Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
11 GIGI
થાય શ્રી પુષ્કર મુનિજી
શ્રી પુસ્તક ભંડાર, અમદાવાઈ ,
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બંસાલા
ઉપાધ્યાય શ્રી પુષ્કર મુનિજ
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી લક્ષ્મી પુસ્તક ભંડારનાં શ્રેષ્ઠ પ્રકાશને
૦
૦
૦
૩૦-૦૦
જિંદગીને આનંદ ઉપાધ્યાય શ્રી પુષ્કર મુનિજી ૧૨–૫૦ જીવનને ઝંકાર
૯- ૦૦ સફળ જીવન
૭-૫૦ પુષ્યને પ્રભાવ
૨૫-૦૦ બુદ્ધિને ચમત્કાર
૨૩-૦૦ નારી-નરથી આગળ
૨૫-૦૦ મહાસતી મદનરેખા
૨૫-૦૦ રાજકુમાર મહાબલ
૨૫-૦૦ સતી પદ્મિની
૩૦-૦૦ વીર અંબડ
૩૦-૦૦ કર્ભરેખા
૩૦-૦૦ માનભંગ
૩૦-૦૦ વીરાંગદ-સુમિત્ર બોલતાં ચિત્ર શ્રી દેવેન્દ્રમુનિ શાસ્ત્રી ૩-૦૦ ભગવાન મહાવીર એક અનુશીલન છે.
૪૦-૦૦ ચિંતનની ચાંદની ધર્મ અને સંસ્કૃતિ
દેવેન્દ્રમનિ
૯-૦૦ અતીતનાં અજવાળાં
૧૧-૧૦ શ્રી જૈનતત્વ પ્રકાશ આચાર્ય આનંદ ઝાષિજી
૭૦-૦૦ યાત્રી કવિ રત્ન શ્રી કેવલ મુનિજી ૨૬૨૫ સુવર્ણકંકણ
૩ર-૦૦ તરંગવતી
૨૩–૭૫ હાર-જીત
૧૮-૦૦ ચોગીનું વરદાન
૧૮-૦૦
૧૮ ૦૦ નાસુંદરી
રર-૦૦ વિધાતાના લેખ
૨૨ ૦૦ વિચિત્ર ન્યાય –
૩ર-૦૦ જીવનમાં સ્વર્ગ અને નરક ૧-૨ લે. મુ. નેમિચંદ્રજી ૪૦-૦૦ ભ. મહાવીરનું જીવન અને દર્શન શ્રી રાજેન્દ્ર મુનિ ૩-૦૦ ત્યાગવીર જમ્મુ
૨૫-૦૮
૭-૦૦
સુરસુંદરી
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બંસાલા
લેખક ઉપાધ્યાય શ્રી પુષ્કર મુનિજી
'સંપાદક, શ્રી દેવેન્દ્રમુનિ શાસ્ત્રી
linkr
પ્રતિક તા. આ
કરજો
VIHETUS
Pછે.
શ્રી લક્ષ્મી પુસ્તક ભંડાર, ગાંધી માર્ગ: અમદાવાદ-૧
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
'Sati Bansala by Devendra Muni Price : Rs 37–50,
પ્રકાશક : શ્રી ધનરાજભાઈ ઘાસીરામ કે ઠારી શ્રી લક્ષમી પુસ્તક ભંડાર, ગાંધી માર્ગ, અમદાવાદ-૧.
(C) શ્રી લક્ષમી પુસ્તક ભંડાર
પ્રથમ આવૃત્તિ ૧૮૨
કિંમત રૂા ૩૭–૧૦
મુક માનવ રોજગાર કાર્યાલય, એ. ૭ જે. કે. એસ્ટેટ રૂસ્તમ મિલ સામે, અમદાવાદ.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશકીય
વાર્તા લેાક-સાહિત્યનું હૃદય છે. સાક્ષર, નિરક્ષર, બાળક વૃદ્ધ, ધનવાન કે ગરીબ બધાને તે સમાન રીતે ઉપયાગી છે. વાર્તા સાહિત્યની આ એક વિશેષતા છે કે, જે જેટલી સાંભળવામાં આવે છે, તે બધી જ કુદરતી રીતે યાદ રહી જાય છે. જીવનમાં સ`સ્કાર રેડવા માટે વાર્તા કરતાં અન્ય કેઈ સુગમ સાધન નથી. આ જ કારણને લીધે વિશ્વના દરેક ભાગમાં વાર્તા સાહિત્ય લોકપ્રિય રહ્યું છે.
જૈન વાર્તાસાહિત્ય ખૂબ વિશાળ છે, જે સસ્કૃત, પ્રાકૃત, અપભ્રશ અને વિવિધ પ્રાન્તીય ભાષાઓમાં લખાયેલુ છે. શ્રદ્ધેય સદ્ગુરૂવય અધ્યાત્મયોગી ઉપાધ્યાય શ્રી પુષ્કર મુતિજી મહારાજે જૈન કથાએ આધુનિક ભાગ-ભાષામાં રજુ કરીને હિન્દી સાહિત્યને એક મહાન ભેટ આપી છે. કથાની સરળ અને રાચક છે. કથાની ઘટના અને વસ્તુ સરળ આફબેંક છે.
ભાષા
આ કથાઓનુ` સંપાદન કરવાનુ શ્રેય સમર્થ સાહિત્યકાર શ્રી દેવેન્દ્ર સુનિજી તથા લસ-કલાધર શ્રીચન્દ્રજી સુરાતા ‘સરસ’ને છે. આ સાહિત્ય ગુજરાતીમાં પ્રગટ કરવાની અનુમતિ આપવા અદલ પૂજય ગુરુદેવ શ્રી પુષ્કર મુનિજી તથા શ્રી દેવેન્દ્રમુનિજીને અત્ય ́ત આભાર માનુ છું. આવા સાહિત્યનું ગુજરાતીમાં ભાષાંતર થય અને ગુજરાતની જનતા તેને લાભ લઈ શકે તે હેતુથી ગુજરાતીમાં આ પુસ્તક રજુ કરતાં આનંદ અનુભવુ' છું.
મારા સ્નેહી શ્રી ચદ્રકાન્તભાઇ અમીનને ગુજરાતી અનુવાદનું કામ સોંપવામાં આવ્યુ અને તેમણે સહર્ષ ઉમગથી વિરત અનુવાદ કરી આપ્યા તે બદલ શ્રી ચન્દ્રકાન્તભાઇ અમીન
પણ આભાર માનુ છું.
આ જ રીતે મુનિનુ સાહિત્ય ગુજરાતી જનતા સમક્ષ પાંચ પુસ્તક રૂપે પ્રકાશન કરવાની યેાજના હતી. પરંતુ ગુજરાતની દરદાન જનતાના આવકારને લક્ષમાં લઇને આ ચૌદસ પુસ્તક સતી મસાલા વાચકાના કરકમળમાં સૂતાં આનંદ અનુભવુ છુ, ગુજરાતની જનતા આવકારશે એવી અપેક્ષા સાથે,
આ સાહિત્યને
-ધનરાજભાઈ કાઠારી
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંપાદકીય સાહિત્યમાં કથા સૌથી વધુ સરળ સરસ અને શીવ્ર અસર કરનારી વિદ્યા છે. વિશ્વ-સાહિત્યમાં પણ વાર્તાસાહિત્ય સૌથી વધુ પ્રિય રહ્યું છે, તેથી બીજા સાહિત્ય કરતાં તેનો વિસ્તાર પણ વ્યાપક ફલક પર થયો છે. ભાર– તીય સાહિત્યમાં પણ વાર્તાઓના રૂપમાં વિશાળ સાહિત્ય જોવા મળે છે. વાર્તાસાહિત્યને અખૂટ ભંડાર ભારતીય સાહિત્યની વિશેષ સંપત્તિ છે.
ભારતીય સાહિત્યમાં પણ જૈન તથા બૌદ્ધ કથાસાહિત્ય પિતાનું વિશિષ્ટ મહત્ત્વ ધરાવે છે. શ્રમણ પરંપરામાં જેનો તથા બૌદ્ધોએ ભારતીય વાર્તા-સાહિત્યમાં વધારો જ નથી કર્યો, પરંતુ તેને નવી દિશા પણ આપી છે. વાર્તાને મૂળ હેતુ મનરંજન તથા મનોરંજનના માધ્યમ વડે બાધ આપવાનો છે, શ્રમણ પરંપરાના વાર્તા-સાહિત્યમાં વાર્તા ફકત મનરંજન માટે જ નથી, પણ મનરંજન સાથે વૈરાગ્ય, આચારધર્મ, દર્શન, નીતિ, પુનર્જન્મ કર્મ–ફળ વગેરે વિષયેની રજુઆત કરવાનું રહ્યું છે. બૌદ્ધોની જાતક કથાઓ પણ લગભગ આ જ શૈલીની છે. જેના વાર્તાસાહિત્યનો તે મૂળ હેતુ જ આ પ્રમાણે રહ્યો છે –“વાર્તાના માધ્યમ દ્વારા કેઈ ને કેાઈ સબૅણ આપવી.”
