI padya 1822 nyeSThajinavarakathA paM. khuzAlacaMda ,,,,(84) 1782 1655 jainAgAraprakriyA tyAgI dulIcaMda saM0 hiMdI gadya 1655 jainadharmasudhAsAgara hiMdIgadya padya jJAnArNava caupaI (zve.) lavdhavimalagaNI hiMdI padya jJAnAnandazrAvakAcAra paM0 jagatarAya hiMdI gadya 150 jJAnAnandazrAvakAcAra paM0 ToDaramalla 225 tattvArthaTIkA bha0 dharmacaMdra saMskRta 1486 tattvArthabodha (bhASA) paM0 budhajana hiMdI padya 1876 1627 tribhaMgI paMcaka (bhA. TI. sahita) mU0 nemicaMdra, prA0 hiMdI trilokadarpaNa paM0 khaDagasaina hiMdI padya 1764 dazavaikAlika (zve.) prAkRta 1887 dAnazIlatapabhAvanA azoka muni daulatavilAsa paM.daulatarAma hiMdI padya 1654 dravyaprakAza paM0 devacaMdra 1985 dharmakuNDalikA dharmacarcA 1632 dharmacarcAsaMgraha dharmabuddha maMtrIkI kathA kavi vRndAvana . 1984 dharmaratnodyota 1976 166 66 , gadya
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23 naracaMdra " 474 anekAnta [varSa 4 grantha-nAma granthakAra-nAma bhASA patra saMkhyA racanA saM0 lipi saM0 dharmasarovara kavi jodharAja hiMdI padya 1724 - 1984 dharmopadezaratnamAlA tyAgI dulIcaMda dhyAnabattIsI namokAragrantha paM0 lakSmIcaMda vainAr3A -- 684vI ,2446 1980 nayacakra-vacanikA nijhalacaMda putra vilAsacaMda 46 / 1867 / 1876 nayanasukhavilAsa yati nayanasukhadAsa -padya 1980 nAgakumAracaritra paM0 nathamala vilAlA 1830 1976 nAmamAlA (bhASAkoSa) paM. banArasIdAsa 1670 1633 nAracaMdra (jyotiSazAstra) saMskRta 1634 nityadharma-prakriyA tyAgI dulIcaMda hiMdI gadya 1636 nirapAvali-TIkA (zve.) prAkRta-hiMdI nemicandrikA paM. manaraMgalAla hiMdI-yadya padmanandipaccIsI paM0 jagatarAya 1861 padmaprabhupurANa paM0 devIdatta 1980 paMcaparAvartanacarcA (vacanikA) " gadya paMcamIvratakathA bha0 surendranAtha hiMdI padya 1961 paMcAkhyAna caupaI paM0 nirmaladAsa 1671 paramAnandavilAsa paM0 devIdAsa 1976 pAzAkevalI bhASA (gargAcArya kRtikA anuvAda) pratikramaNa sUtra prAkRta . pradyumnacarita zAhamahArAja putra rAyaracha hiMdI madya 1638 pradyumnacarita (vacanikA) paM0 jvAlAnAtha bakhatAvarasiMha 1966 1116 pradyumnacarita kavi bUlacaMda 1843 prabhaMjanacarita praznamAlA 1980 praznasamAdhAna paM. banavArIlAla prItyaMkaracaritra paM0 bakhatAvaramala buddhisAgara / kyAmakhAnI nyAmatakhA~ 05 .1645 | 1840 brahmagulAlacaritra kavi kSatrapati padmAvatI puravAla 32 vI01606 2451 bhaktAmarastotra-TIkA mU0 mAnatuGgasUri, TI. jayacaMda saM0, hiMdI 41 / 1870 bhAvadIpikA hiMdI gadya 1966 madanaparAjaya (vacanikA sahita) | mU0 kavi jinadeva, svarUpacaMda | saM0, hiMdI gadya | TI01618 manmodanapaMcazatI | hiMdI padya 1916 1973 marakatamaNivilAsa (vacanikA) | paM. pannAlAla godhA . , madya 144 1933 / mallinAthacaritra (vaca nikA) ma. sakalakIrti, TI. daulatarAma | saM0, hiMdI gadya 828 148
