________________
૧૨૮ સુવાસ : આષાઢ ૧૯૫ જીવનમાં તેમજ જગતમાં, ક્ષ-કિરણના એ ઉપરાંત બીજા પણ અનેક ચમત્કારિક ઉપગો છે એ હકીકત જાણવા જેવી છે.
પ્રકાશનાં ચાલુ કિરણ કાચમાંથી પસાર થાય અને તેની મદદથી જેમ આપણે એ કાચની પાછળ શું રહેલું છે એ જોઈ શકીએ તેમ ક્ષ-કિરણો જે જે પદાર્થોમાંથી પસાર થઇ શકે એ પદાર્થની પછવાડે શું રહેલું છે તે પણ આપણે એ કિરણની મદદથી જોઈ શકીએ. પણ પ્રકાશનાં કિરણોની મદદથી આપણે દરેક વસ્તુ જોઈ શકીએ છીએ તે એ કિરણોમાં રહેલા પરાવર્તન [IReflection]ના ગુણને લીધ. ક્ષ-કિરણોનું પરાવર્તન કે વકીભવન (Refraction) નથી થતું. એટલે ચાલુ પ્રકાશની જેમ ક્ષ-કિરણોની મદદથી નરી આંખે વસ્તુ ને જોઈ શકાય. દાખલા તરીકે આપણી હથેળી-હથેળીનાં માંસ ને ચામડીમાંથી ક્ષ-કિરણો પસાર થાય ને હાડકામાંથી ન થઈ શકે, પણ એથી કંઈ હથેળીની અંદર શું શું છે તે આપણે નરી આંખે ન તપાસી શકીએ. પણ જે હથેળીની પાછળ એકસરે-પ્લેટ [ આ લેટ ફોટોગ્રાફમાં વપરાતી પ્લેટ જેવી જ હોય છે. ફેર ફક્ત એટલે કે ફોટોગ્રાફ-પ્લેટ કરતાં આ લેટ ઉપર સીલ્વર બ્રોમાઈડનું સેલ્યુશન વધારે જાડું લગાડેલું હોય છે ] ધરી રાખીને હથેળીમાંથી ક્ષ-કિરણે પસાર કરવામાં આવે તે એ કિરણે હથેળીના માંસલ ભાગમાંથી પસાર થઈ લેટને જઈ સ્પર્શે છે અને લેટ પર હથેળીનાં હાડકાંની છાયા પડી જાય છે. એ છીયા પરથી હથેળીના અંદરના ભાગની તપાસ કઈ પણ પ્રકારની વાઢકાપ વિના કરી શકાય.
આ જ રીતે શરીરના કોઈ પણ ભાગનું હાડકું બગડયું હોય, કયાંક બંદુકની ગોળી વાગી હોય, કોઈક ભાગમાં નક્કર ગઠ બંધાઈ ગઈ હોય કે કોઈ માણસ ગમે તે ધાતુની ગમે તે ચીજ ગળી ગયું હોય તો આ કિરણોની મદદથી તેની તપાસ કરી શકાય છે.
વીજળીની બત્તીઓ જેમ ગંગેટીવ અને પોઝીટીવ બે પ્રકારના તારના જોડાણથી પ્રકાશી ઉઠે છે તેમ આ ક્ષ-કિરણો પેદા કરવામાં પણ એ બંને પ્રકાર આવશ્યક હોય છે. હવા ખાલી કરેલી નળીમાં નેગેટીવ રાને ઝીટીવ બંને પ્રકારના પાલ રાખવામાં આવેલા હોય છે. જ્યારે એ નળીને વીજળીના તારનું જોડાણ કરવામાં આવ-(વીજળીને પસાર થવા માટે હવા જરૂરી હોય છે. જ્યારે આ નળીમાં હવા તે નજેની જ રહી ગઈ હોય છે. એટલે દીવા પ્રગટાવવાને જેટલી વીજળીક શક્તિ વપરાય છે એ કરતાં ૫૦ થી ૮૦૦ ગણું વધારે વીજળીક બળ અહીં વાપરવું પડે છે.) ત્યારે વીજળીક શક્તિ પેદા થઈને પોઝીટીવ પિલમાંથી નેગેટીવ પિલમાં જાય છે અને એનૈગેટીવ–પોલમાંથી એક સેકંડે ૧૯૦૦૦ માઈલન વેગ ધરાવતાં કિરણે પેદા થાય છે. આ કિરણો જ્યારે કોઈ પણ ધાતુ સાથે અથડાય -અને એવી અથડામણ માટે નળીના એક ભાગમાં ટૅટીનમ નામની ધાતુ રાખવામાં આવી જ હોય છેત્યારે તેમાંથી ક્ષ-કિરણે ઉત્પન્ન થઈને સામે ગોઠવેલા પદાર્થ (ધાતુઓ, હાડકાં અને ચાક કે ચેનામાંથી બનાવેલી વસ્તુઓમાંથી આ કિરણો સામાન્ય રીતે પસાર થઈ શકતાં નથી)માંથી પસાર થાય છે અને એ પદાર્થની પાછળ જે એકસરે–પ્લેટ ગોઠવવામાં આવી હોય તો તેના પર એ પદાર્થના જે ભાગમાંથી એ કિરણો પસાર ન થઈ શક્યાં હોય અથવા એવધત અંશે થયાં હોય (ધન કરતાં વિરલ પદાર્થોમાંથી આ કિરણો વધારે સહેલાઈથી પસાર થઈ શકે છે) તેની, તે પ્રમાણમાં એ લેટ પર છાયા પડે છે.
પ્લેટ પર છાયા હમેશાં પદાર્થના જે ભાગમાંથી કિરણો પસાર થઈ શક્તાં હોય એની નહિ પણું જે ભાગ પર એ પડતાં હોય–તેમાંથી પસાર ન થઈ શકતાં હોય તેની પડે છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
