Shokshaka Prakarana Part 2

Author(s): Haribhadrasuri, Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Divya Darshan Trust

Page 166

दृष्ट-संस्कारादिपदवाच्ये वस्तुसति एव = कल्पितरूपत्वेन तत्त्वतोऽसत्त्वात् ॥ १६ / ७ ॥
=
तद्योगयोग्यतायां चित्रायां चैव नान्यथा नियमात् । परिभावनीयमेतद्विद्वद्भिस्तत्त्वदृष्ट्योच्चैः ॥ १६ / ६ ॥
तेन = अर्थान्तरभूतेन तत्त्वेन अविद्यादिना योग = सम्बन्धः = आत्मनः कर्मबन्ध इत्यर्थ:, तस्मिन् योग्यता जीवस्य कर्मपुद्रलग्राहकस्वभावत्वं अजादिपारिणामिक भव्यभावलक्षणं सहजमलरूपं मुक्तिसमये विनिवृत्तिमत्,
कल्याणकन्दली
->
<
मिथ्यात्वसंवलितत्वे सति व्यवहारौपयिकसत्यत्वेन वेदान्तिभिः, अपारमार्थिकत्वे सति अविसंवादिव्यवहारसाधकत्वेन च बौद्धैः अभ्युपगम्यमाने, तस्य सांवृतसत्यस्य मिथ्यात्वानुविद्धतया कल्पितरूपत्वेन = काल्पनिकत्वेन तत्त्वतः = परमार्थतः असत्त्वात् । असतश्च वन्ध्यापुत्रवन्नार्थक्रियाकारित्वं सम्भवति । यथोक्तं साङ्ख्यसूत्रे नावस्तुनो वस्तुसिद्धिः <- [१ / ७८ ] । | ततश्चोपाधिजनितत्वे सति उपाधिजनकं अविद्यादि पारमार्थिकमेवाभ्युपेयम् । यदपि सौरपुराणे -> नाऽसद्रूपा न सद्रूपा माया नैवोभयात्मिका । सदसद्द्भ्यामनिर्वाच्या मिथ्याभूता सनातनी ॥ <- [११/२८] इत्युक्तम्, तदपि तस्याः पारमार्थिकत्वे एव घटते, अन्यथा सनातनत्वानुपपत्तेः । सर्वदा मिथ्यारूपत्वे खपुष्पादिवदर्थक्रियाकारित्वानुपपत्तिः । तथा च प्रकृत्या सर्वमेवेदं | जगदन्धीकृतं [ ३०३ / ३५] इति मोक्षधर्मवचनमसङ्गतं स्यात् । तदुक्तं आचाराङ्गेऽपि कम्मुणा उवाही जायइ <- [ १/३/१] । मायां तु प्रकृतिं विद्यात् <- [४/१०] इति श्वेताश्वतरोपनिषद्वचनमपि तत्त्वतो मायायाः कर्मप्रकृति| रूपतामाह । यदपि गरुडपुराणे -> अनात्मन्यात्मविज्ञानमसतः सत्स्वरूपता । सुखाभावे तथा सौख्यं माया विद्याविनाशिनी ॥ - [ ] इत्युक्तं तदपि मायायाः पारमार्थिकत्वे एव घटते । एतेन वस्तुतस्तु जगन्नास्ति सर्वं ब्रह्मैव केवलम् | ← [ ४/४० / ३०] इति योगवाशिष्ठोक्तिरपि निरस्ता, 'नाभावः, उपलब्धेः [२/२/२८] भावः चोपलब्धेः ← [१२/ | १ / १५ ] इति ब्रह्मसूत्राभ्यामेवात्यन्ततुच्छताया निराकरणात् । यथोक्तं साङ्ख्यसूत्रेऽपि उपाधिश्चेत् तत्सिद्धौ पुनद्वैतम् ← - [ ६ / ४६ ] इत्यादिकम् ॥१६/५॥ मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् तद्योगयोग्यतायां चित्रायां चैव नान्यथा, विद्वद्भिः एतत् नियमात् उच्चैः तत्त्वदृष्ट्या | परिभावनीयम् ।।