Prabuddha Jivan 1967 Year 28 Ank 17 to 24 and Year 29 Ank 01 to 16

Author(s): Parmanand Kunvarji Kapadia
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 11

એ દષ્ટિ
પંડિત સુખલાલ
ગાઈપૂર્વકની
તા. ૧-૧-૬૭ પ્રબુદ્ધ જીવન
૧૭૯: જીવનમાર્ગની યાત્રામાં નાતન વર્ષના વિસામે ડું ચિન્તન [ગઈ દિવાળીના ટાણે વિ. સં. ૨૦૨૩ ના પ્રારંભના સંદર્ભમાં કે કોણ જાણે કયાં બળ આપણને પાછળથી ધકેલી રહ્યાં છે, આગળ શ્રી બી. પી. ત્રિપાઠી તથા શ્રી ડી. ડી. ત્રિવેદી–સંપાદિત ‘વ્યકિત અને ખેંચી રહ્યા છે, આપણે ચાલીએ છીએ, ને થાકીએ છીએ . . વિચાર’ એ મથાળા નીચે તા. ૧૧-૧૧-૧૬ ના ગુજરાત સમાચારમાં દિવાળી - નૂતનવર્ષ બે વિસામા છે એ યાત્રામાં. પ્રગટ થયેલ પ્રજ્ઞાચક્ષુ પંડિત સુખલાલજી સાથે વાર્તાલાપ ઈ. સ. વિસામે બેસી બે ઘડી કાપેલા માર્ગ પર નજર નાખી લેવાનું ૧૯૬૭નું નવું વર્ષ શરૂ થવાના પ્રસંગે પ્રબુદ્ધ જીવનમાં પ્રગટ સૂઝે, આધેના પેલા શિખરને નજરથી માપી લેવાનું સૂઝે, આમતેમ કરતાં એક પ્રકારનું સામયિક ચિત્ય અનુભવાય છે. એક બીજા જોઈને “દિશા તો સરખી જ છે ને ?” એ પૂછી લેવાનું સૂઝે તે કારણસર પણ પ્રસ્તુત સામયિક ઔચિત્ય સવિશેષ નોંધપાત્ર બને છે. વિસામાનું સાર્થકય એટલું વિશિષ્ટ-જેમ વ્યકિત માટે તેમ સમાજ માટે. જણાવતા આનંદ થાય છે કે તરતમાં જ વિદાય થયેલા ડિસેમ્બર માસની
એ દષ્ટિનિપાતની તક મેળવવા જ્ઞાનક્ષેત્રે ગુજરાતના ભિષ્મ પિતાઆઠમી તારીખે પંડિતજીએ ૮૬ વર્ષ પૂરાં કરીને ૮૭ માં વર્ષમાં પ્રવેશ
મહ સમા પ્રજ્ઞાચક્ષુ પંડિત સુખલાલજી પાસે જઈ કંઈ પ્રાપ્ત કરવું કર્યો છે. તેમના સંબંધમાં લખતાં પંડિતજીને અત્યન્ત સમીપભ્ય એવા
અમને સ્વાભાવિક લાગ્યું. શ્રી રતિલાલ દીપચંદ દેસાઈ અન્યત્ર જણાવે છે તે મુજબ “શરીર
ખૂબ નમ્રતા અને સંકોચ સાથે–અને નમ્રતા સચ્ચાઈપૂર્વકની ઉપર વાર્ધકયની અસર દેખાય એ સ્વાભાવિક છે; પણ પંડિતજીની હોય છે ત્યારે કેવી શોભી ઉઠે છે?–અમને પંડિતજીએ કહ્યું “શું છે સ્વસ્થતા, પ્રસન્નતા, સત્યની જિજ્ઞાસા, સાત્વિકતા અને અદીનતામાં એ તે આજે આપણે સૌ જાણીએ છીએ, શું સિદ્ધ કરવું જોઈએ કયાંય ખામી આવી નથી. એમની સાથે વાત કરીએ તે તરત જ એનાથી ય અનભિન્ન નથી આપણે! આપણાં વેદપુરાણે અને બૌદ્ધ એમના ચિત્તની જાગૃતિના ચમકારાનાં દર્શન થયા વિના નહીં રહેવાનાં.”
