________________
ક્ષ-કિરણે [ એકસ ઈઝ] ૧૨૯ આથી જ્યારે જેમાંથી આ કિરણે પસાર થઈ શકે, એવા ભાગની પણ છાયા લેવી હેય ત્યારે તે ભાગ સાથે કિરણો પસાર ન થઈ શકે એવો ભાગ ભેળવવામાં આવે છે. દાખલા તરીકે આપણું શરીર. હાડકાંમાંથી કિરણો પસાર નથી થઈ શકતાં અને હૃદય–ફેફસાં વગેરે કઠણ ભાગમાંથી પણ તે સહેલાઈથી નથી જઈ શકતાં, એટલે એમની છાયાઓ તો આપણને મળી શકે. પણ આપણે જો કોઈની હાજરી કે તેના આંતરડાની છાયા ઉતારવી હેય તે તેને જે બિસ્મથસ કે બેરિયમ નામને પદાર્થ ખવરાવવામાં આવે તે એ પદાર્થમાંથી કિરણ પસાર ન થઈ શકવાથી એની, પેટના કે આંતરડાના આકાર પ્રમાણે છાયા પડે છે ને તે ઉપરથી તેની હોજરી આંતરડાં વગેરેની સ્થિતિ સમજી શકાય છે. છાયા ઉતાર્યા વિના જ પદાર્થનું જે નિરીક્ષણ કરવું હોય તે કિરણે પસાર કરતી વખતે પદાર્થની પાછળ એકસરે લેટને બદલે બેરિયમ પ્લેટીને સાઈનાઈડ લગારેલા પડદો ધરવામાં આવે છે અને તે પર પદાર્થના કઠણ ભાગના પડછામાં દેખાય છે. હૃદયના ધબકારા, હાજરીમાં ઊતરતે ખોરાક વગેરે જોવામાં એ રીતનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે.
ક્ષ-કિરણની પદાર્થમાંથી પસાર થવાની શક્તિને લગતું આ વિવેચન સામાન્ય કેટિનાં ક્ષ-કિરણોને અનુલક્ષીને છે. એ કિરણો ઉત્પન્ન કરતી વખતે વીજળીક શક્તિમાં જેમજેમ વધારો કરવામાં આવે તેમ તેમ તેમની ભેદન શક્તિ વધતી જ જાય છે. જે ૨૦૦૦૦૦ લટ દબાણને વીજળીક પ્રવાહ જોડવામાં આવે તે એવાં તીવ્ર ક્ષ-કિરણે પણ ઉત્પન્ન થઈ શકે છે કે જે ધાતુમાંથી પણ પસાર થઈ શકે.
ક્ષ-કિરણે દષ્ટિગોચર નથી હોતાં. તેની ભેદનશક્તિ છે કે સામાન્ય સંગોમાં પણ અતિરક્ત કિરણ કરતાં વિશેષ હોય છે છતાં તેનું ભર્યતર (Vave of length) અતિનીલહિત (Ultra violate) કિરણો કરતાં પણ ઓછું હોય છે.
રેડિયમ ( Radium) ધાતુમાંથી “ગામા” નામનાં કિરણો નીકળે છે. એમની ભેદનશક્તિ ક્ષ-કિરણે કરતાં પણ અનેકગણ વિશેષ હોય છે. પેટલાદના ૧૫ ઇંચ જાડા પતરામાંથી તે પસાર થઈ શકે છે. ક્ષ-કિરણે ઉત્પન્ન કરવાને વીજળીક યંત્ર વગેરેની જરૂર પડે છે. પણ “ગામા” કિરણ માટે એવી કશીજ જરૂરિયાત રહેતી નથી, કારણ કે એ કિરણે રેડિયમમાંથી સતત નીકળ્યા જ કરે છે.
જીવડાં વગેરે કેટલાક પદાર્થો એવા પણ હોય છે કે જેના અંદરના કોઈ પણ ભાગ પર પડ્યા વિના ક્ષ-કિરણ તેમાંથી સીધેસીધાં પસાર થઈ જાય અને જેમની સાથે ક્ષ-કિરણો પસાર ન થઈ શકે એ પદાર્થ ભેળવી પણ ન શકાયઆવી વસ્તુઓનાં છાયાચિત્ર લેવાને ગ્રેજ” નામનાં કિરણો વયરાય છે.
આ કિરણોની ભેદનશક્તિ ક્ષ-કિરણ કરતાં ઓછી હોય છે. ક્ષ કિરણે જેમાં ઉત્પન્ન કરાય છે એવી કાચની નળીમાંથી આ કિરણો બહાર પણ નીકળી શકતાં નથી. તે જે જગ્યાએથી પસાર કરવાની ઈચ્છા હોય તે જગ્યા પર પાતળે કાચ વાપરવો પડે છે. કાગળ, ચામડાં, કાપડ, પાંદડાં, ફૂલે અને જીવડાં ઈત્યાદિ પદાર્થો અને પ્રાણીઓનાં છાયાચિત્રો લેવામાં આ કિરણો અતી ઉપયોગી થઈ પડે છે
કેટલાક લોકો ક્ષ-કિરણોની મદદથી પડતી છાયાઓ માટે ફોટોગ્રાફ શબ્દ વાપરે છે તે કઈ વળી પ્રકાશચિત્ર (Photograph)ને માટે છાયાચિત્ર શબ્દ વાપરે છે. કેટલાક
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