આગમોથી શરૂ કરીને પુરાણુ, ચરિત્ર, કાવ્ય, રાસ તથા લેકકથાના રૂપમાં જૈન ધર્મની હજારો વાર્તાઓ પ્રસિદ્ધ. છે. પુરાણ, રાસ તથા આખ્યાનના રૂપમાં તે આજે પણ રસપૂર્વક વંચાય છે. મોટા ભાગનું વાર્તા-સાહિત્ય પ્રાકૃત, સંસ્કૃત, અપભ્રંશ, ગુજરાતી અને રાજસ્થાની ભાષામાં
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
७
હાવાને કારણે અને તે પદ્મ-ધ્ધહાવાને કારણે મેદ્ય ભાગના વાચકે તેના લાભ ઊઠાવી શક્તા નથી, ફ્કત તેના મહિમા અને વર્ણન સાંભળીને જ કંઇક જાણી શકે છે.
જન કથા–સાહિત્યના આ અમૂલ્ય ભડારને આજની લેાકભાષા રાષ્ટ્રભાષા હિન્દીમાં રજૂ કરવાનું કાર્ય અત્યંત જરૂરી છે. એ અંગે કેટલાક સુંદર પ્રયાસ પણ શરૂ થયા છે, પણ અપાર, અથાગ વાર્તાસાહિત્યના સંગ્રહ કરવા એ કાઈ એક વ્યકિતનું કામ નથી. જેમ જગન્નાથના રથને હજારા હાથ ભેગા મળીને ખેંચે છે, તેવી રીતે પ્રાચીન કથાસાહિત્યના પુનઃઉધ્ધાર કરવા માટે અનેક મનસ્વી ચિંતકાના લાંખા ગાળાના પ્રયત્નાની જરૂર છે. આ જરૂરિયાતને પૂર્ણ કરવાના હેતુથી પૂજ્ય ગુરૂદેય, રાજસ્થાન કેસરી અધ્યાત્મયાગી ઉપાધ્યાય શ્રી પુષ્કરમુનિજી મહારાજ અનેક વર્ષોથી પ્રયત્ન કરી રહ્યા છે. પૂજય ગુરૂદેવશ્રીએ પેાતાના વિશાળ અધ્યયન-અનુશીલનના આધારે સે...કડા જૈન વાર્તાએ લખી છે. તે પ્રાચીનતમ સભ્યતા સંસ્કૃતિ, તથા માનવ સ્વભાવને પારખવામાં ઉપયાગી છે.
અમારૂ' માટુ. સદ્ભાગ્ય છે કે, પૂજય ગુરૂદેવ દ્વારા લખાયેલ ગદ્ય-પદ્યાત્મક એ વિરાટ કથાસાહિત્યનું સ’પાદન કરવાની જવાબદારી અમને મળી છે. એ પ્રયત્નમાં અમે કેટલા સફળ ગયા છીએ તેને નિ ય તો વિજ્ઞ વાચકા જ કરશે, અમને તે એ વાતના આનંદ થાય છે કે સાહિત્યસેવાના શુભ પ્રસંગ અમને મળ્યા અને જન–સમુદાયને માટે સત્સાહિત્યના રૂપમાં એક સન્મિત્રને તમારી સમક્ષ મૂકવાના પ્રસંગ પ્રાપ્ત થયા.
-શ્રી દેવેન્દ્ર મુનિ
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
લેખકની ક્લમે. જૈન કથાસાહિત્ય : પ્રોજન અને સ્વરૂપ - જન આગમોના અતિહાસિક સંશોધનથી એટલું જાણવા મળે છે કે ભગવાન મહાવીર પિતાના ધર્મોપદેશમાં કથાવાર્તા-રૂપક વગેરેને પ્રયોગ કરીને ધર્મ તથા તત્ત્વજ્ઞાનના ગંભીર તત્ત્વને વધુમાં વધુ સરળ, સુબોધ અને રૂચિકર બનાવવામાં અત્યંત નિપુણ હતા. નાયધમ્મકા, વિપાકસૂત્ર, નિરયાવલિકા, ઉત્તરાધ્યયન વગેરે આગમાંથી એટલી વાત તો સ્પષ્ટ છે કે ભગવાન મહાવીરે એવાં હજારો દષ્ટાન્ત અને રૂપકોને ઉપયોગ પિતાના ઉપદેશમાં કર્યો હતો. દુર્ભાગ્યવશ તેમાંથી થોડાક જ ભાગ આજે પ્રાપ્ત છે અને મોટો ભાગ આજે નાશ પામે છે.
ભગવાન મહાવીરના ઉપદેશમાં વધુ તે લઘુકથા, આખ્યાયિકા અને લઘુ-રૂપકોને પ્રયોગ જ થયા કરસ્તો હતે. તે કથાઓને એક પવિત્ર હેતુ રહે કે શ્રોતાઓની શુભ જિજ્ઞાસા જાગૃત થાય. અશુભકર્મથી છૂટીને શુભકર્મ પ્રવૃત્તિની પ્રેરણા મળે. કથા-રચનામાં આ ઉચ્ચ અને ઉદાત્ત આદર્શ જૈન કથાસાહિત્યની પિતાની વિશિષ્ટતા છે. સામાન્ય રીતે કથાને હેતુ મનોરંજન હોય છે, પણ જનકથા બાબતમાં અધિકારપૂર્વક કહી શકાય કે તેને હેતુ મને રંજન માત્ર નથી, પણ મનોરંજનની સાથે કોઈ ઉચ્ચતર આદર્શની સ્થાપના કરવી, અશુભ કર્મોનું કટુફળપરિણામ બતાવીને શુભકર્મ તરફ પ્રેરિત કરવાનું રહ્યું છે. ઉચ્ચતર સામાજિક, નૈતિક અને આધ્યાત્મિક મૂલ્યોની પ્રતિષ્ઠા કરવી. વ્યકિતત્વના મૂળભૂત ગુણ-સાહસ, અનુ
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાસન, ચાતુરી, સજનતા ઉદારતા, સદાચાર અને વ્રતનિષ્ઠા વગેરેને પ્રોત્સાહિત કરવા તથા તેમના ચારિત્ર્યમાં આ સંસ્કારોને રોપવા આ જન કથા-સાહિત્યનું મુખ્ય પ્રવેજન છે.
આગમ સાહિત્ય પછી જે કથા-સાહિત્ય રચાયું, તેની ધારામાં એક નવું પરિવર્તન આવ્યું. આગમ કથાઓ, ચરિત્રો અને મહાપુરૂષોના નાના–મેટા જીવન પ્રસંગને લઈને મૂળ કથાવસ્તુમાં આડકથાઓને ગૂંથી લઈને તથા મૂળ ચરિત્રને પૂર્વજન્મના પ્રસંગોથી સમૃદ્ધ કરવી, કથાવસ્તુને વિકાસ અને વિસ્તાર કરે પછીથી રચાયેલા સાહિત્યની એક શૈલી બની ગઈ. આ કથાશૈલી પર રામાયણ, મહાભારત તથા જાતક શૈલીને પ્રભાવ જોવા મળે છે. તેને જે આપણે પૌરાણિક કથાશેલી કહીએ તો તેને સૌથી પ્રાચીન કથાગ્રંથ વસુદેવહિંડી છે, (પ્રાકૃત-ગબહુલ) જે સૌથી વધુ પ્રાચીન આકર ગ્રંથ છે, તે પછી વાલ્મીકિ રામાયણની શૈલી પર વિમલસૂરિએ “પઉમ-ચરિય” અને વ્યાસના મહાભારતની શૈલી પર “હરિવંસ-ચરિય” જેવા બે વિશાળ કથાગ્રંથનું સર્જન કર્યું.
