________________
३६६ षोडशं षोडशकम्
विकल्पस्वरूपविद्योतनम्
यस्मात् अनुभवसिद्धा:
प्रत्यक्षप्रतीताः, रागादय: = राग-द्वेष- मोहाः च रौद्राः = दारुणाः असत्प्रवृत्तीनां असच्चेष्टानां आस्पदं = 'मूलं प्रतिष्ठा लोके सर्वत्रैव अनुभवसिद्धाः । ततः पुरुषाद्वैते ज्ञानाद्वैते वा प्रत्यक्षबाधः | इत्यर्थः । अयञ्चाऽयुक्त इति । बाह्यार्थानां 'पुरुष' इति 'ज्ञानमिति वा नामान्तरमेव कृतं स्यात् वादिभिरिति भाव: ॥१६/८ ॥
=
परीत्यादि ।
अथ सर्वेऽप्येते बाह्या आन्तराश्च भावा: परिकल्पितरूपा एवेत्याशङ्कायामिदमाह परिकल्पिता यदि ततो न सन्ति तत्त्वेन कथममी स्युरिति । तन्मात्र एव तत्त्वे भव-भवविगमौ कथं युक्तौ ? ॥१६/९ ॥
परिकल्पिताः = अवस्तुसन्तः कल्पनामात्रनिर्मितशरीरा बाह्या आन्तराश्च यदि भवताऽभ्युपगम्यन्ते ततः परिकल्पितत्वादेव न सन्ति = न विद्यन्ते तत्त्वेन = परमार्थेन । तथा च कथममी पदार्थाः स्युः = भवेयुः ? न | कथञ्चित् भवताऽनभ्युपगमात् । इति = एवं तन्मात्र एव = पुरुषमात्रे एव तत्त्वे = परमार्थेऽभ्युपगम्यमाने भव| भवविगमौ = संसार - मोक्षौ कथं केन प्रकारेण युक्तौ ? न कथञ्चिदित्यर्थः ॥ १६ / ९॥
परिकल्पनाया असम्भवादपि परिकल्पिताऽसम्भव इत्याह
=
परीत्यादि ।
परिकल्पिताऽपि चैषा हन्त विकल्पात्मिका न सम्भवति । तन्मात्र एव तत्त्वे यदि वाऽभावो न जात्वस्याः ॥ १६ / १०॥
परिकल्पिता = परिकल्पनेत्यर्थः । सा अपि च एषा बाह्याभ्यन्तराणामर्थानां हन्त विकल्पात्मिका = वस्तुशून्यनिश्चयात्मिका न सम्भवति = न युज्यते, तन्मात्रे एव = पुरुषमात्र एवं ज्ञानमात्र एव च तत्त्वेऽभ्युपगम्यकल्याणकन्दली
=
राग-द्वेष- मोहाः दारुणाः = आत्मदूषकाः कर्माभावे तदसम्भवात् । तदुक्तं योगशतके - रागो दोसो मोहो | एत्थाऽऽयदूसणा दोसा । कम्मोदयसंजणिया विष्णेया आयपरिणामा ॥५३॥ - इति । न चैते काल्पनिकाः, अबाधात् । तदुक्तं साङ्ख्यसूत्रे -> जगत्सत्यत्वम्, अदुष्टकारणजन्यत्वात्, बाधकाभावात् • [६/५२] इति । तत्परिकल्पितत्वे दोषान्तरं |च वक्ष्यतेऽनुपदमेव मूलग्रन्थे || १६/८ ||
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> यदि परिकल्पिताः, ततः तत्त्वेन न सन्ति कथं अमी भवेयुः ? तन्मात्रे एव तत्त्वे कथं भव भवविगमौ युक्तौ ? ।।१६ / ९॥ योगदीपिका स्पष्टैवेति ॥१६/९ ॥
-
=
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> परिकल्पिता अपि च एषा विकल्पात्मिका हन्त न सम्भवति, तन्मात्रे एव तत्त्वे । यदि वा न जातु अस्याः अभावः || १६ / १०॥
विकल्पात्मका
वस्तुशून्यनिश्चयात्मिका, तदुक्तं पातञ्जलयोगसूत्रे
=
शब्दज्ञानानुपाती वस्तुशून्यो विकल्पः <લોકમાં બધે જ અનુભવસિદ્ધ છે. તેથી પુરુષાદ્વૈત કે જ્ઞાનાāતને માનવામાં તો પ્રત્યક્ષથી બાધ છે. [પુરુષથી ભિન્ન પૃથ્વી વગેરે અને જ્ઞાનથી ભિન્ન રાગાદિ અનુભવસિદ્ધ છે] માટે આ અદ્વૈતવાદ અયુક્ત છે. બાકી વાદી દ્વારા [પ્રત્યક્ષસિદ્ધ] બાહ્ય અર્થનું પુરુષ अने ज्ञान सेम जीतुं नाम गामाथे से तात्पर्य [१६/८ ]
-> ‘આ બધા બાહ્ય અને આંતરિક ભાવો પરિકલ્પિતસ્વરૂપ જ છે' – આવી શંકા થાય તો ગ્રંથકારથી આ વાત જણાવે
છે કે
Jain Education International
->
ગાથાર્થ :- જો આ પરિકલ્પિત હોય તો પછી પરમાર્થથી છે જ નહિ, તેથી આ પદાર્થો કેવી રીતે ઘટી શકે ? પુરુષ જ કેવળ તત્ત્વ = પારમાર્થિક હોય તો પછી સંસાર અને મોક્ષ કેવી રીતે ઘટી શકે ? [૧૬/૯]
ટીકાર્ય :- બાહ્ય અને અત્યંતર પદાર્થ અવાસ્તવિક = કલ્પના માત્રથી નિર્મિત શરીરવાળા આપના દ્વારા સ્વીકારવામાં આવે તો પછી કાલ્પનિક હોવાના કારણે જ પરમાર્થથી તે વિદ્યમાન નથી. તો પછી આ પદાર્થો કેવી રીતે ઘટી શકે ? કારણ કે આપે તો કોઈ પણ રીતે તેને સ્વીકારેલ નથી. આથી પુરુષમાત્ર જ તત્ત્વ સ્વીકારવામાં આવે તો સંસાર અને મોક્ષ કેવી રીતે યુક્તિસંગત થશે ? કોઈ પણ રીતે નિહ થાય भाव छे. [१६/८]
કલ્પના પણ સંભવી ન શકવાથી કાલ્પનિક પદાર્થનો પણ સંભવ નથી. - આ વાતને જણાવતા ગ્રંથકાર કહે છે કે ~ ગાથાર્થ :- વિકલ્પાત્મક આ પરિકલ્પના પણ સંભવતી નથી; જો તન્માત્ર જ તત્ત્વ હોય તો. અથવા ક્યારેય પણ પરિકલ્પનાનો अभाव नहि था. [१६ / 10]
१. मुद्रितप्रती 'मूलप्रतिष्ठा' इति पाठः ।
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