१६ / ६ || योग्यता जीवस्य कर्मपुद्गलग्राहकस्वभावत्वं तद्विरहे कर्मबन्धासम्भवात् अन्यथाऽऽकाशेऽपि तदापत्तेः । तदुक्तं योगबिन्दी - योग्यतामन्तरेणास्य संयोगोऽपि न युज्यते । सा च तत्तत्त्वमित्येवं तत्संयोगोऽप्यनादिमान् ॥१०॥ ← इति । सहजमलरूपं, तदुक्तं योगबिन्दौ सहजं तु मलं विद्यात् कर्मसम्बन्धयोग्यताम् । आत्मनोऽनादिमत्त्वेऽपि
,
->
8 सहजमलविचारः
३६१
परमार्थतो विद्यमाने एव न तु सांवृतसत्त्वेनाऽभ्युपगम्यमाने, तस्य तथा 'तद्योगे त्यादि ।
=
તો ઉપરોક્ત વસ્તુ ઘટી ન શકે; કારણ કે સાંકૃતિક સત્ય તો કાલ્પનિક હોવાથી વાસ્તવમાં છે જ નહિ. [૧૬/૫] [ū] એકાંતપક્ષમાં અસંગતિ [D]
વિશેષાર્થ :- આત્મા એકાંત નિત્ય હોય, તેના સ્વરૂપમાં કોઈ પણ જાતનો ફેરફાર ક્યારેય પણ ન જ થાય તો સંસાર અવસ્થામાં આત્મા અવિદ્યાસંયુક્ત, વૈશેષિકગુણસહિત, પશુત્વ-અજ્ઞત્વયુક્ત, દુ:ખી હોવાથી તે કાયમ માટે મોક્ષમાં પણ તેવો જ રહેશે, કારણ કે તે જો મોક્ષમાં અવિદ્યારહિત, વૈશેષિકગુણશૂન્ય... બને તો અવિદ્યાસંયુક્તત્વ, વૈશેષિકગુણસહિતત્વ રૂપે આત્માનો નાશ થઈ જવાથી ‘આત્મા એકાંત નિત્ય છે' આ સિદ્ધાંત ભાંગી પડે. તથા આત્માને ક્ષણિક માનવામાં આવે તો બીજી ક્ષણે આત્મા જ ન રહેવાથી મોક્ષ કોનો થાય ? માટે આત્માને નિત્યાનિત્ય = કથંચિત્ અવિનાશી અને કથંચિત્ વિનાશી = પરિણામી માનવો જ પડશે. અર્થાત્ અવિદ્યાસંયુક્તત્વ વૈશેષિકગુણસહિતત્વ વગેરે સ્વરૂપે નષ્ટ થયેલ આત્મા મોક્ષમાં અવિદ્યારહિતત્વ, વૈશેષિકગુણશૂન્યત્વ વગેરે સ્વરૂપે વિદ્યમાન છે - આવું માનવામાં કોઈ દોષ નથી.
->
* કર્મ આત્મભિન્ન અને વાસ્તવિક છે
વળી, જો કર્મ નામની ચીજ જ ન હોય તો જીવનો સંસાર જ ઘટી ન શકે; કારણ કે સંસાર કર્મનિર્મિત છે. જો કર્મ આત્માથી અભિન્ન હોય તો મોક્ષમાં આત્મા વિદ્યમાન હોવાથી કર્મ પણ વિદ્યમાન જ રહેશે અથવા કર્મનો નાશ થવાથી એનાથી અભિન્ન આત્માનો પણ નાશ થશે. માટે કર્મ અવિદ્યા વાસ્તવિક છે અને આત્માથી ભિન્ન છે. અવિદ્યાનો સંપૂર્ણ-સદા માટે વિયોગ થાય એ જ મોક્ષ. અવિદ્યારહિત શુદ્ધગુણસંપન્ન આત્મા મોક્ષમાં છે खेमान માથાર્થ :- અવિદ્યાનો યોગ થવાથી અનેકવિધ યોગ્યતા આત્મામાં હોય તો જ ઉપરોક્ત घटी शडे. વિદ્વાનોએ આ તત્ત્વ નિયમા અત્યંત તત્ત્વદષ્ટિથી વિભાવન કરવું. [૧૬/૬] उर्मबंधनी विविध योग्यता आत्माभां छे
-
=
पडशे. [१६ / ५ ]
વસ્તુ ઘટી શકે, બાકી ન જ