________________
३६४ षोडशं षोडशकम्
* स्याद्वादसमर्थनम् * स्तथाविधसामग्रीसमाज एव कश्चिदेकत्वेन भासमान: परिणामिभव्यत्वरूप: स्वीक्रियताम् । इत्थमपि स्यादवादप्रक्रियया दोषाभावादित्यधिकमस्मत्कृत-स्याद्वादकल्पलतायाम् ॥१६/६||
एतत्त्रयाजाश्रयणे संसार-मोक्षयोरनुपचरितयोरभावमापादयन्नाह -> 'पुरुष'त्यादि । पुरुपाद्वैतं तु यदा भवति विशिष्टमय च बोधमानं वा । भव-भवविगमविभेदस्तदा कथं युज्यते मुख्यः ॥१६/७॥
द्वयोर्भाव: द्विता, तस्यां भवं सैव वा द्वैतम् । ज द्वैतं = अद्वैतं, पुरुषस्याऽद्वैतं = पुरुषाद्वैतम् । तत् तु|| यदा भवति परतत्त्वमभ्युपगतं वेदान्तवादिभिः, अथवा विशिष्टं = रागादिवासनारहितं बोधमात्रं - बोधस्वलक्षणं
- कल्याणकन्दली प्रयोजकः तथाविधसामग्रीसमाजः = तीर्थकरत्वावच्छिन्न-सिद्धत्वावच्छिन्नप्रभृतिसामग्रीकलाप एव कथञ्चित् = सग्रहनयार्पणया। एकत्वेन भासमानः परिणामिभव्यत्वरूपः स्वीक्रियताम् । इत्थमपि स्याद्वादप्रक्रियया = एकानेकत्व-भिन्नाभिन्नत्व-नित्यानित्यत्वादिधर्मयुगलसमावेशरीत्या दोषाभावात् = अपेक्षाभेदाद्यवलम्बनेन विरोधादिदोषपरिझरात् । न च सामान्यतः क्लृप्तकारणताकतत्तव्यक्तीनामेव तन्नियामकत्वमिति वाच्यम्, तादृशनियामकत्वमेव हेतुत्वमिति तावद्व्यक्तिविशेषकल्पनापेक्षया भव्यत्वविशेष एवान्तरङ्गत्वात् कल्पयितुं युक्त इति किं न विभाव्यते ? न च विशेषरूपेण तत्तव्यक्तीनामन्यथासिद्धत्वान्न हेतुत्वमिति वाच्यम्, एवं सति द्रव्यत्वेन जन्यभावत्वेनैक एवं कार्यकारणभावः स्यादिति तन्तुत्वादिना कारणत्वबुद्धि-व्यपदेशयोरप्रामाण्यापत्तिरित्यधिकं उपदेशरहस्यवृत्ती [प्र.३०५ गा.१८८] ।।१६/६॥
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> यदा तु पुरुषाद्वैतं अथ च विशिष्टं बोधमात्रं वा तदा मुख्यः भव-भवविगमविभेदः कथं युज्यते ? ॥१६/७॥
पुरुषाद्वैतमतनिराकरणन्तु योगबिन्दी -> यदा नार्थान्तरं तत्त्वं विद्यते किञ्चिदात्मनाम् । मालिन्यकारि तत्त्वेन, न तदा बन्धसम्भवः ।।५१९।। असत्यस्मिन् कुतो मुक्तिबन्धाभावनिबन्धना । मुक्तमुक्तिर्न यन्न्याय्या भावेऽस्याऽतिप्रसङ्गिता ॥५२०॥ कल्पितादन्यतो बन्धो न जातु स्यादकल्पितः । कल्पितश्चेत्ततश्चिन्त्यो ननु मुक्तिरकल्पिता ।।५२१।। नाऽन्यतोऽपि तथाभावादृते तेषां भवादिकम् । ततः किं केवलानां तु ननु हेतुसमत्वतः ।।५२२|| मुक्तस्येव तथाभावकल्पता यनिरर्थका । स्यादस्यां प्रभवन्त्यां तु बीजादेवाऽङ्करोदयः ॥५२३।। - इत्येवं मूलकारैरेव कृतम् ।