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ " kiraNa 8] jainamandira seThakAkU~cAdehalIke kucha ha0li. graMthoMkI sUcI 475 grantha-nAma granthakAra-nAma bhASA patra saMkhyA racanA saM0 lipi saM0 mallinAtha purANa (vacanikA) | bha. sakalakIrtiTI.paM0gajAdharalAla saM0hiMdI gadya 75 1980 mahAvIra purANa bhA. TIkA mUla azagakavi, TI. hiNd| gadya 1977 mithyAtvakhaMDana paM0 vakhatarAma 21 / 1979 mithyAtvaniSedha (vaca nikA) paM. kAnhA bhajanI? muktisvayaMvara (bhA. TIkA) paM0 veNIcaMdra saM0 hiMdI gadya munivaMzadIpikA nayanasukha yazodharacaritra (vacanikA) hiMdI gadya yogasAra (hiMdI TIkA sahita) mUla joindu. TI. apabhraMza hiMdI ratnakaraNDazrAvakAcAra (caupaI) hiMdI padya ratnatrayavratakathA brahmajJAnasAgara ,45 ratnatrayavratakathA bha0 sakalakIrti saMskRta ratnaparIkSA ratnasAgara hiMdI padya 1877 ravivratakathA bhAnukIrti muni rAjulapaccIsI lakSmIvilAsa paM0 lakSmIcaMda 104 1977 vacanakoza bulAkIcaMda 1883 vimalanAthapurANa paM0 kRSNadAsa , 3046 179 1674 | 1981 vidyAnuzAsana (maMtrazAstra) sukumArasena muni saMskRta 12748 vidyAvilAsa (vaca nikA) hiMdI gadya 1863H vidyutacorakathA paM0 zanatarAya . , padya avallabha (ajaiva) hastaruci saMskRta 618 vairAsyabIsI (caupaI) hiMdA padya SaTakarmopadezamAlA (bhASA) pA~De lAlacaMda . | 1906 saptamIkathA paM0 brahmasaya | 1962 saptamIkathA paM0 khuzAlacaMda | 1973 saptavyasanacaritra paM0 bhArAmala samayasAra TIkA bhASA paM0 zramaracaMda pannAla sammedazikhara mAhAtmya paM0 manasukhasiMha sambhavapurANa paM0 devadatta sArasvatamaNDana (zve.) bAhaDa putra maMDana | maMkRta 1634 siddhAntasArasaMgraha (vacanikA) paM0 jinendrasaina hiMdI gadya 217 siddhAntasAroddhAra (vaca nikA) paM0 maggaruci sItAzataka paM0 bhagavatIdAsa " padya sukhavilAsa paM0 sukhAnaMda 178 sugaMdhadazamIkathA brahmajJAnasAgara hiMdI padya 44 " , 21
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 456 grantha-nAma sugaMdhadazamI kathA 39 ,, sundara vilAsa sundaradAsa ke savaiye subhASitArNava (bhA0 TI0) subhASitasAra sumatinAtha purANa sulocanA caritra (bhA0 TI0 ) sUtikAdhikAra solahakAraNa vrata kathA 33 svapnAdhyAya (jaina) svapnAvalI (marudevI svapnaphala) hanuvaMta kathA harivaMza purANa hitopadeza vacanikA vIrasevAmandira, sarasAvA granthakAra nAma makaranda padmAvatIkhAla paM0 khuzAlacaMda paM0 bhairoMdAsa paM0 sundaradAsa 99 dulIcanda paM0 devadatta anekAnta paM0 bhairoMdAsa brahmajJAnasAgara vRhaspati devanandI brahmarAyamala kavi vAhana paM0 zrabhayacanda ( pRSTha 471 kA zeSAMza) tasyottamapadmasuMdara kaviH zrI suMdarAdiprakAzAM 'tazAstra marIravatsahRdayaiH saMzodhanIyaM mudA ||37|| padArthacintAmaNicArusuMdara prakAzazabdArNavanAmamimtavayaM / jagajigISu jjayaMtatsitAM mukhe taraMgaraMgo viraNya paMcamaH // 68 // iti zrImannAgapugeyatapAgacchanamonamAmaNi paMDitottama zrI meruguru ziSya paM0 zrI padmasuMdaraviracite suMdaraprakAze zabdArNave paMcamastaraMgaH pUrNaH