________________
શ્રમ • ૧૧૭
જાહેર કર્યું. આટલી વિચારણું પણ હજુ પૂરેપૂરી સંતોષકારક ન હતી. શ્રમને પરિણામે જ્યારે સ્થૂળ પરિણામ પ્રાપ્ત થાય ત્યારે જ શ્રમ ઉત્પાદક હોઈ શકે, એ સમજમાં આજે જબરદસ્ત પરિવર્તન થઈ ગયું છે. આજે તો શ્રમ એટલે જે મહેનતથી સ્થૂળ યા સૂક્ષ્મ જરૂરિયાત ઉત્પન્ન થાય તે ઉત્પાદક મજૂરી ગણાય છે. આ વ્યાખ્યા એટલી બધી વ્યાપક બની ગયેલ છે કે પ્રત્યેક વ્યક્તિની અને સમગ્ર સંસારની સઘળી પ્રવૃત્તિઓ ઉત્પાદક શ્રમના સ્વરૂપમાં જ સમજી શકાય. અહીંયાં એક વસ્તુ ખાસ સમજવા જેવી છે. ઉત્પાદક શ્રેમની વ્યાખ્યામાં, જે મહેનતથી જરૂરિયાત ઉત્પન્ન થાય તે મહેનત ઉત્પાદક કહેવાય છે એમ જોયું. હવે જરૂરિયાત એટલે માત્ર એક જ વ્યક્તિની નહીં પણ સમષ્ટિની અને કદાચ એક જ વ્યક્તિની હોય તો પણ બીજી વ્યક્તિના ભોગે પ્રાપ્ત થયેલ નહીં. જે જરૂરિયાત સમાજના ભલામાં ન પરિણમતી હોય તે જરૂરિયાત પાછળનો શ્રમ ઉત્પાદક ન કહી શકાય. જેમકે ચોરે ઉઠાવેલ શ્રમ, જુગારીએ ઉઠાવેલ શ્રમ, ડાકુ, લૂટારાઓ, ગુંડાઓ જે જતને પરિશ્રમ ઉઠાવે તે તે ભાગ્યે જ ઉત્પાદક શ્રમ કહી શકાય, કારણકે તે શ્રમમાં સમાજના હિતને બદલે અહિત રહેલું છે, એ લોકોની પ્રવૃત્તિમાં સમાજને અનર્થ થઈ રહેલું હોય છે. એ લેકેના શ્રમથી એમની વ્યક્તિગત જરૂરિયાત પાર પડતી હોય પણ તેથી તેમના શ્રમને ઉત્પાદક ન કહી શકાય કારણકે તેઓ સમાજને અનર્થ કરી રહ્યા છે.
ઉત્પાદક શ્રમને સમજવો હવે બિલકુલ સહેલ છે. સમાજમાં રહેલી પ્રત્યેક વ્યક્તિને શ્રમ જે શ્રમને પરિણામે કઈ પણ વ્યક્તિને તેમજ સમાજને નુકશાન નથી થતું તે ઉત્પાદક શ્રમ છે. પ્રત્યેક માનવી પૃથ્વીને પગથાર શ્રમજીવી છે, શ્રમજીવી હોવો જોઈએ. જે પિતાને શ્રમજીવી નથી ગણતે તે સમાજને દ્રોહી છે, સમાજ ઉપર ભારરૂપ છે અને સમાજનું અહિત કરનાર છે. સમાજમાં રહેતા પ્રત્યેક માનવીને શ્રમ ઉત્પાદક છે. જેમકે સુથાર, લુહાર, મોચીને, ઘાંચીનો, શિક્ષકો, વકીલને, ન્યાયાધિશને, ધારાશાસ્ત્રીને, કારકુનને, ગાયક, ચિત્રકારને, સાહિત્યકારને તેમજ કોઈ પણ જાતના કલાકારને શ્રમ
જ્યાં સુધી કેવલ વ્યક્તિગત જ નહીં પણ સમાજને હાનિ ન થાય એ દૃષ્ટિબિંદુ રાખી શ્રમ કરે છે ત્યાં સુધી એ ઉત્પાદક શ્રમ છે.
શ્રમની ઉત્પાદક શક્તિનું માપ કાઢવા માટે શ્રમ કરનાર લોકોની શારીરિક, માનસિક અને નૈતિક સ્થિતિ કેવા પ્રકારની છે તે તપાસવું પડે છે. ઉત્પાદક શક્તિને આધાર મુખ્યત્વે કરીને આબોહવા, શ્રમજીવીઓના જાતિગુણ, શ્રમજીવીઓનું આર્થિક જીવનધોરણ, તેમની બુદ્ધિમત્તા, ઈચ્છાશક્તિ, કાર્યશક્તિ, પ્રામાણિકતા તેમ જ કાર્ય કરવાની સતત ધગશ અને નૈતિક ગુણે ઉપર રહે છે. આશાસ્પદ જીવન, સ્વતંત્રતા અને કાર્યની ઢબમાં યથોચિત કરકારો પણ ઉત્પાદક શક્તિને વધારે છે. મજૂરીનું વળતર કેટલું અને કેવા પ્રકારનું મળવાનું છે તેના ઉપર પણ ઉત્પાદક શક્તિ વધવાઘટવાને સંભવ રહે છે. શ્રમની વ્યવસ્થા ઉપર પણ ઉત્પાદક શક્તિનો જબરદસ્ત આધાર છે.
આબેહવા ઉપર શારીરિક બંધારણ તેમ જ શારીરિક શક્તિને આધાર રહે છે. અતિશય ઉષ્ણ તેમ જ અતિશય ઠંડી આબોહવામાં ઉત્પાદક શક્તિ ઘણી કમ માલુમ પડે છે. જ્યારે સમશિતોષ્ણ આબોહવામાં ઉત્પાદક શક્તિ બહુ સરસ હોય છે. આબોહવા ઉપર જીવનની
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
