________________
૧૧.
અનેક કથાઓ તે એવી છે, જે અત્યંત પ્રસિદ્ધ હોવા છતાં પણ કથાગ્રંથમાં જુદી જુદી જોવા મળે છે. કેટલીક કથાઓ આગામાં વર્ણવાયેલી છે. તેને પછીના સાહિત્યમાં આડકથાઓ જોડીને વિસ્તૃત પણ કરવામાં આવી છે.
કથાસૂત્રનું આ વૈવિધ્ય જોયા પછી એ પ્રયત્ન કરો. રહ્યો કે કથાને મૂળસ્ત્રોત કયાં છે-કે છે અને એમાં જે મતભેદ અથવા આડકથાઓ છે, તે માન્ય છે કે નહીં–આ કામ ફકત જલમંથન કરવા જેવું જ ગણાય. આ કથાની અતિહાસિક્તાને બદલે આપણું લક્ષ્ય તેની પ્રેરકતા તરફ રહેવું જોઈએ. હજારે લેખકોએ જુદા જુદા દેશ કાળમાં જે કથાગ્રંથ રચ્યા છે તેમનામાં મત-ભિન્નતા, કથાસૂત્રમાં જુદા જુદા પ્રકારની તડ જેડ તથા નામ વિગેરેમાં વિવિધતા હેવી એ કુદરતી છે. અનેક કથાગ્રંથના અભ્યાસ પછી અમારો વિશ્વાસ છે કે આપણે પ્રાચીન ગ્રંથની “શબ-પરીક્ષા ન કરતાં, “શિવ-. પરીક્ષા” (કલ્યાણકારી તત્વની પરીક્ષા કરવાની ટેવ પાડવી. જોઈએ જે કથાગ્રંથમાં જ્યાં જે ઉચ્ચ આદર્શ, પ્રેરક તત્ત્વ, અથવા જીવન-નિર્માણ કરનારાં મૂલ્ય જોવા મળે છે, તેને કઈ પણ પ્રકારના ભેદભાવ વિના સ્વીકારી લેવા જોઈએ. અનેક ગ્રંથોમાં એવું જોવા મળે છે કે એક જ કથાનક જુદા જુદા પ્રસંગમાં જુદા જુદા રૂપમાં લખાયેલું જોવા મળે છે. કયાંક કથાને પૂર્વાધ આપીને તેને છોડી દીધો છે, કયાંક ઉત્તરાર્ધ કયાંક થોડે ભાગ જ. આવી સ્થિતિમાં કથાસૂત્રને