અન્ય પ્રયોજકનો આશ્રય લેવો પડશે. કે જેનો સ્વીકાર કરવાથી “તીર્થંકરસિદ્ધત્વપ્રયોજક સામગ્રીસમૂહનો પ્રયોજક જેની પાસે હશે તે જીવ તીર્થંકરસિદ્ધ થાય અને જેની પાસે અતીર્થકરસિદ્ધત્વપ્રયોજક સામગ્રીસમુદાય હશે તે જીવ અતીર્થકરસિદ્ધ થાય’ - આવી વ્યવસ્થા કરી શકાય. પરંતુ આટલું માનવાથી જ વિસ્તાર નહિ થાય. હવે આગળ એક પ્રશ્ન થશે કે –– એક જીવ પાસે તીર્થંકરસિદ્ધત્વપ્રયોજક સામગ્રીસમૂહનો પ્રયોજક છે અને બીજા જીવ પાસે અતીર્થંકરસિદ્ધત્વપ્રયોજક સામગ્રીસમુદાયનો પ્રયોજક છે. આનું વ્યવસ્થાપક કોણ બનશે ? બધા જ જીવ પાસે તીર્થંકરસિદ્ધત્વપ્રયોજક સામગ્રીસમૂહનો પ્રયોજક કેમ નથી ? આ સમસ્યાના સમાધાન માટે અવવિધ પ્રયોજકની કલ્પના કરવી પડશે. આવું કરવામાં તો તેવા અનેક પ્રયોજકોની કલ્પના કરવાની પરંપરાનો અંત જ નહિ આવે. દાર્શનિક પરિભાષા મુજબ આ અવસ્થાદોષ કહેવાય. મતલબ કે) આવી કલ્પના કરવાથી અનવસ્થા દોષ આવશે. જો આ અવસ્થા પ્રમાણથી પ્રવૃત્તિ કરનારા વિદ્વાનોને માટે દોષ સ્વરૂપ ન બનતી હોય [અર્થાત તે અનવસ્થાને પ્રમાણભૂલક કહીને નિર્દોષ કહેવી હોય તો નિયતધર્મવિશિષ્ટ કાર્યનો [= કાર્યગત પ્રતિનિયતધર્મકત્વનો] નિયામક તથાવિધ સામગ્રીનો સમુદાય જ કથંચિત એકત્વરૂપે જાગતો પરિમિભવ્યત્વસ્વરૂપ સ્વીકારો. આ રીતે સંગ્રહ નયની અપેક્ષાએ એકસ્વરૂપે જાણાતો પરિણામિભવ્યત્વસ્વરૂપ તથાવિધ સામગ્રીસમૂહ સ્વીકારવામાં પણ ચાદ્વાદપદ્ધતિથી કોઈ દોષ આવતો નથી. આ વિષયનો અધિક વિસ્તાર અમે [[महोपाध्याय यथोपिय गगर्यश्री] २येव सायलता (= शाखदातासमुख्यटी) ग्रंथमा वो. [१६/१]
પુરુષ, કર્મ અને તથાભવ્યત્વ - આ ત્રણને સ્વીકારવામાં ન આવે તો તાત્વિક = વાસ્તવિક સંસાર અને મોક્ષનો અભાવ થવાની આપત્તિ આવે - એવું જણાવતા ગ્રંથકારથી કહે છે કે –
ગાથાર્થ :- જ્યારે પુરુપાદ્વૈત હોય અથવા વિશિષ્ટ જ્ઞાનમાત્ર જ હોય તો સંસાર અને મોક્ષનો મુખ્ય ભેદ કેવી રીતે ઘટી |श ? [१६/७]
[ અદ્વૈતવાદ અસંગત Us ટીકાર્ચ - બેનો ભાવ = કિતા. તે જ દ્રત કહેવાય અથવા કિતામાં જે ઉત્પન્ન થાય તે ત. દ્વિત ન હોય તે અત. પુરુષાત
Jain Education Intemational
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
