________________
શકારિ વિક્રમાદિત્ય : ૭
એાળખા પણ વખત જતાં ધીમે ધીમે તેની સાથે વિક્રમ ૨૦ નામ જોડાયું અને તે જ નામે તે સંવત અમર બને. પ્રાચીનકાળમાં તે વિક્રમના નામ સાથે વપરાશમાં હેવાનાં શિલાલેખીય પ્રમાણે હજી લગી વિ. સં. ૧૦૭, ૨૧ વિ. સં. ૧૫૦, ૨૨ વિ. સં. ૨૨૩ ૨૩ ને વિ. સં. ૪૮૦ ૨૪ –એમ ચાર જ મળી આવ્યાં છે. પણ સાતમી સદી પછી તે તે સતત વપરાતો જોવામાં આવે છે.
કેટલાક વિદ્વાને આ સંવત્સર સાથે સંકળાયેલું “વિક્રમ નામ ગુપ્તવંશી ચંદ્રગુપ્ત બીજાને આભારી હોવાનું જણાવે છે તે વિ. સં. ૧૦૩, ૧૫૦ને ૨૨૩ ના ઉપરોકત નિર્દેશથી અસં. ભવિત બની જાય છે કેમકે ચન્દ્રગુપ્ત તે સિહાસને જ વિ. સં. ૪૩૨માં આવ્યો હતો. છતાં કે વિદ્વાન ઉપરોકત નિર્દેશને પણ માન્ય ન રાખવાનો આગ્રહ સેવે તે તેને મન એક જ પૂછી શકાય કે- ભારતવર્ષની જે પ્રજાઓને અવંતિપતિ વિક્રમ પત્યે સન્માન નહોતું તેઓ હજાર વર્ષ થયાં વિક્રમસંવતને ખરસંવત્સર ૨૫ તરીકે ઓળખે છે તેને તમે શે ખુલાસો આપે છે ? "
“વિક્રમાદિત્ય નામ સાથે હજી લગી ઈ. સ. પૂર્વે પહેલી સદીના સિક્કા નથી મળી આવ્યા તે વાત સાચી પરંતુ જયપુર પાસેના કટક નગરમાં “માવાનાં નથ:' એ શબ્દો સાથે મળી આવેલા ઈ. સ. પૂર્વે પહેલી સદીના સિક્કાઓ વિક્રમના સિક્કા હેવાનો પુરતે સંભવ છે. કેમકે તેણે જેમ સંવત્સરમાં માલવગણને મહત્ત્વ આપ્યું તેમ સિક્કામાં પણ એને જ મહત્ત્વ આપ્યું હેય તે તે અયુક્ત નથી.
તે ઉપરાંત પ્રાચીન સમયના જે સિક્કાઓ ગધેયાના ૨૧ નામે ઓળખાય છે તે તથા ઉજયિનીમાંથી ચંદ્ર અને સ્વસ્તિકનાં ચિન્હો સાથે જે પ્રાચીન સિકકા મળી આવેલ છે તેને વિક્રમ સાથે સંબંધ ન હોઈ શકે એમ તે કહી શકાય તેમ નથી જ.
આ રીતે પૌરાણિક તેમજ દ્ધ શ્રુત પરંપરા અને શિલાલે તેમજ સિકકાઓ પર દષ્ટિપાત કર્યા પછી હવે આપણે શાસ્ત્રીજીની બીજી દલીલે તપાસીએ.
૨૦ જુદા જુદા ચિદ મહાન હિંદી રાજવીઓએ “વિક્રમાહિત્ય'નું બિરુદ ધારણ કર્યું છે. (હિન્દી વિશ્વકેશ પુ. ૨૧ તથા પ્રા. ભા, ભા. ૪) તેમાંથી આ સંવત્સર સાથે સંકળાયેલું “વિક્રમ” નામ ઈ. સ. પૂર્વ પહેલી સત્રમાં અવંતીના સિંહાસને શુભતા ગÉબિલવંશી “વિક્રમાદિત્ય' નું જ સૂચક છે.
૨૧ પંજાબમાં વિક્રમ સંવતનું સૂચન કરે ગાંડાફસને સં.૧૦૩ ને શિલાલેખ (Indian Review-1932 . અને સાતમાં વિત્ય પરિષદને અહેવાલ) २२ संवत्सर शते पंचाशता श्री विक्रमार्कतः । साने जाकुटिनोधारे श्राध्धेन विहिते सति ॥ श्री रैवताद्रिमूर्धन्यश्रीनेभिभवनस्य च ।
(‘પ્રભાવક ચરિત્ર માં ઉપૂત કરેલી ગિરનારના મની પ્રશરિત) ૨૩ ડીઅન્નેકરનું તામ્રપત્ર, એ સરવતી એક. ૧૯૪૧. ૨૪ દત્તકુશલી નામના ગુજર-નૃપતિને બક્ષિસ-લેખ. “બુદ્ધિ પ્રકાશ જુલાઈ-૧૯૨૯,
૨૫ મહારાષ્ટ્રનાં પંચાંગમાં પ્રાચીન પરંપરાથી ઈ. સ. પૂર્વે ૫૭ માં શરૂ થતા સંવત્સરને માટે “ ખરસંવત્સર ' પ્રાગ વપરાય છે. વિક્રમ ગર્દભિલવંશને હેઇને તેના વિષયમાં એ નામ યથાસ્થાને છે.
25 Old Gadhai-Pysa or as-smoney have been found in various parts of Western India ( J. A. S. B. Dec. 1835 ) It was certainly the coinage of Garddabha princes ( Wilson)
આ ઉપરાંત શદકના “મૃછકટિક' નાટકમાં જે “ગધ્ધી ' પ્રયોગ આવે છે તે પણ ગભિલ્લ રાજવંશના સિક્કાઓને અનુલક્ષીને હેવાને પૂરતે સંભવ જણાય છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