tatsamAddaupUrNa: zrIsuMdara prakAza // saM0 16 - *yahAM taka graMthoMke jo bhI vAkya uddhRta kiye gaye haiM ve bahuta kucha zuddha haiM / zAyada pratiyA~ aisI hI azuddha likhI huI hoMgI, parantu lekhakane usakA koI noTa nahIM kiyA / -sampAdaka bhASA hiMdI padya 54 144 23 "" hiMdI padya 39 " 84 " gadya " padya 39 " 11 gadya saM0 hiMdI hidI padya 71 37 95 saM0 padya 46 " " "" hiMdI padya 22 " gadya [ varSa 4 patra saMkhyA racanA saM0 lipi saM0 11 10 18 76 58 104 41 26 56 16 6 4 4 2 70 87 353 1792 1791 1611 1616 1966 1947 tA0. pratiparicaya -- isakI ekamAtra prati panecaMdajI siMdhI saMgrahasujAna gar3hameM dekhane meM bhAI hai| patra 88, prati pRSTha paMkti 14 aura prati paMkti antara 44 ke karIba haiM, saradIke kAraNa kahIM 2 akSara naSTa hogaye haiN| kahIM 2 pakSa phaTa gaye haiN| 3 pramANasuMdara / 4 rAyamallAbhyudaya kAvya (saM0 1615 ) * pArzvanAthakAvya (saM0 1616 li0) bIkAnerasTeTa lA0 / 6 jaMbUcaritra ( bIkAnera jJAnabhaMDAra ) 7 hAmana (yan ?) suMdara (jyotiSakI, bIkAnera sTeTa lAibra erI) 8 paramata vyaccheda syAdvAdasu daradvAtriMziMkA( bIkAnera sTeTa lA* 8 SaTabhASAgarbhita nebhistava gAthA 30 (hamAre saMgrahameM) 10 varamaMgalamAlikA strotra gA0 21 (bI0 sTeTa lAyabra erI) 11 bhAratI stotra / (u0 sUrIzvara samrATa ) inake sivAya aura graMthoMkA kucha patA abhI taka mAlUma nahIM ho sakA /
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAI jayabhagavAnajI vakIlakA sammAna isa varSa dazalAkSaNika parvake avasarapara dharmapurA dehalIke naye mandirameM bhAI jayabhagavAnajI vakIla pAnIpatane dasa dinataka zAstrasabhAmeM tattvArthasUtrake Upara naI zailIse apanA pravacana kiyA thA-vyAkhyAna diyA thA, jise sunakara zrotAjana bahuta prasanna hue-mujhe bhI do dina ApakA pravacana sunanekA avasara milA aura prasannatA huI / ataH bhAdoM kI pUrNimAko rAtrike samaya Apake sammAnameM eka sabhA caudharI lA0 jaggImalajIke sabhApatitvameM kI gaI, jisameM Apake guNoM kA kIrtana karate hue bhArI AbhAra pradarzita kiyA gayA aura eka susajjita caukhaTeke bhItara jar3A huA 'abhinandana-patra' zraddhAJjalike rUpa meM Apako bheMTa kiyA gyaa| usa samayakA premadRzya bar3A hI hRdaya-drAvaka thA-janatA sugaMdhita puSpoMkI mAlAe~ Apake gale meM DAlatI huI tRpta nahIM hotI thii| isa samaya brA0 ugrasenajI ema0e0 (vakIla rohoka) priMsipala jaina gurukula mathurAkA acchA mArmika bhASaNa huA thA, jisameM bhAI jayabhagavAnakI zikSA, prakRti, pariNati, adhyayanazIlatA aura vedoM tathA SaTdarzanA dakaM sAtha tulanAtmaka adhyayanako batalAte hue, unheM zAstravyAkhyAtAke rUpameM cunaneke liye dehalI jainasamAjake vivekakI prazaMsA kI gaI, jisase do bar3e lAbha hue-eka to acchI samajhameM Ane yogya bhASAmeM naI zailIse zAstrakA vyAkhyAna sunaneko milA; dUsare lagabhaga hajAra rupayakI vaha rakama bacI jo prAyaH harasAla kisI acche paMDitako