તે પછી તે પૌરાણિક શૈલી એટલી બધી લોકપ્રિય બની કે, મહાપુરુષોના, “ત્રિષષ્ટિશલાકા પુરૂષચરિત્ર, આદિનાથચરિત્ર.” “શાંતિનાથચરિત્ર, “મલ્લિનાથચરિત્ર, નેમિનાથચરિત્ર, મહાવીરચરિત્ર વગેરે અનેક તીર્થકરો, ચક્રવતી વાસુદેવ, બલદેવ વગેરેના સ્વતંત્ર ચરિત્ર ગ્રંથની રચના થઈ અને એ ચરિત્ર ગ્રંથમાં સેંકડો આડકથાઓ ગૂંથી લઈને તેને રોચક ને વિસ્તૃત કરવામાં આવી.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦. આખ્યાનપદ્ધતિ પર પણ જૈનાચાર્યોએ અનેક સરસ કથાગ્રંથની રચના કરી. પાદલિપ્તસૂરિની “તરંગવતી’ હરિભદ્રસૂરિની “સમરાઈથ્ય કથા ઉપદેશપદ ઉદ્યોતસૂરિની “કુવલયમાલા કહા, વિજયસિંહસૂરિની “ભવનસુંદરી કથા, જિનેશ્વરસૂરિની “નિર્વાણ લીલાવતી કથા” વગેરે આખ્યાયિકા કથાશૈલીના મુખ્ય અને પ્રસિદ્ધ ગ્રંથ છે. , કથાગ્રંથની રચનામાં એક ત્રીજી શૈલીને વિકાસ પણ થયે, જેને આપણે “કથાકેષ” અથવા કથાસંગ્રામના રૂપમાં આજે પ્રાપ્ત કરીએ છીએ. જિનેશ્વરસૂરિનું “કથાકોષપ્રકરણ” આગ્રદેવસૂરિનું “આખ્યાનક મણિકેષ,” હરિર્ષણનું “બૃહત્કથાકેષ ધર્મદાસ ગણિનું “ઉપદેશમાલા” તથા શુભવર્ધમાન ગણિનું વર્ધમાનદેશના” વગેરે વિવિધ કથા-કુસમોને ગુલછડીના. રૂપમાં આ કથાથે નાનાં દૃષ્ટાંતો દ્વારા સત્કમની શુભ પ્રેરણું–સુવાસ ફેલાવી રહ્યા છે. તે ઉપરાંત વિદ્વાન, આચાર્યોએ સમયે સમયે કોઈ એક પૌરાણિક ચરિત્ર લઈને કેઈ આગમગત કથાસૂત્રને લઈને અથવા સ્વતંત્ર રૂપથી. પણ ઘણાં સર્જન કરીને સેંકડે કથાગ્રંથની રચનાઓ. કરી છે. આ કથાગૂંથે પહેલાં પ્રાકૃતમાં રચવામાં આવતા હતા, પછી સંસ્કૃત શૈલી ચાલી, પછી અપભ્રંશ યુગ આવ્યો તે અપભ્રંશમાં પણ લખધું અને પછી તે અનેક
ન કવિઓએ ગુજરાતી મિશ્રિત રાજસ્થાનમાં રાસ ચેપાઈ, લખાણના રૂપમાં સેંકડો સરસ, રોચક અને પ્રેરણાદાયક કથાકાવ્યનો સૃષ્ટિથી સરસ્વતીના ભંડારને સમૃદ્ધ કર્યો. પરંપરાની ભિન્નતા અનુતિઓનું અંતર તથા સમયના લાંબા પટને કારણે કથાસૂત્ર પરસ્પર ભિન્નતા. અને પ્રસંગોને જે-તેડમાં પણ ઠીક ફેર પડી ગયે.
સમયના લકરની ન રષ્ટિથી
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧.
અનેક કથાઓ તે એવી છે, જે અત્યંત પ્રસિદ્ધ હોવા છતાં પણ કથાગ્રંથમાં જુદી જુદી જોવા મળે છે. કેટલીક કથાઓ આગામાં વર્ણવાયેલી છે. તેને પછીના સાહિત્યમાં આડકથાઓ જોડીને વિસ્તૃત પણ કરવામાં આવી છે.
કથાસૂત્રનું આ વૈવિધ્ય જોયા પછી એ પ્રયત્ન કરો. રહ્યો કે કથાને મૂળસ્ત્રોત કયાં છે-કે છે અને એમાં જે મતભેદ અથવા આડકથાઓ છે, તે માન્ય છે કે નહીં–આ કામ ફકત જલમંથન કરવા જેવું જ ગણાય. આ કથાની અતિહાસિક્તાને બદલે આપણું લક્ષ્ય તેની પ્રેરકતા તરફ રહેવું જોઈએ. હજારે લેખકોએ જુદા જુદા દેશ કાળમાં જે કથાગ્રંથ રચ્યા છે તેમનામાં મત-ભિન્નતા, કથાસૂત્રમાં જુદા જુદા પ્રકારની તડ જેડ તથા નામ વિગેરેમાં વિવિધતા હેવી એ કુદરતી છે. અનેક કથાગ્રંથના અભ્યાસ પછી અમારો વિશ્વાસ છે કે આપણે પ્રાચીન ગ્રંથની “શબ-પરીક્ષા ન કરતાં, “શિવ-. પરીક્ષા” (કલ્યાણકારી તત્વની પરીક્ષા કરવાની ટેવ પાડવી. જોઈએ જે કથાગ્રંથમાં જ્યાં જે ઉચ્ચ આદર્શ, પ્રેરક તત્ત્વ, અથવા જીવન-નિર્માણ કરનારાં મૂલ્ય જોવા મળે છે, તેને કઈ પણ પ્રકારના ભેદભાવ વિના સ્વીકારી લેવા જોઈએ. અનેક ગ્રંથોમાં એવું જોવા મળે છે કે એક જ કથાનક જુદા જુદા પ્રસંગમાં જુદા જુદા રૂપમાં લખાયેલું જોવા મળે છે. કયાંક કથાને પૂર્વાધ આપીને તેને છોડી દીધો છે, કયાંક ઉત્તરાર્ધ કયાંક થોડે ભાગ જ. આવી સ્થિતિમાં કથાસૂત્રને
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
સૌંપૂર્ણ રૂપમાં લખવા અત્યંત મુશ્કેલ બની જાય છે. અને તેમાં વિવાદપ્રદ પ્રશ્ન પણ ઉપસ્થિત થઈ શકે છે. અમે એવા પ્રસગાએ એવા પ્રયત્ન કર્યો છે કે જ્યાં સુધી જે કથાસૂત્ર સપૂર્ણ મળ્યું છે તેને બે-ત્રણ કથા ગ્રંથના સંદર્ભને જોડીને પૂર્ણ કરવાના પ્રયત્ન કર્યો છે, પણ કથાસાહિત્યની વિશાળતા અને વિવિધતાને જોતાં કાઈ કથાનકની પૂર્ણતા સમગ્રતા અને પ્રાચીનતાની પૂરેપૂરી ખાત્રી આપી શકાય નહીં એ તેા બહુશ્રુત વાચકો પર જ આધાર રાખે છે કે, તેમને કયાંચ કાઇ કથાસૂત્રના સંબંધમાં નવું કથાનક મળે તે તેઓ લેખકને દર્શાવે, જેથી તેમના સંશાધન-પરિવનમાં પ્રગતિ થઈ શકે.
અમને વિશ્વાસ છે કે આનાથી અનેક વાચકોને અનેક પ્રકારનાં રોચક ચરિત્રાના માધ્યમથી વિવિધ પ્રકારની પ્રેરણા મળશે. આ વિવધ પ્રકારની રુચિવાળા વાચકેાની વિવિધ રૂચિઓને તૃપ્ત કરવાના એક સફળ પ્રયત્ન સિદ્ધ થઈ શકશે.
પ્રસ્તુત કથામાળાનું સપાદન દેવેન્દ્ર મુનિ તથા શ્રી શ્રીચન્દ્રજી સુરાનાએ કર્યુ છે તે માટે તેમને સાધુવાદ
હું
આપુ છું.
શ્રી પુષ્કર મુનિ
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમર્પણુ
પરમ શ્રદ્ધેય રાજસ્થાનકેસરી અધ્યાત્મયાગી
ઉપાધ્યાય
શ્રી પુષ્કર મુનિજ જેમના ધર્મોપદેશ જીવનને પ્રેરણા આપતા રહ્યો છે તેવા પૂ. ગુ.શ્રીન । ચરણકમળામાં.
ધનરાજભાઈ કાઠારી
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૫
સતી બંસાલા-૧ સદયવત્સ સાવલીંગા ૧૩૧ મુખતુલજાદી સિંહલકુમાર
૨૩૧ સત્યવાદી હરીશ્ચન્દ્ર ૨૩ દાડમીયા શેઠ
૪૨૩
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બંસાલા
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બંસાલા-૧ પિતાના મૃત્યુ પછી યુવરાજ જયસિંહ પૃથ્વીપુરના રાજા બન્યા. રાજયાભિષેક પછી જ તેમનાં લગ્ન થયાં. પૃથ્વીપુરની સજાવટ થઈ. રાજમાર્ગો ફૂલેથી પથરાઈ ગયા. આ યુગની પરંપરા અનુસાર નવપરણેતર રાણીનું નવું નામ રાખવામાં આવ્યું જયસેના.
પત્નીએ બધી જ રીતે પતિને અનુકૂળ જ થવું જોઈએ; ત્યાં સુધી કે નામ પણ પતિ જેવું જ હોય. એટલા માટે રાજકુળમાં અને શેઠકુળમાં જ્યારે લગ્ન કરીને વહુ પતિગૃહે આવતી હતી તો તેનું નામ પતિના નામને અનુરૂપ રાખવામાં આવતું હતું.
મહારાણું જયસેના ગુણ-સ્વભાવથી પણ મહારાજ જયસિંહને અનુકૂળ જ હતી. તે પતિ અનુગામિની, પરમ સુંદરી અને પતિવ્રતા સન્નારી હતી. મહારાજ જયસિંહ ન્યાયપ્રિય શાસક, શૂરવીર હૈદ્ધા અને પ્રજાવત્સલ સમ્રાટ હતા. તેમના સુશાનમાં પ્રજા બધી રીતે સુખી હતી.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બંસાલા-૧ લગ્ન પછી થેડાં વર્ષ પ્રિયતમ પ્રિયતમાના મધુ-મધુર આકર્ષણમાં વીતી ગયાં અને હવે બંને જ લગ્નનનું ફળ સંતાન માટે વ્યગ્ર થઈ ઊઠયાં.
પણ જ્યારે ભાગ્યમાં જ સંતાન ન હોય તે વ્યગ્ર થવાથી શું થવાનું છે ? ભાગ્ય ઘણું પ્રબળ છે. ભાગ્ય વિના ઉદ્યમ–ઉપાય પણ કશું નથી કરી શકતા. પરંતુ ઉદ્યમ ન કરો, હાથ પર હાથ રાખીને બેસી રહે, એ બધું ભાગ્યમાં કયારે લખ્યું હોય છે?
