________________
૨૬ - સુવાસ : મે ૧૯૪૨
વખત જતાં ધીમે ધીમે ભાવના ક્ષીણુ બની અને લગ્ન-એક વિશ્વધર્મ માંથી વિકૃત બનીને પ્રથા—વિધિ ખની રહ્યું. આર્યાવર્ત માં પણ એ જ દશા જણાય છે. છતાં લગ્નસંસ્થાના અભ્યાસ માટે વિશ્વની જુદી જુદી પ્રજામાં તે અંગે જે વિશિષ્ટતાઓ કે વિભિન્નતાઓ રહેલી છે તે દૃષ્ટિપાતને યોગ્ય તો છે જ. તે કેટલીક વખતે તે એ ચિત્રવિચિત્ર વિધિએની પાછળ પણુ ઊંડા આશયેા તરવરતા જણાય છે. તથા એ વિધિથી પણ નર–નારીનુ લગ્નની છત્રછાયા નીચે જે જોડાણ થાય છે તે આહેવધતે અ ંશે પણ મૂળ આશયાને સફળ બનાવે છે. એટલે અહીં લગ્નવિધિઓ પર ઊડતી નજર નાંખી જવાનુ યોગ્ય ધારીએ છીએ;
અર્થાવની સ’સ્કારી પ્રજાઓની રસ અને આનંદથી તરમાળ લગ્નપ્રથાએ તે ખૂબ જ જાણીતી છે, તેમાં પણ કેટલાક વિસ્તારમાં અરપરસને કારડા મારવાની, વીંટીની, ભૂલભૂલામણીની, જળ છાંટવાની, સભાજનની તેમજ રંગ છાંટવાની પ્રથા વિશેષ ધપાત્ર છે. તારણના ઝગડા તેમજ શૃંગાર તરભેાળ ગીતા પણ ધ્યાનપાત્ર છે,
ભૂતાનમાં એન્ચાર ભાઇએ વચ્ચે એક જ પત્ની હાય છે.
નેપાળની બધી નતિમાં બહુપત્નીત્વ સહજ સ્વાભાવિક છે. તેમાંની નેવારી તિની લગ્નપ્રથા ક્ર ́ઇક વિચિત્ર છે. કન્યાનુ' લગ્ન નાનપણમાં એક પવિત્ર વેલના ફળ સાથે કરી એ ફળને નદીમાં તરતું મૂકી દેવામાં આવે છે. ફળનુ ભાવિ જણાવુ' અસંભવિત હાઇ તે કન્યા અખંડ સાભાગ્યવતી ગણાય છે, પછી મોટી વયે તેનુ લગ્ન યોગ્ય પુરુષ સાથે કરવામાં આવે છે અને એ પુરુષ ન ગમતા હોય તે તેના એશીકા નીચે એક સોપારી મૂકી તે કન્યા બીજા પુરુષ સાથે જોડાઇ શકે છે.
સિયામમાં ઉચ્ચ વર્ગોમાં બહુપત્નીત્વ પ્રચલિત છે; પણ નીચ વર્ગોમાં એકપત્નીત્વને રિવાજ છે. લગ્ન અગાઉ વર-કન્યાની લાયકાત ઉમ્મર વગેરે અંગે જોશીને ખુલાસા પૂછવામાં આવે છે. લગ્ન પછી પહેલા બાળકના જન્મ લગી વર અને કન્યા એઉ કન્યાના પિતાને ત્યાં રહે છે. આસામની ગેારા જાતિમાં ધરની માલિક સ્ત્રી ગણાય છે. વરને ઉમેદવાર તરીકે કેટલાક વખત લગી કન્યાના પિતાને ત્યાં રહેવું પડે છે, જે જમાઇ સસરાની વડાલી કન્યાને પરણે છે તેને સસરાના મરણુ પછી સાસુ સાથે પણ લગ્ન કરવાં પડે છે.
ચિત્તાગંગની ફૂંકી જાતિમાં સમાજના અગ્રણીએ જ એક કરતાં વધારે સ્ત્રીઓ પરણી શકે છે કે રખાતો રાખી શકે છે. વરને ઉમેદવાર તરીકે કેટલાક વખત લગી સસરાને ત્યાં નાકરી કરવી પડે છે. આ જાતિમાં સ્ત્રીઓ મિલકતની માલિક ગણાતી નથી. લગ્ન-પ્રસગે સમાજને અગ્રણી વરવધૂને એક પત્થર પર પગ મુકાવે છે ને તે પર્ સુધી પાણી છાંટતાં છાંટતાં તે મો ભણે છે.
મધ્ય પ્રાન્તની ગાંડ જાતિમાં પણ વરને ઉમેદવાર તરીકે કન્યાના બાપને ત્યાં રહેવું પડે છે. લગ્ન પ્રસંગે કન્યાનું હરણ થતુ હોય તેવા દેખાવ યાજવામાં આવે છે. સગાંઓમાં પણ લગ્ન થઇ શકે છે. સ્ત્રીનું સ્થાન નીચું છે તે બતાવવાને લગ્ન વખતે વર કન્યાના બરડા પર પગ મૂકે છે.
ક્રાધ નતિમાં વર કરતાં કન્યાની વય મોટી હોય છે. દુશ્મન ટાળીનાં યુવક-યુવતી વચ્ચે લગ્ન થતાં હોય તો લગ્ન દરમિયાન તે ટાળીએ લડતી બધ થઇ જાય છે. કન્યાહરણ પ્રચલિત છે, ન્યાત જમવા બેઠી હેાય ત્યાં આવીને વર કન્યાનું હરણ કરી જાય છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