bulAne meM kharca hojAyA karatI thii| janatAkaM anurAdhapara maiMne bhI samayopayogI do zabda khe| antameM namratA aura kRtajJatAdike bhAvoMse bharA huzrA bhAI jayabhagavAnakA bhASaNa huA aura usameM ApakI bhAvI samAjasevAoMkA bhI kitanA hI AbhAsa . milA / astu, jo ' abhinandanapatra' Apako sthalAkSaroMmeM bheMTa kiyA gayA vaha sUkSmAkSaroMmeM 'amekAnta' ke pAThakoM ke jAnane ke liye nIce diyA jAtA hai| -sampAdaka T sevAmeM, zrImAn vidvadarya dharmavatsala paM0 jayabhagavAnajI bI0e0, elaela. bI. vakIla, pAnIpata zrIman jayabhagavAna ! guNI-janake mana-bhAvana, darzanIya vidvAn paramajJAnAmbuja pAvana / tulanAtmaka hai dRSTi nItimaya vacana tumhAre, vora prabhUke bhakta dhanya tuma baMdhu hamAre / / svAtha aura sammAnakI nahi icchA tava pAsa hai| anekAntamayi-dharmakA hRdaya tumhAre vAsa hai veda aura vedAnta upaniSad manana kare haiM, pAzcAtya vijJAna aura siddhAnta par3he haiN| padarzanakA tatva hRdayameM satat bharA hai, nUtana zailI mahita parama upadeza karA hai // nAtmaka jinadharmakA kareM vivecana Apa haiN| sabake mApanake liye syAdvAdamayi mApa haiM // 2 // vizvoddhAraka jainadharmake --ho -vyAkhyAtA, pravacana suna Ananda bhaye hama pAI saataa| jainajAti-kulacaMdra vibhA, tuma ho upakArI, pAnIpata zubhaThAma jahA~ tumase suvicArI // sajjanatAkI mUrti ! hama rakhate zraddhA ApameM | karate mana-raMjana sabhI, tava guNakIrti-kalApameM // 3 // kI yaha hamapara kRpA yahA~ jo Apa padhAre, saMvA hamase banI nAhiM nainanake tAre! hRdaya vizAla mahAna vacana zItala jimi caMdana, prema-bhAvase kareM bhrAta hama tava abhinandana / - samadarzI vidvAna ati jayabhagavAna udAra haiN| arpita zraddhAbhASase hArdika ye udgAra haiM // 4 // __ bhAdrapada zuklA 15 / ... kRpAkAMkSI-sadasya zAstrasabhA .. . vIra nirvANa saM0 2467 , . zrI digambara jaina nayAmandira, dharmapurA, dehlii| Je..
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntake sahAyaka jina sajanoMne anekAntakI Thosa sevAoM ke prati AzA hai anekAntake premI dUsare sajjana bhI apanI prasannatA vyakta karate hue, use ghATekI cintA ApakA anukaraNa kareMge aura zIghra hI sahAyaka skIma se mukta rahakara nirAkulatApUrvaka apane kArya meM pragati ko saphala banAne meM apanA sahayoga pradAna karake yaza ke bhAgI bneNge| karane aura adhikAdhika rUpase samAja sevAoM meM agrasara honeke liye sahAyatAkA vacana diyA hai aura noTa-jina rakamoM ke sAmane * yaha cinha diyA hai ve isa prakAra anekAntakI sahAyaka zreNI meM apanA nAma pUrI prAptI ho cukI hai| likhAkara anekAntake saMcAlakoMko protsAhita kiyA tRtIya mArga se prApta huI sahAyatA hai unake zubha nAma sahAyatAko rakama sahita isa dvitIya mArga se prApta huI sahAyatA anekAnta kI prakAra haiM pUrva kiraNoM meM prakAzita ho cukI hai / tRtIya mArga se * 125) bA. choTelAlajI jaina raIsa, klkttaa|| prApta huI sahAyatA isa