આમ વિચારીને પૃથ્વીપુર નરેશ મહારાજ જયસિંહે સંતાન પ્રાપ્તિ માટે અનુષ્ઠાન દેવપૂજન વિગેરે ઘણું બધું કર્યું અને પાંત્રીસ વર્ષ એમ જ નીકળી ગયાં. આ બધું ભાગ્ય નહોતું તે બીજું શું હતું કે લગ્નનાં પાંત્રીસ વર્ષ પછી રાજા જયસિંહ પુત્રવાન ના બન્યા અને રાણી જયસેનાને ખેળ સૂને જ રહ્યો.
સંતાનાભાવના આ દુખે પૃથ્વીપુરની પ્રજાને પણ દુખી કરી દીધી, કારણ કે ઉત્તરાધિકારીના અભાવથી કોણ જાણે કયા રાજાનું રાજ થશે, એવી તેમને શંકા રહેતી.
પાંત્રીસ વર્ષ પછી રાજદંપતીનું ભાગ્ય ખૂલ્યું. સૂતેલું ભાગ્ય નિરાશ કરીને પણ જાગે છે. મહારાણી જયસેના ગર્ભવતી થઈ. ચંદ્ર દર્શનનું સ્વપ્ન જોઈને તેણે ગર્ભને ધારણ
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બસાવા-ન કર્યો. રાજા રાણને એટલી બધી અપાર ખુશી થઈ કે પાંત્રીસ વર્ષ તે નીકળી ગયાં. પણ હવે નવ મહિના નહોતા નીકળી શકતા. રાજા તે એક એક દિવસ ગણતા હતા. એક દિવસ રાણુને કહ્યું
હજુ તે ચાર જ મહિના વીત્યા છે. કેઈ એવો ઉપાય નથી કે ચાર મહિના પછી જ તે બાળકની મા બની જાય?” - શરમાઈને રાણી બેલી
કઈ રાણી હોય કે ભિખારણ, બાળક તે બધાને નવ મહિનામાં જ થશે. ઘણું ધન હોવાથી પ્રકૃતિ નિયમને બદલવા કણ સમર્થ છે ?
આખરે નવ મહિના વીત્યા જ. સાત દિવસ બીજા ઉપર વીત્યા. પ્રઢ વયે રાણુ જયસેનાએ સૂર્યકાંત પુત્રને જન્મ આપ્યો. તેની મુખમુદ્રા ઉદય પામેલા સૂર્યની કાની જેવી હતી.
જન્મત્સવની વાત જ શી કરવી ? ભિખારીઓની ઝોળીઓ તેમણે ખોળી ખેાળીને ભરી દીધી. દાસીઓના હાથમાં સોનાનાં કંકણ ઝળકવા લાગ્યાં. આ બધા પછી પંડિતેની વારી આવી. પંડિત તો આપીને લે છે.
બારમા દિવસે નામ કરણની વિધિ થઈ. સિંહ રાશીમાં જન્મેલા બાળકનું નામ મુકનસિંહ રાખવામાં આવ્યું. નામ
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બસાલા-૧.
પાડનાર પડિતાને એક સહસ્ર મહારા મળી. હવે બાળકની જન્મપત્રિકા બનાવવા વાળા પડિત આવ્યા. તેમણે મુકનસિંહની જન્મપત્રિકા બનાવી અને તિથિ અનુસાર ભવિષ્ય ફળ પણ લખી નાખ્યું.
સ'જોગાવશાત જ પૃથ્વીપુરમાં કાશીના પંડિત આવ્યા. રાજાએ તેમનુ દરબારમાં સ્વાગત કર્યું. તેમને આશીર્વાદ આપીને કાશીના જ્યેાતિવિદ પંડિત વિષ્ણુભટે પૂયાસન ધારણ કર્યું.. રાજા મેલ્યા
પૂજ્ય વિપ્ર ! તમે વિદ્યાપુરી કાશીથી આવ્યા છે. મારા પુત્ર મુકસિંહની જન્મપત્રિકા જોઈને પણ કાંઇક કહા.’
પડિત ખાલ્યા
રાજન્ ! જ્યાતિષ એ નેત્ર છે, જેનાથી ભવિષ્ય જોઈ શકાય છે. ચેાગ્ય તિથિએ હુ· બધું જ ખતાવીશ.'
રાજા જયસિંહૈ બાળક મુકનસિંહની તે જન્મપત્રિકા. મંગાવી, જે પૃથ્વીપુરના પ`ડિતાએ બનાવી હતી. કાશીના પડિતે આખી જન્મપત્રિકા' અવલાકન ધ્યાનથી કર્યુ અને પછી મેલ્યા રાજન્ ! તમારા પુત્ર યશસ્વી, પરાક્રમી અને ભાગ્યશાળી છે. આ બધું જ આ પત્રિકમાં લખેલું છે. આ બધુ
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બંસાલા-૧ સાચું તે છે પરંતુ
કહેતાં કહેતાં પંડિત વિષ્ણુભટ્ટ અટકી ગયા. રાજાનું મુખ ઉદાસ થઈ ગયું. કારણ કે “પરંતુ” ના પછીનું અટકી જવામાં કાંઈક અશુભ વાક્ય છુપાયેલું હતું. ધીરજ રાખીને રાજા બોલ્યા
“વિપ્ર ! પરંતુની આગળ જે કાંઈ હોય, તે નિ સંકેચ પણે જણાવો. હું હિંમતથી સાંભળવા તૈયાર છું.”
વિપ્ર બોલ્યા
“રાજન ! તમારા પુત્રનું આયુષ્ય અલ્પ છે. છ મહિના પછી જ તે મરી જશે.”
| દૌર્યવાન હોવા છતાં પણ રાજા જયસિંહ સાંભળી શકયા નહીં. સિંહાસન પર ઢગલે થઈ ગયા. સભામાં સન્નાટે ફેલાઈ ગયે. પરમેશ્વરની આ હસાવીને રડાવવાની કેવી યોજના હતી? પ્રયત્ન કર્યા પછી રાજાની મૂચ્છ ઉતરી. તે બોલ્યા
વિપ્રવર ! ફરી ગણત્રી કરે. તમારાથી ગ્રહ ગોચર જેવામાં કાંઈક ભૂલ થઈ હોય તેમ લાગે છે. ભૂલ બધાથી થાય છે. યશસ્વી અને પરાક્રમી હોવાવાળા બાળક આટલે અલ્પ આયુષ્ય વાળ કેવી રીતે હોઈ શકે ?
વિપ્ર બોલ્યા
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બરસાલા-૧ “રાજન! એક વાર સૂર્ય પશ્ચિમમાં ઊગી શકે છે, પણ કર્મ રેખા નથી ભૂંસાઈ શકતી. લેખ પર મેખ મારવા વાળે અત્યાર સુધીમાં કેણ જમ્યો છે ? કમબળની આગળ તે તાર્થકરને પણ ઝુકવું પડ્યું છે. તમારા પુત્ર મુકનસિંહ બાબતમાં મેં જે કાંઈ કહ્યું છે તે મેરૂની જેમ અડગ છે.
એની સાથે જ આગળ એટલું છે કે જે કઈ બાર વર્ષની સુલક્ષણા રાજકન્યાની સાથે આ બાળકનાં લગ્ન થઈ જાય તે તે પતિવ્રતાનું તેજ, કવચ બનીને આ બાળકને ચમના પાશામાંથી બચાવશે. ત્યારે આ બાળક દીર્ઘ આયુષ્ય વાળો થઈને યશ પ્રાપ્ત કરશે. ચાહે ગમે તે હોય, પણ મારું આ વાક્ય છેટું પડી શકે જ નહીં.'
ડૂબતાને તણખલાને સહારે ઘણે હોય છે. રાજાને આશા મળી ગઈ. તેમની પાસે હવે ઉપાય કરવાની છૂટ. હતી. રાજાએ મતિસાગર મંત્રીને કહ્યું
મંત્રીવર ! છ મહિના હોય છે , કેટલા ? પૂરા બસે દિવસે પણ નથી હોતા. છ મહિના પહેલાં જ મુકનસિંહનાં લગ્ન કરી દેવાં છે. આજથી શું, અત્યારથી જ તમે બાર વર્ષની રાજકન્યાની શોધમાં લાગી જાવ.”
મંત્રી બે
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બંસલા-૧
પણ રોજન ! કન્યા મળી જ ગઈ તે લગ્ન કેવી રીતે થશે ? કયે પિતા પોતાની લગ્ન કરવા એગ્ય પુત્રીને બાળકની સાથે પરણાવશે ? આ ન બને તેવું કેવી રીતે બની શકશે, અન્નદાતા ?”
કાશીના વિપ્ર વિષ્ણુભટે જવાબ આપ્યો
મહામંત્રી ! ન બની શકે તે જ બની શકે છે. રાજતિલક થતાં થતાં દશરથનંદન વન વન ભટકશે એ શું બની શકે તેમ હતું ? દેવની લીલા ઘણી વિચિત્ર છે. રાજપુત્ર મુકનસિંહને બચાવે છે અને આ ન બની શકે તેવાં લગ્ન બાદ જ બચવું છે, એ જ બની શકે છે. તમે રાજાની આજ્ઞાનું પાલન કરો.”
