________________
- તત્ત્વાર્થસૂત્ર-પ્રશ્નોત્તર દીપિકા
૨૧૭ ધર્મોનો સમન્વય આત્મા આદિ બધી વસ્તુઓમાં અબાધિત છે, . આથી બધા પદાર્થો અનેક ધર્માત્મક માનવામાં આવે છે. હવે બીજી વ્યાખ્યા કહે છે?
પિતાનંતિ સિદ્ધ ' ' (સપ્તભંગીનું સ્વરૂપ) ' સૂત્રાર્થ પ્રત્યેક વસ્તુ અનેક પ્રકારે વ્યવહાર્ય છે, કેમકે અર્પણ અને અર્પણાથી અર્થાત્ વિવક્ષાને લીધે પ્રધાન-અપ્રધાનભાવે વ્યવહારની સિદ્ધિ-ઉપપત્તિ થાય છે.
વિશેષાર્થ-સમજૂતી પ્રશ્ન: પ્રત્યેક વસ્તુ અનેક પ્રકારે વ્યવહાર્યા છે કેમકે અર્પણ અને અનપણથી અર્થાત વિવક્ષાને લીધે પ્રધાન-અપ્રધાનભાવે , વ્યવહારની સિદ્ધિ-ઉપપત્તિ થાય છે તે દાખલા સાથે સમજાવો. - ઉત્તરઃ અપેક્ષાભેદથી સિદ્ધ એવા અનેક ધર્મોમાંથી પણ ક્યારે
કોઈ એક ધર્મ દ્વારા અને ક્યારેક એના વિરુદ્ધ બીજા ધર્મ દ્વારા " વસ્તુને વ્યવહાર થાય છે, તે અપ્રમાણિક અથવા બાધિત નથી; . કેમકે વિદ્યમાન પણ બધા ધર્મો એકીસાથે વિવક્ષિત હોતા નથી...
પ્રયોજન પ્રમાણે ક્યારેક એકની તો ક્યારેક બીજાની વિવેક્ષા હોય છે. - જ્યારે જેની વિવા ત્યારે તે પ્રધાન અને બીજા અપ્રધાન થાય છે. - જે કર્મ કર્તા છે તે જ તેના ફળનો ભક્તા થઈ શકે છે. આ કર્મ - અને તજજન્ય ફળના સામાનાધિકરણ્યને બતાવવાને માટે આત્મામાં : દ્રવ્યદૃષ્ટિએ સિદ્ધ એવા નિત્યત્વની અપેક્ષા કરાય છે. એ સમયે
એનું પર્યાયદષ્ટિસિદ્ધ અનિત્યત્વ વિવક્ષિત ન હોવાને કારણે ગૌણ છે, પરંતુ કર્તુત્વકાળની અપેક્ષાએ ભતૃત્વકાળમાં આત્માની અવસ્થા બદલાઈ જાય છે. આવો કર્મ અને ફળના સમયનો અવસ્થા-ભેદ બતાવવાને માટે જ્યારે પર્યાયદષ્ટિસિદ્ધ અનિત્યત્વનું પ્રતિપાદન :