prakAra hai jisake liye dAtAra *101) bA0 ajitaprasAdajI jaina eDavokeTa, lakhanaU mahAnubhAva dhanyavAda ke pAtra haiN| * 101) bA0 bahAdurasiMhajI siMghI, kalakattA / 11) bA0 rAjakRSNa jI jaina, dariyAgaMja, dehalI 5) ku~vara lakSmInArAyaNajI jaina chAvar3A, kalakattA 100) sAhU yAMsaprasAdajI jaina, lAhaura / 5) lA0 jambUprasAdajI jaina raIsa va baiMkara, mertth| * 100) sAhU zAntiprasAdajI, jaina ddaalmiyaangr| 4) bA0 jyoti sAdajI jaina, ema. e. vakIla, meraTha * 100) bA0 zAMtinAtha suputra bA nandalAlajI jaina, 4) lA0 phUlacanda nemacandajI jhAvuka jaina, phalodhI klkttaa| 2) lA mAmarAjajI jaina, buuddhaakhedd'ii| 100) lA0 tanasukharAyajI jaina nyU dehlii| 2) bA0 gopIlAlajI jaina, lazkara gvaaliyr| *100) seTha jokhArAma baijanAthajI sarAvagI, kalakattA 2) sva0 lA0 bhikkhImalajI jaina munIma, mertth| 100) bA0 lAlacandajI jaina, eDavokeTa, rohtk| 1) bA0 chuTTanalAlajI jaina mukhtAra, mertth| 100) bA0 jayabhagavAnajIvakIla Adi jaina paMcAna 1) bA0 kailAzacandajI jaina bI.esa.sI., meraTha / paaniipt| 1) bA0 zItalaprasAdajI jaina riThAnevAle, merhaa| *51) rAba0 ulaphatarAyajI jaina injiniyara, meraTha anekAnta kI sahAyatA ke cAra mArga *50) lA0 dalIpasiMha kAg2ajI aura unakI mArphata, dehlii| (1) 25), 50), 100) yA isase adhika rakama dekara 25) paM0 nAthUrAmajI premI, hindI grantha-ratnAkara sahAyakoMkI cAra zreNiyoM meM se kisImeM apanA nAma likhaanaa| (2) apanI orase asamarthoMko tathA ajaina saMsthAoM bmbii| * 25) lA0 rUr3AmalajI jaina, zAmiyAne vAle, ko anekAnta phrI binA mUlya) yA ardhamUlyameM bhijvaanaa| aura isa taraha dUsaroMko anekAntake par3hanekI savizeSa preraNA shaarnpur| karanA / (isa madameM sahAyatA dene vAloMkI orase pratyeka *25) bA0 raghuvaradayAlajI, ema. e. karolabAga, dasa rupayekI sahAyatAke pIche anekAnta cArako phrI athavA dehlii| AThako ardhamUlya meM bhejA jA skegaa| *25 seTha gulAbacandajI jaina ToMgyA, indaura / (3) utsava-vivAhAdi dAnake avasaroM para anekAntakA * 25 lA0 bAbUrAma akalaMkaprasAdajI jaina, tissA barAbara khayAla rakhanA aura use acchI sahAyatA bhejanA (mumna0) tathA bhijavAnA, jisase anekAnta apane acche vizeSAGka 25) muMzI sumataprasAdajI jaina, riTAyarDa amIna, nikAla sake, upahAra graMthoMkI yojanA kara sake aura uttama lekhoM para puraskAra bhI de sake / svataH apanI ora pahAra shaarnpur| graMthoMkI yojanA bhI isa madameM zAmila hogii| *25) lA0 dIpacandajI jaina raIsa, dehraaduun| (4) anekAntake grAhaka bananA.. dasaroMko janAlA aura * 2maMdrikA prakAzaka pAla paramAnauzA khIsevAmanidArA, sarasAvAle diyo nyAsalalAla zrIvAstava dvArA lAvAstavAsama mAdatA / * 24/ saMvAI. siMghaI dharmadAsa bhagavAnaMdAsajI jaina, sAmagrI juTAnA tathA usameM prakAzita hone ke liye upayogI stnaa| citroMkI yojanA karanA, kraanaa| vyavasthApaka anekAnta' graMthoMkI mAnekAntaka zrIvAstavAla hone ke