ત્યાર પછી રાજા જયસિંહે હજારો સોનાની મુદ્રા કાશીને બ્રાહ્મણને આપીને તેમને વિદાય કર્યા. મહામંત્રી મહિસાગર જરૂરી સુભટ-સામતોને લઈને કન્યની શોધમાં ચાલી નીકળ્યા. જે થવાકાળ છે તે થશે જ. એમ વિચારીને બધાએ ધીરજ ધરી.
પૃથ્વીપુરથી સે દોઢ ગાઉ દૂર કનકાવતીપુરી નામની એક નાની સરખી નગરી હતી. મકરધ્વજ ત્યાંના રાજા હતા. તેમણે સાંભળ્યું કે પૃથ્વીપુરના મહામંત્રી આવ્યા છે, તે અહોભાગ્ય માનીને તેમનું સ્વાગત કર્યું. ખબર અંતર
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી અસાલા-૧
પૂછી અને પૂછયું
તમારે કેમ પધારવું થયું? તમારી શી સેવા કરીએ? અમે તે નાના રાજા છીએ. પૃથ્વીપુરના રાજા તે આ ધરતીના ઈન્દ્ર છે.” - “રાજન! મેટા લોકોની ઓળખાણ જ એ છે કે તે પિતાને નાના કહે. સંજોગવશાત્ જ અમને તમારાં દર્શન થયાં. અમારા યુવરાજ માટે અનુકૂળ રાજકન્યા ખોળવા નીકળ્યા છીએ. રસ્તામાં તમારી નગરી આવી, તો તમારાં દર્શન કરી લીધાં !
હર્ષથી વિભોર થઈને રાજા મકરધ્વજ બેલ્યા
મંત્રીવર ! એવો કોણ હશે, જે ઘેર આવેલી ગંગા હોવા છતાં પોતે તરસ્યો મરે અને ગંગાને આગળ ચાલી જવા દે ?
મારે પણ એક કન્યા છે. તમે જોશો તે યુવરાજને અનુકૂળ જ લાગશે. નામ છે “બંસાલા અત્યારે બાર વર્ષની છે. પણ આટલી નાની ઉંમરમાં જ તે શું નથી ભણી શકી?
“ચોસઠ વિદ્યામાં પારંગત છે. ધર્મતત્વને પણ જાણવા વાળી છે. મારા જ મેંઢ તેની શી પ્રશંસા કરું ? જે ઘરમાં જશે, તે ઘરમાં અજવાળું કરી દેશે.”
મંત્રો મહિસાગર થોડી વાર ચૂપ રહ્યો. એકદમ “હા”
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
જિતી બસાલાકહેવી તેને ન લાગી. તેના મનમાં પાપ હતું. એટલા માટે અસ્પષ્ટ રીતે નકાર કરતાં કહ્યું –
રાજન! લોકોમાં એક કહેવત પ્રચલિત છે કે પિતાનાં સંતાન અને બીજાની સ્ત્રી હંમેશાં સારી લાગે છે. આ કહેવતની પાછળ પણ લોકોના અનુભવ છે. બીજાની કુવડ સ્ત્રી પણ સુલક્ષણા લાગે છે અને પોતાને કારણે પુત્ર પણ રાજકુમાર જેવો લાગે છે.
“કહેવા તે હું કાંઈ બીજુ જ ઈચ્છતે હતે. એક વાત યાદ આવી ગઈ. તેથી કહી જ દઉં.
એક રાજાએ પિતાની કન્યા માટે વર શોધવા એક હજામને મેકલ્યો અને કહ્યું કે જે કરે તને સુંદર લાગે, તેની સાથે જ નક્કી કરી આવજે. મહિનાઓ સુધી ફર્યા પછી હજામ પાછો આવ્યા અને રાજાને કહ્યું– મેં ઘણા બધા છોકરા જોયા પણ મારા છોકરાથી વધારે સુંદર બીજે કઈ દેખાય નહીં. તે હજામને છોકરો કાણે હતે.”
મંત્રી મતિસાગરે પોતાની વાત એવો ઢબથી કહી કે બધા હસવા લાગ્યા. રાજા મકરધ્વજ પણ હસ્યા. તે બેલ્યા
“સાચું કહો છો મંત્રી ! પણ એક વાર તે તમારે મારી બંસાલાને જોવી જ પડશે. તેના રૂપ અને સૌંદર્યની બાબતમાં મેં કશું જ નથી કહ્યું. કહીશ પણ નહીં. પણ
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બેસાલાન
તેની યોગ્યતા બાબતમાં કહ્યા વગર નથી રહી શકતો. આટલી નાની ઉંમરમાં પણ તે કઈ કઈ વાર મને એવી સલાહ આપે છે કે હું દંગ થઈ જાઉં છું. હું તે તેને મારો પુત્ર જ માનું છું.”
“રાજન ! જ્યારે તમે કુંવર મુકનસિંહ બાબતમાં સાંભળશે ત્યારે તમે પોતે જ તૈયાર નહીં થાવ. કુંવરના રૂપનું શું વર્ણન કરું? તે સાક્ષાત કામદેવ છે. પણ અમારા રાજાની શરત ઘણી જ કઠોર છે. કુંવરીનાં લગ્ન કુંવરની કટારી સાથે થશે. લગ્ન પહેલાં તેમનાં દર્શન તમે નહીં કરી શકે. જ્યોતિષિઓએ એવું જ કહ્યું છે. આ બ્રાહ્મણનાં ધતીંગ પણ અજીબ છે. તમે એ શરત માનશે ?”
થવાકાળ જેવું કહેવડાવવા માગે છે, એવું જ વક્તાની વાણું ઉપર બેસીને કહેવડાવે છે. તે હાથમાં વસીને જ ઈચ્છે છે, તે જ કરાવી લે છે અને પગમાં એવું લપેટાય છે કે જે હોય છે, તેને યોગ્ય સ્થાને લઈ જાય છે. મુકનસિંહ અને બંસાલાનાં લગ્નની ભવિતવ્યતા રાજા મકરધ્વજની વાણી પર બેસી ગઈ. તેમણે મંત્રી મતિસાગરને કહ્યું
મંત્રીવર ! બ્રાહ્મણોએ સમાજના માટે જે મર્યાદાઓ સ્થાપિત કરી છે, તેના જ બળ વડે સમાજમાં એક વ્યવસ્થા છે. તેમની વાતને આપણે ધતીંગ કેવી રીતે કહીએ ?
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બંસાલા-૧
૧૧૫ તિષની જ વાત લઈએ તો આ વિદ્યાને ઢાંગી-પાખંડી: બ્રાહ્મણોએ જ બદનામ કરી છે.
જે બ્રાહ્મણોએ તિશશાસ્ત્રની રચના કરી છે. એ એક અપૂર્વ ચીજ છે. પછી આવી વાત તે ભાગ્ય છે.. જોયા વગર જ હું બંસાલાનાં લગ્ન મુકનસિંહ સાથે કરવા તૈયાર છું. તેનું ભાગ્યે જ તેનું જીવન બનાવશે યા બગાડશે. યુવરાજની તલવાર અને ફેટે તો તમે સાથે લાવ્યા જ હશે !”
મનમાં ને મનમાં જ પુલકિત થઈને મંત્રી મતિસાગરે. પોતાના મનમાં જ કહ્યું દેવેચ્છા બલીયસી . પછી મેટેથી બોલ્યો
“રાજન ! આ રહ્યો ફેટે અને તલવાર. વર નકકી: કરે.”
રાજા મકરધ્વજે પાન સોપારી અને શ્રીફળ હાથમાં લઈને એક મહિનાના મુકનસિંહને ફેટ અને કટારને સ્પર્શ કરીને તેને બંસાલાને વર નકકી કરી દીધા. એક મહિના પછી લગ્નની તિથિ પણ નિશ્ચિત થઈ ગઈ.
આ બધું બનવા કાળ જ હતું કે પરમ અલ્પ આયુષ્ય. વાળા મુકનસિંહ અને બાર વર્ષની રાજકુમારી બંસાલાની જન્મ પત્રિકાઓ લગ્નની દષ્ટિએ મેળવાઈ ગઈ. લગ્ન શોધવા.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
•૧૨
સતી બંસાલા-૧
વાળા પંડિતાએ કહ્યું કે વર અને કન્યાના જન્મગ્રહો અને નાડીઓને અપૂર્વ મેળ થયે છે.
તે પંડિત એ ન જાણી શક્યું કે વર અલ્પ આયુષ્ય વાળે છે. વરના આયુષ્યના ગ્રહ જોવાની વાત પણ નહોતી. - ત્યાં તે માત્ર લગ્નના જ ગ્રહો શોધવાના હતા. બનવાકાળ
જ એવી વસ્તુ છે કે કાંઈક બતાવે છે અને કાંઈક છુપાવે છે. | મહામંત્રી મતિસાગર પૃથ્વીપુર આવ્યા. બંને પક્ષોને
ત્યાં લગ્નની તૈયારીઓ થવા લાગી. એક મહિને પણ વીતવા આવ્યો. મુકનસિંહ બે મહિનાને દૂધ ભરેલા મેં વાળે બાળક હતા અને તેના આયુષ્યના માત્ર ચાર મહિના જ બાકી હતા. તે જ દૂધમુખ વાળે બાળક બાર વર્ષની બંસાલાને પરણવા કનકવતીપુરી જઈ રહ્યા હતા.