ગ્રંથે અને જૈન ગ્રંથે એ-દૈવી ને આસુરી સંપત્તિની યાદી આપતી એ જ નોંધમાં તેઓ વિશેષમાં જણાવે છે કે “પંડિતજી ધર્મ
ગીતાએ સુદ્ધાં મનુષ્ય કયા ગુણે સિદ્ધ કરવા જોઈએ તે તે કહ્યું છે.' અને તત્ત્વજ્ઞાનના પારગામી વિદ્વાન હોવા છતાં વિદ્યાની બધી શાખા
પણ મારું મંથન આ છે; આ બધુ સમાજમાં આચરણમાં કેમ ઉતરતું એમાં એમને જીવંત રસ છે, અને અત્યારે ૮૬ વર્ષની ઉંમરે પણ નથી? એ બધું મોટે ભાગે ધર્મગ્રંથોમાં જ કેમ રહે છે?” નવું નવું જાણવાની એમની જિજ્ઞાસા અને તાલાવેલી એટલી જ તીવ્ર છે
અને પછી એમણે ઉમેર્યું “આ વાતચીત - પ્રસિદ્ધિ અર્થે છે અને આમ થવાની પાછળ સત્યના કોઈપણ અંશને જાણવાની એમની એમ તમે કહો છો, માટે પૂછું છું કે આ આપણી વાતચીતને ય ઉત્કટ આકાંક્ષા કામ કરતી હોય છે. અલબત્ત, ઉંમરના લીધે આ આકાં- છે અર્થ? આદર્શોને દોહરાવ્યા કરવાથી શું વળવાનું? વર્તનમાં ક્ષાને પૂરી કરવાની પ્રવૃત્તિમાં જરૂર કેટલીક મર્યાદા એમને સ્વીકારવી તે આપણા સમાજથી એ મૂકાતા નથી કે મૂકી શકાતા નથી, તે પડી છે. જેમ વિદ્યાની દરેક શાખા - પ્રશાખાઓમાં તેમ જીવનને
પછી અકારણ ઉપદેશધારા દેહરાવ્યા કરવાને શું અર્થ? આજે જરૂર અને માનવકલ્યાણને સ્પર્શતી ધાર્મિક, સામાજિક કે રાષ્ટ્રીય દરેક તે છે આચરણની. મારા ઉપદેશ શા ખપને ?” પ્રવૃત્તિમાં પણ તેઓ એટલે જ જીવંત રસ ધરાવે છે. આવી બધી એમની ઉપદેશકથા આરંભવાની તત્ત્વનિષ્ઠ આનાકાની સમજી પ્રવૃત્તિઓમાં તેઓ પોતે, યૌવનનાં ઉંબરે જ અખેનાં તેજ ઝલ શકાય એવી હતી. કોઈ પણ પ્રમાણિક માણસ માટે આજે આવો થઈ જવાને કારણે, સક્રિય ભાગ નથી લઈ શકતા એનું તેને સંકોચ, અાશાવાદી હોય તે પણ, સ્વાભાવિક છે. ' '. દુ:ખ છે; પણ આવા પ્રશ્નમાં એમની વિચારધારા બિલકુલ સ્પષ્ટ અમે કહ્યું “આ તો સરવૈયું કાઢવાનું ને નવા સંકલ્પ કરવાનું છે અને એ બધાના કેન્દ્રમાં એક જ વિચાર રહે છે કે માનવ- પર્વ છે, એ ટાણે સમાજને થેડુંચ દિશાસૂચન કરવું એ નિવૃત્ત છતાં ય માનવ વચ્ચે ઊંચા-હલકાપણાને કે સ્ત્રી-પુરુષ વચ્ચે હલકા-મોટા
અનિવાર્યપણે ચિંતનપ્રવૃત્ત જ્ઞાનશોધકનો ધર્મ છે.” પણાને પ્રગતિરોધી ભેદ એમને હરગીજ મંજૂર નથી. તેઓની એમને અમે એમને ધર્મ શિખવાડવા નીકળ્યા છીએ એ મનવૃત્તિ અને પ્રવૃત્તિ હમેશાં પ્રગતિની પિષક જ હોય છે.” ખ્યાલથી કદાચ, કે પછી અમારા આશાવાદ પ્રત્યે, એમના શાંત
આવી વિરલ વિભૂતિને આપણા અંતરનાં નમન હો! તેઓ મુખ પર સહેજ સ્મિત આવી ગયું. સ્વાશ્યપુર્વક શતાયુ પૂરું કરે એવી આપણા દિલની પ્રાર્થના હો!
