________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૩૫૮
-
મહેશ ચંપકલાલ
મૂકી રડે છે ત્યારે ઈન્સ્પેકટર ધવલ હયાત છે તેવું જણાવી બધાને આંચકો આપે છે. છેલ્લા દશ્યમાં નાટયકાર, રહસ્યનાટકના માળખાને ફગાવી દે છે કેમકે અહીં પાત્રનાં મનેજગત ખુલ્લા પાડવા નિમિત્તે તેને થયેલે ઉપગ હવે પૂરો થાય છે એટલે તેની જરૂર નથી. આ અંતિમ દશ્ય પ્રેક્ષકના ચિત્તમાં પાત્રની જેમ અનેક પ્રશ્નાર્થે જમાવે છે અને આ સમગ્ર ઘટનામાં પ્રેક્ષક પણ સંડોવાયેલા હોય તે રીતે, જાણે નાટકનું એક પાત્ર હોય તે રીતે તેની ભૂમિકા પ્રગટ થાય છે. પ્રેક્ષકના ચિત્તમાં અનેક પ્રશ્ન જન્મે છે. શું મોહિની અને મહેતા વચ્ચે સુંવાળા સંબંધો હતા ? એક વાત તો નિશ્ચિત કે મારુ મોહિનીની અને મહેતા મારુની હત્યા કરવા તત્પર બનેલા જ અને તેમને આ અપરાધભાવ પ્રગટ કરવા નાટયકારે ઈન્સપેકટર દ્વારા થતી ઊલટતપાસને ખપમાં લીધી છે. રહસ્યનાટકની આ deviceને ઉપયોગ વિશેષપણે, ધૂળ ધટનાને આગળ લઈ જવા કરતાં, પાત્રના સૂકમ મનોજગતને ખુલ્લું પાડવા થયો છે અને તેથી જ તે નાટકના અંતે પ્રેક્ષકની ચિત્તવૃત્તિનું સમાધાન કરવાની જગ્યાએ તેના મનમાં અનેક પ્રશ્નાર્થે જન્માવે છે અને એટલે જ એ આશ્રર્ય અને આંચકા આપતું સ્થૂળ રહસ્ય નાટક બની રહેતું નથી.
“ચાલો રમીએ પપા મમ્મી' એકાંકીમાં બાળકના કુમળા મન દ્વારા, આસપાસ છવાતી સૃષ્ટિનું અને વડીલોના વર્તનનું થતું સાહજિક અનુકરણ ગૂંથી લેવામાં આવ્યું છે. મેળાનું દ્રશ્ય છે. પિતાના મા-બાપથી વિખુટી પડી ગયેલી બે બહેને નેહલ અને અક્ષિતાનું મનોરંજન કરવા માટે અન્ય બે બાળકે દર્શન અને શ્રુતિ પપા મમ્મીનું નાટક ભજવે છે અને તે માટે તેમણે ઝાઝું વેશપરિવર્તન કે દક્ષ્યાંતર કરવું પડતું નથી. ચશ્માં ચઢાવી, રૂમાલ ઓઢી મા-બાપ બની જતાં બાળકે વચ્ચે વચ્ચે ચશ્માં ઉતારી કે રૂમાલ કાઢી પાછાં પોતપોતાનાં અસલ રૂપ ધારણું કરી લે તેવી પ્રયુક્તિ નાટયકારે પ્રછ છે. જેમ કે પપ્પા બનતે દર્શન “માય ડિયર તારા માટે કશું લાવ્યા છું ' એમ કહે છે ત્યારે શ્રુતિ પોતાના માથા પરથી રૂમાલ કાઢી બાળસહજ વિસ્મયથી પૂછે છે
માય ડિયર એટલે શું ? અને દર્શન પણ ચશ્માં ઉતારી એટલી જ સહજતાથી કહે છે “ મને પણ ખબર નથી. પણ મારા પપ્પા મારાં મમ્મીને ઘણીવાર માય ડિયર કહે છે. વડીલોના વર્તનનું કેટલું સાહજિક અનુકરણ ! થોડીવાર પછી વળી પાછા ચમાં ચઢાવી કાકુ બદલી દર્શન બની જાય છે પાપા અને માથે રૂમાલ એાઢી, કાકુ બદલી કૃતિ બની જાય છે મમ્મી. “રાતના સમ” એ વખતે પણ ચશ્મા ઉતારી રૂમાલ કાઢી અસલ રૂ૫ ધારણ કરવાનું સાહજિક પુનરાવર્તન :
બાળકોને પપ્પા કરતાં દાદા વ્હાલા લાગે છે. નાની નાની વાતોમાં વારે ઘડીએ શિખામણ આપતા અને નિષેધે કે રખતા માબાપની ઓબાદ નકલ છોકરાંઓ કરે છે. ખોટું ના બોલવાની શિખામણ આપી, ગુંદરિયા મિત્રથી બચવા, ઘરમાં હોવા છતાં ઘરમાં નથી એવું કહેવડાવી અસત્યનું આચરણ કરતા પપ્પા કે ગાંધીજી પર નિબંધ તપાસતી વેળા, પિતાના અક્ષરે ખરાબ હોવા છતાં વિદ્યાર્થી અને સારા અક્ષર લખવાની સૂચના આપતાં શાળાનાં શિક્ષિકો; વાત ન કરવાની શિખામણુ આપી, કાને રેડિયે મૂકી કોમેન્ટ્રી સાંભળતા શાળાના શિક્ષક વિગેરે દષ્ટાંત આપી વડીલે સામે જેહાદ ચલાવવા, હડતાલ પાડવા, સૂત્રો ઉચ્ચારવા, ઘેરા વાલવા, સત્યાગ્રહ કરવા એલાન આપે છે. પાપા-મમ્મીની રમત રમતાં રમતાં બાળકે તારસ્વરે પિતા છે આક્રોશ રજુ કરવા મંડી પડે છે ત્યારે નેહલ-અક્ષિતા આ બધાથી ગભરાઈ જઈ
For Private and Personal Use Only