યોગ્ય સમયે પૃથ્વીપુરના રાજા જાન લઈને કનકવતીપુરી પહોંચ્યા. રાજપુત્ર મુકનસિંહને લઈને એક ચતુર ધાવમાતા પાલખીમાં બેઠી હતી. રાજા મકરધ્વજે જાનનું અપૂર્વ સ્વાગત કર્યું. પાલખી તરફ ઈશારો કરીને રાજા જ્યસિંહે રાજા મકરધ્વજને કહ્યું –
“રાજન ! આ પાલખીમાં મારો પુત્ર અને તમારો જમાઈ યુવરાજ મુકનસિંહ બેઠા છે. લગ્ન તે ફેટ અને કટારીની સાથે જ થશે. લગ્ન બાદ તમે બધા બીજા દિવસે
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બરસાલા-૧
- ૧૩ વરને જોઈ શકશે. એક વાત બીજી પણ છે. તે એ છે કે લગ્ન પછી વહુ બંસાલા અમારા શિબિર ખંડમાં રાત ભર અહીં રહેશે. તેને પતિ અહીં તેના સેંથામાં સિંદૂર
પૂરશે.”
રાજા મકરધ્વજે કહ્યું –
“રાજન ! હવે બંસાલા તમારી જ થઈ રહી છે. તમે જે ઈચ્છો છો તે જ થશે. મારું મોટું ભાગ્ય છે કે જે તમારા પરિવાર સાથે મારા પરિવારને સંબંધ જોડાયો.”
સ્વાગત સત્કાર અને હળવા મળવાના રીત રિવાજ થતાં થતાં લગ્નની વેળા પણ આવી ગઈ. હજારો ચતુર્મુખી. દીવાઓથી લગ્નને મંડપ ઝગમગી રહ્યો હતો. મંગળ ગીતે પણ ગવાયાં.
અગ્નિની સાક્ષીએ મુકનસિંહના ફેંટા કટારની સાથે બંસાલાનાં લગ્ન થઈ ગયાં. સાતમા ફેરા પછી જ મંડપની, નજીક બેઠેલી મકરધ્વજ રાજાની રાણી રડી ઊઠી– “હાય ! મારી દીકરી આજે પારકી થઈ ગઈ.'
રાજાએ સમજાવ્યું
પ્રિયે ! રડે છે ? મારે ત્યાં તું પણ તે પારકી થઈને આવી હતી. સમાજની આ વ્યવસ્થા આવી રીતે જ ચાલતી રહેશે. લેકે માં એ કહેવત કેટલી પ્રચલિત છે કે દીકરી ત:
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બસાલા-૧ રાજાની પણ બાપના ઘરે નથી રહેતી. બધાને પતિને ઘેર - જવું જ પડે છે.”
છેવટે લગ્નના બધા રીત રિવાજ પૂરા થયા. લગ્નના કામમાં રાત ખાસી વીતી ગઈ હતી. રથમાં બેસાડીને - બંસાલાને ત્યાં પહોંચાડી, જ્યાં જાન ઉતરી હતી. કનકાવતી -નગરીની બહાર બાગમાં બનાવેલા મકાનમાં જાનને ઉતરવાની વ્યવસ્થા હતી. સેવકે અને સૈનિકે માટે તંબુ તાણી દેવાયા હતા. બંસાલા રંગમહેલમાં પહોંચી. દાસીઓએ તેની પથારી પાથરી. મુકનસિંહને ફેટે એને કટાર બંસાલાની પથારીમાં ઓશિક મૂકયા હતા. પહેલેથી શીખવીને તૈયાર કરેલી દાસીએ કહ્યું
“નાની સ્વામિની ! યુવરાજ મુકનસિંહ ચેડા વિલંબ પછી આવશે. તમે સૂઈ જાવ. તે જ તમને આવીને જગાડશે. અમારા રાજકુળમાં આજ રીતિ છે. વિધિ-વિધાનથી રાજ. પુત્રની વેશસજાવટ થઈ રહી છે. એટલા માટે વિલંબ થશે.”
ડી વાર વાતો કરીને દાસીએ જતી રહી. રાજકુમારી મધુર મિલનની કલ્પના કરવા લાગી. હજુ તે તે કિશોરી હતી. બંસાલા ચંચળ બાળકી જ હતી. બાર જ વર્ષની તે હતી. તે વિચારી રહી હતી
સાંભળ્યું છે કે મારા પ્રાણપ્રિય કામદેવના અવતાર
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બસોહા-૧ છે. આજે તેમને જોઈશ. મેં તો તેમનું ચિત્ર પણ નથી જોયું.'
આવી કલ્પનામાં તેની આંખ મળી ગઈ. આખરે ક્યાં સુધી જાગે ? બંસાલા એ મધુર કલ્પનાને લઈને સૂઈ ગઈ હતી કે “તે આવીને મને જગાડશે અને હું જાગીને પણ નહી જાગું. ત્યારે તે મને ઢંઢોળશે. હું ઊંઘવામાં અજાણ બનીને તેમને વળગી પડીશ, પછી શરમાઈ જઈશ. મારી ચેખવટ કરીશ
“મને તે મારા પિતાના ઘરની યાદ હતી. જ્યારે રાણ મા મને જગાડતી હતી, ત્યારે હું આવી રીતે જ વળગી પડતી હતી. મને શી ખબર કે તમે હશો.” ત્યારે તે હસીને મને બાથમાં ભરી લેશે.
અર્ધાથી પણ વધુ રાત વીતી ગઈ અને બંસાલા
સ્વપ્નમાં પહોંચી ગઈ. પૃથ્વીપુરના રાજાએ પ્રયાણની બધી જ વ્યવસ્થા કરી લીધી હતી. એક પત્ર પહેલેથી જ લખેલો તૈયાર હતે. પત્ર આ રીતનો હતે
મારી પુત્રવધૂ બંસાલા,
તારું સૌભાગ્ય આયુષ્યવાન થાય. તારો પતિ હજુ દૂધમુખે બાળક છે. તે બે જ મહિનાનો છે. તેનું આયુષ્ય કુલ છ મહિનાનું છે. હવે તારા પતિવ્રત્યનું કવચ પહેરીને આ મુકનસિંહ દીર્ધાયુ થશે. દીકરી, મને માફ કરજે. હું
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બંસાલા-૨ કપટી-પ્રપંચી નથી. પુત્રના મેહને કારણે લાચાર થઈને મારે તારી સાથે આ કપટ કરવું પડ્યું છે. એક ભવિષ્યવેત્તાએ દાવાની સાથે એ કહ્યું હતું કે જે બાર વર્ષની કઈ સુલક્ષણા કન્યા સાથે એનાં લગ્ન કરવામાં આવે તે આ મુકનસિંહ આયુષ્યવાન બને. નહીંતર છ મહિના પછી તે ચાલ્યા જશે. માની જેમ તારે એનું પાલન કરવાનું છે. તારાં પુણ્યો તારા સૌભાગ્યની રક્ષા કરે.
–પિતા તુલ્ય તારા સસરા-રાજા જયસિંહ.”
આ પત્ર લખીને મુકનસિંહના ગળામાં બાંધી દીધે. ધીરે પગલે ધાવમાતા બાળક મુકનસિંહને બાથમાં લઈને બંસાલાન શિબિરમાં પહોંચી. તે નિશ્ચિત રીતે સૂતી હતી. બાળક પણ સૂતે હતે. ધાવે બાળકને બંસલાની નજીક ચુપચાપ સૂવડાવી દીધું અને દબાયેલા પગલે પ્રયાણ કર્યું.
રાતમાં તે તેમને યેજને દૂર નીકળી જવાનું હતું, એવો નિશ્ચય તેમને હતે. અહી બાગમાં પતિ-પત્ની-બે જ એકલાં રહી ગયાં. સન્નાટો અને રતબ્ધા સાથે લઈને રાત પ્રભાતની તરફ આગળ વધી રહી હતી.
પથારીમાં પેશાબ કર્યા પછી મુકનંસિંહ રડવા લાગ્યો. બંસાલાની સાડી ભીંજાઈ ગઈ. તે ચેકીને ઊઠી.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બંસાલા-૧
- ૧૭
“આ શું દૈવી માયા છે. હું શું સ્વપ્ન જોઈ રહી છું? પણ આ તે વખ નથી. આ બાળક કેણ છે ? કયાંથી આવ્યો ?' દાસીને બૂમ પાડી. રંગમહેલની બહાર આવી તો સનાટે. જે ખૂટાઓ સાથે ઘડાઓ બાંધ્યા હતા તે ખૂટાઓ ઉખડીને પડયા હતા. જ્યાં ત્યાં ઘોડાની લાદ પડી હતી. ત્યાં કેઈ નહોતું. બંસાલાએ વિચાર્યું –
ચોકકસ જ આ કઈ દેવાયા છે. આ બાળક જ હશે.”