“કહો, શું પૂછવું છે તમારે?” ,
" પરમાનંદ). “જેની વાત આપણે કરી તે જ સદ્વર્તન અંગેના જ્ઞાનની - દિવાળી કે નૂતનવર્ષને દિવસે સૂર્ય કંઈ નવો ઉગ નથી,
આપણા ભારતવર્ષમાં ખેટ નથી, તે ય આચરણના અભાવની આ ' એ તે એને એ જ ઉગે છે પેલે જને ને જાણીત!
ઉણપ શાથી?” અમે પૂછયું. ' ને તેય આપણે દિવાળી ઉજવીએ છીએ, નૂતનવર્ષારંભ સારા ગુણેની પૂજા કરવાનું આપણને ગમે છે, સગુણી વ્યકિતઉજવીએ છીએ.
આપણે ત્યાં છે ય ખરી, દરેક યુગમાં થઈ છે, એના પ્રત્યે ' ઉજવીએ છીએ, આપણી સગવડ માટે, આપણા આધાર માટે,
સમાજ રહેભાવ પણ ધરાવે છે, પણ સમાજ પોતે, કેણ જાણે જીવનમાર્ગની યાત્રામાં આપણને વિસામાનું સ્થાન જોઈએ છે એ માટે.
કેમ, ઊંચા ગુણોને જીવનમાં ઉતારવા પ્રયત્ન નથી કરતે. સ્વચ્છતા 'યાત્રા ચાલુ છે. ધીરે ધીરે પર્વતની કેડીઓ પર પગલાં મંડાતા જાય છે. આગળ ને આગળ જતા જઈએ છીએ. થાક ખાવા ઘડી
જેવા તરત જ નજરે ચઢે એવા ગુણથી માંડીને તે સમાજ પ્રત્યેના ભર બેસીએ છીએ. પાછા આગળ વધીએ છીએ. કયારેક વૃક્ષની
ધર્મ જેવી પાયાની વાતે સુધીમાં આપણે દેશ પછાત છે, આ
અકર્મણ્યતાનું કારણ શું?” વનરાજીમાં ભૂલા પડી જઈએ છીએ. કયાંકથી આવતા સૂર્યના પ્રકા
અને પંડિતજીએ આ પરિસ્થિતિનું કારણ વિચારતાં આગળ . શને સહારે બહાર આવવા મથીએ છીએ. ક્યારેક આગળ જતા
કહ્યું. “આનાં કારણે તે ભૌગોલિક, સાંસ્કૃતિક, ઐતિહાસિક અનેક લાગીએ છીએ. કયારેક દિશા ભૂલાઈ જાય છે ને મુંઝાઈ જઈએ
હોવાના, એની સમગ્ર ચર્ચા અને છણાવટ તે ખૂબ સમય અને સારી છીએ, “આપણે આગળ જઈ રહ્યાં છીએ, ઉપર જઈ રહ્યા છીએ કે નીચે સરકી રહ્યા છીએ ?” ને કઈ ખીણ આવે છે,
એવી સુસંકલિત વિચારપ્રવૃત્તિ માંગી લે છે. પણ તાત્કાલિક સૂઝતી. સૂર્ય તો દેખાતું નથી, પણ આકાશાનેય એક નાનકડો ટકો જ એક બે વાતે કહી શકાય ખરી. એક તે એ કે આપણે ત્યાં ત્યાગ- 1 માથે દેખાય છે. ડુંગરોની દીવાલો દેખાય છે, શિખરો અદશ્ય છે. આ માર્ગની મહત્તા ખૂબ ગવાઈ છે, જે વ્યાજબી છે, પણ એ મહત્તા
વ્યકિતની જીવનયાત્ર સાન્ત છે, માનવ સમાજની અનંત છે સમજાઈ છે બેટા અર્થમાં. મનુષ્યની ઉન્નતિ માટે અધિભૂત અને