માની જેમ મુકનને ખેાળામાં ઊઠાવી લીધે. ગળામાં એક ગાંઠમાં કાંઈક બાંધ્યું હતું. છેલ્લું તો રેશમના કપડા પર કાંઈક લખ્યું હતું. બંસાલા પત્ર વાંચીને હસી
મારું ભાગ્ય આવું છે? પૂર્વ ભવનાં મારાં કરેલાં કમનું શું કહું તમને ? દોષ તે મારા કર્મો જ છે. આ પત્રમાં સસરાએ મારી પાસે માફી માગી છે. પણ હું કે છું તેમને ક્ષમા કરવાવાળી ? હવે મારા શિશુ પતિને પાળીશ. બનવાકાળ બનીને રહેશે અને હું મારાં કર્મોનું ફળ સમભાવથી ભેગવીશ.
પતિવ્રતા તે આકાશને પણ હલાવી નાખે છે. જોઉં યમ મારા સૌભાગ્યને કેવી રીતે ઝુંટવી લે છે. સાવિત્રીએ તે યમ પાસેથી સત્યવાનને ઝુંટવી લીધું હતું. પણ તે
૨
.
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી અસાલા-૧
એક વાર્તા છે. તે વાર્તા પણ સાચી જ હશે. હવે હું આ કરીને બતાવીશ. મારે પણ સાવિત્રી બનવું છે.'
૧૮
પોતાના બાળક પતિને મસાલા ખવડાવવા લાગી. જાનને વિદાય કરવા અને સવારના નાસ્તા કરાવવાના વિચારથી રાજા મકરધ્વજ મંત્રાની સાથે ત્યાં આવ્યા. જ્યાં જાન ઉતરી હતી, ત્યાં કાઈ નહોતું. 'સાલા એક બાળકને લઈને શિબિરના દ્વાર પર ઊભી હતી. પ્રભાતની સાનેરી આભા બને પર પડી રહી હતી. આશ્ચય થી રાજા મકરધ્વજે પ્રશ્ન પૂછી નાખ્યા
આ માળક કેાનું છે, દીકરી ? જાન કયાં ગઇ ? તુ એકલી કેમ છે ?”
તમારા બધા પ્રશ્નોના જવાબ આમાં છે.’
અસાલાએ પિતાના હાથામાં એ લાકડી વચ્ચે લપેટાયેલું રેશમી વસ્ત્ર આપી દીધું. રાજા મકરધ્વજ કપડુ સીધુ' કરીને વાંચવા લાગ્યા. તેમણે ત્રણ ચાર વખત પત્ર વાંચી નાખ્યો. પછી મલ્યા—
તા આ ખેલ કર્યા છે, રાજા જયસિહે ? તેમને જોઈ લઇશ. હજુ વધારે દૂર જાન નહી. પહેાંચી હોય. બધાને ધૂળ ચાટતા કરી દઈશ. તે શું સમજી બેઠા છે મને ?”
રણવીર મકરધ્વજ ક્રોધથી દાંત કચકચાવવા
લાગ્યા.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બરસાલા-૧
ભંસાલાએ સમજાવ્યા
તાત ! આ તે વિધાતાના ખેલ છે. મને આશીર્વાદ આપે કે હું મારા સૌભાગ્યની રક્ષા કરી શકું. કનકવતીપુરી હવે મારા માટે પારકી છે, આને લઈને હું મારી ભાગ્યપરીક્ષા કરવા જઈશ !”
દીકરી ! હવે તને કેવી રીતે જવા દઉં? તારા આ બાળપતિનું લાલન-પાલન તે મારે ત્યાંની ધાવ કરતી રહેશે.”
“પિતાજી! એ નહીં બને. એમના જીવનની રક્ષા માટે મારે જ એમનું પાલન કરવું છે. સતીની એક વાતને બીજો વિકલ્પ નથી થતું.”
ઘણી આજીજી-વિનંતી કરીને એક બે દિવસ માટે રાજા મકરધ્વજ બંસાલાને રાજભવન પર લઈ ગયા. પછી પિતાના પતિને ઉંચકી લઈને તેણે પ્રયાણ કર્યું. લાચાર થઈને માતા-પિતાને અનુમતિ આપવી જ પડી.
એટલું ચેકકસ થયું કે ઘણે જ દૂર સુધી રાજાને સારથિ બંસાલાને રથમાં મૂકી આવ્યા. સાથે એક વાસણમાં દૂધ હતું. તેને પીવડાવીને બંસાલા પિતાના પ્રિયતમની ભૂખ શાંત કરતી.
વનમાં રાજદુલારી પગપાળા જ ચાલી. બધું જ ભાગ્ય પર છોડીને વનમાં સૂઈ ગઈ. પછી દિવસે ચાલી અને ફરી
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી મસાલા-૧
એક વડના વૃક્ષની નીચે રાત્રે આશરે લીધે. સાથે લીધેલું ગાયનું દૂધ ખલાસ થઈ ગયું હતું. ભૂખે મુકનસિંહ રડવા લાગ્યા. હવે બિચારી કરે પણ શું ? | મા હોત તો સ્તનપાન કરાવત, પણ પત્ની. સ્તનપાન કરાવીને શિશુપતિની ભૂખ શાંત કરે, એ જગતનું એક બીજું આશ્ચર્ય હેત. પહેલું આશ્ચર્ય તો એ જ ઘણું હતું કે પત્નીના ખોળામાં પતિ રડતો હતો.
બાળકને રડતું મૂકીને બંસાલા નવકાર મંત્રનો જાપ કરવા બેસી ગઈ ખરાબ થયેલું સુધારવાવાળું તો સ્વધર્મ ચરણથી મેળવેલું પુણ્ય જ હોય છે. નવકારથી મેટ દુઃખીઓને સહારે બીજો છે પણ કોણ? રાત વીતવા આવી. જ્યારે રડતા રડતો મુકનસિંહ થાકી જતું હતું, ત્યારે જાતે જ ચુપ થઈ જતે હતો અને પાછા રડવા લાગતા હતા, સતીને જપ ચાલી રહ્યો હતો.
આકાશ માર્ગે એક દેવી પિતાના વિમાનમાં બેસીને જઈ રહી હતી. બંસાલાને નવકાર જાપે તેને પોતાના તરફ ખેંચી. દેવી નીચે ઉતરી. રડતા બાળકને ખોળામાં લેતાં બેલી– - “આ ખેલ. તને શું દુઃખ છે ?'
બંસાલાએ સામે ઉભેલી દેવીને જોઈ. તેમના ચરણમાં
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બસાવા-૧
૨૧
માથું ઝુકાવ્યું અને પિતાની દુઃખદ વાત સંભળાવ્યા પછી કહ્યું
“દૂધ વિના આ જંગલમાં આ દૂધમુખા બાળક પતિને કેવી રીતે પાલવું
દેવી બેલી
ભાગ્યની વિરુદ્ધ તે અમે દેવ-દેવીઓ તમારી કઈ સહાયતા નથી કરી શકતાં. તે પણ ગભરાઈશ નહીં. દીવો પ્રગટાવીને પણ રાત તે વીતાવી શકાય છે. તારા સૌભાગ્ય સૂર્યને ઉદય પણ થશે. હું તને તેટલી મદદ જરૂરથી
કરીશ.”
દેવી અંતરધ્યાન થઈ ગયાં. બંસાલા જોઈ જ રહી કે હમણાં તે તે કહી રહ્યાં હતાં કે હું તને શક્ય તમામ મદદ કરીશ અને હવે કોણ જાણે કયાં ચાલ્યાં ગયાં. બંસાલા દેવી બાબતમાં આમ વિચારી જ રહી હતી કે દેવી ફરીથી આવ્યાં. આ વખતે તેમની સાથે એક હરણ હતી–પ્રસૂતા હરણ.
બંસાલાને હરણી સેપતાં દેવીએ કહ્યું
“આ હરણું પોતાના બચ્ચાની સાથે જ તારા શિશુ સ્વામીને પણ સ્તનપાન કરાવશે. હવે હું જાઉં છું. બીજું મારા આ વાળ આપી જાઉં છું. તારા પર જ્યારે પણ
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી મસાલા-૧
કાઈ સકટ આવે, તેા આ વાળને સામે રાખીને મારુ' સ્મરણ કરજે, હું ચાલી આવીશ.’
२२
દેવી ચાલ્યાં ગયાં. હરણીએ મુકનસિંહને દૂધ પીવડાવ્યું. એક મૂંઝવણઉકલી ગઇ. હરણી પણ વડના વૃક્ષ નીચે બ ́સાલાની સાથે રહેવા લાગી. બંને બહેનપણીઓ બની ગઈ. અસાલા હરણી માટે ત્યાં લીલું લીલુ ઘાસ અને કામળ પાન લઈ આવતી. મૃગના બચ્ચાને પણ તે પેાતાના હાથથી લીલું ઘાસ ખવડાવતી. મુકનસિંહ માટે ભરપૂર દૂધ મળી જતું.
ભાવિની કેવી વિચિત્રતા છે કે એક બાળકને તેની પત્ની પાલી રહી હતી અને તે માનવ પુત્ર એક હરણીના દૂધથી ઉછરી રહ્યો હતા. અ`સાલા વનમાં રહીને સરળતાથી પેાતાના સમય વિતાવવા લાગી. પેાતાના બાળક પતિને નજીકના સાવર પર લઈ જતી અને સ્નાન કરાવતી અને રાત્રે તે બાળક સ્વામીના પગ પણ દાખતી. કેવી કઠણ તપશ્ચર્યા હતી આ પતિવ્રતાની ! આ દષ્ટિએ સીતા, સાવિત્રી અને મદનરેખા કરતાં પણ ખ'સાલા સતી આગળ હતી.
આવી રીતે પંદર દિવસ વનમાં વીત્યા અને એક દિવસ ધ્રુવની કાળી ઘટાએ ઘેરાઇ આવી. મસાલા ખપેારે સૂતી હતી. પાસે જ ખાળક પ્રતિ પણ સૂતા હતા. પતિની રક્ષા માટે તે રાત્રે જાગતી હતી અને દિવસે તેને ઊધ
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બંસાહા-૧
ર૩.
આવી જતી હતી.
કંચનપુરના રાજા મણિચૂડને બે રાણીઓ હતી. જ્યારે પહેલીથી સંતાન ન થયું તે બીજા લગ્ન કર્યા. પરંતુ બીજાં લગ્ન કરવા છતાં પણ તે નિઃસંતાન જ રહ્યો. ભાવ્યની સામે કેઈનું કાંઈ ચાલતું નથી. ભાગ્યમાં પુત્ર હોય તો પહેલી રાણીથી જ થાત.
એક દિવસ રાજા મણિચૂડ નાની રાણીને લઈને વનમાં ફરવા આવ્યા. સંજોગોવશાત તેઓ વિશાળ વડના વૃક્ષના નીચે ઊતર્યા, જેની નીચે બંસાલા સહિત ચાર જીવ રહેતા હતા–હરણ, હરણબાળ અને શિશુ સ્વામી મુકનસિંહ. નાની રાણીએ સૂતેલા મુકનસિંહને જોયે, તે તેને સ્વાર્થ જાગે. નાની રાણીએ રાજા મણિચંડને કહ્યું
સ્વામી! મારે હજુ સુધી નથી ભરાય, પણ આજે ભરાશે. આ બાળકને ઊઠાવી લો. હું તેનું મારા પુત્રની જેમ પાલન કરીશ. તમે પણ તે પુત્રનું મેં જેવા તલસે છો. કંચનપુરની પ્રજાને ભાવિ રાજા મળી જશે.
રાજા મણિચૂડ બોલ્યા
કેવી રીતે ઉઠાવી લઉં ? રાજા થઈને રક્ષક બનવું કે ભક્ષક ? પિતાની મા પાસે નીરાંતે સૂઈ રહ્યો છે. એક મા પાસેથી પુત્રને વિખૂટો પાડવો એ ઘેર પાપ છે. હું એ
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બંસાલા
નહીં કરું.’
રાણીએ દલીલ કરી–
“મને તે આ એનો પુત્ર નથી લાગતો. જ્યારે આપણે અહીં આવી રહ્યાં હતાં ત્યારે મેં દૂરથી જોયું હતું કે પાસે બેઠેલી હરણી તેને પિતાનું દૂધ પીવડાવી રહી હતી. જે આ તેની મા હોય તે પિતાનું દૂધ પીવડાવે.” રાજાએ બીજી વાત કહી–
મેટી રાણું જેશે તે બુમરાણ મચાવી દેશે. બે શક્યમાં બધાથી વધારે ઈર્ષા સંતાનને કારણે જ સળગી ઊઠે છે. મોટી રાણી કહેશે કે વનમાંથી પુત્ર લઈ આવ્યાં અને નાનીને મેંપી દીધું. હું વાંઝણીની વાંઝણી રહી.”
નાની રાણીએ આ વિચાર પણ કાપી નાખે–
મેટી રાણી તે આ દિવસોમાં પોતાના પિયર છે. તેમની પાછળ જ આને જન્મત્સવ ઉજવીશ. તમે પ્રચાર કરજો કે નાની રાણીને ગુપ્ત ગર્ભ હતે.”
રાજા મણિચૂડે દાસદાસીઓની તરફ દૃષ્ટિ સંકેત કરતાં કહ્યું –
અને આ લોકેશ
“તેમને હું બરાબર કરી લઈશ.” નાની રાણીએ પ્રશ્નને ઉકેલ કરતાં કહ્યું– “ધન આપીને હું તેમનું માં બંધ કરી
૩
"
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
• સતી બંસાલા-૧
૨૫
લઈશ.”
સ્ત્રી હઠ આગળ કંચનપુરના રાજા મણિચૂડને ઝુકવું પડ્યું. તેમણે ચુપચાપ રીતે બંસાલાની પાસે સૂતેલા મુકનસિંહને ખોળામાં લીધું અને કંચનપુરનો રસ્તો પકડયે. બંસાલાને કોઈ જ ખબર પડી નહીં. રાજા મણિચૂડ રાત્રે અંધારામાં પહોંચ્યા. જે દાસ-દાસીઓ સાથે હતાં, તેમને નાની રાણીએ જોઈતું દ્રવ્ય આપીને કહ્યું કે કેઈને નગરમાં કહેશે નહીં કે આ બાળક જંગલમાંથી મળ્યું છે. બાળકને લઈ નાની રાણી પ્રસૂતિગૃહમાં સૂઈ ગઈ. કંચનપુરમાં ધમાલ મચી ગઈ કે નવ મહિનાથી નાની રાણેએ ગર્ભને છુપાવ્યો હતે. અડધી રાત્રે તેમણે એક સુંદર પુત્રને જન્મ આપ્યો છે.
કંચનપુરમાં ઘણું જ મેટો ઉત્સવ ઊજવવામાં આવ્યું બારમા દિવસે તેનું નામ રાખવામાં આવ્યું રણજીતસિંહ. જેવી રીતે આત્મા વારંવાર દેહ બદલે છે, એવી રીતે જીવનું નામ પણ બદલાઈ જાય છે. દેહ અને દેહીનાં કાંઈ પણ નામ નથી હોતાં. પિતાની સુવિદ્યાથી સંબંધી કાંઈ પણ નામ રાખી લે છે અને નામ વગરનો દેહી, તે નામનો થઈ જાય છે. મુકનસિંહ રણજીતસિંહ બની ગયો. નાની રાણીના આગ્રહથી રાજા મણિચડે વચન પણ આપ્યું કે રણજીસિંહ મેટો થયા પછી હું એને અડધા રાજ્યનો માલીક બનાવી લઈશ.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી મસાલા-૨
અપેાર વીતી. સાંજ પડી ત્યારે ખ'સાલા જાગી. ઊઠીને જોયું તેા તેના બાળક પતિ મુકસિંહ નહાતા. આમ-તેમ જોયું, શેાધ્યા. ખસાલા પાગલ જેવી થઇ ગઇ. વડના ઝાડ નીચે બેઠેલી હરણીને ઢ ઢોળી નાખી–
૨૬
‘તુ' અહીં બેઠી છે. મારા સ્વામી કયાં ગયા ? તુ તા તેમની મા હતી. તારી સામે જ તારા પુત્રને ઉઠાવવા દીધા. તા શું કાઈ વાઘ ઉઠાત્રીને લઇ ગયા ? તેમને કયાં શેાધું ?”
અ*સાલા ધ્રુસકે ને ધ્રૂસકે રડવા લાગી. પણ તેનું રડવુ તા અરણ્યરુદન હતું. તેનું કેાણ સાંભળે ? ખીચારી હરણી પણ ટીકી ટીકીને જોઇ રહી હતી. જગલ જ જંગલ. ખ'સાલા આગળ વધવા લાગી. પાછળ પાછળ હરણી અને તેનું ખર્ચો' હતાં. અતિશય શેાકમાં કાંઈ સૂઝતું પણ નહોતું. 'સાલાને પણ કાંઈ સૂઝતું નહાતુ, જ્યારે શાક થાડા એ થયા તા દેવીના ભરાંસા યાદ આવ્યા. તેમણે આપેલા વાળને સામે રાખીને તેમનુ સ્મરણ કર્યું. તરત જ દેવી આવ્યાં અને મેલ્યાં—
‘*સાલા ! હવે શુ... દુઃખ છે ?”
'સાલાએ બધું જ જણાવ્યું. દેવીએ અવધીજ્ઞાનને પ્રયાગ કરીને જોયુ કે મુકસિંહ કર્યાં છે. પછી ખ'સાલાને કહ્યુ .—
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બંસાલા-૧
૨૭
તારા સ્વામી મુકનસિંહ તો હવે રણજીતસિંહનું ઉપ-- નામ ધારણ કરીને કંચનપુરના રાજાને ત્યાં ઉછરી રહ્યો છે.. તે ઘણું જ સુખમાં છે.”
દેવી ! તેમના વિના હું નથી રહી શકતી.” કાંઈક વિચારીને દેવી બોલ્યાં
તે હું તને કંચનપુર પહોંચાડી દઉં છું. તારા સ્વામીન નગરમાં જ રહેજે, પણ કયારેય તેને મળવાની કેશિશ કરીશ નહીં. નહીતર તારા બાળપતિનું સુખ, દુઃખમાં બદલાઈ જશે.'
બંસાલાએ દેવીની વાત માની લીધી. અને દેવીએ તેને કંચનપુરના બાગમાં ઉતારી દીધી. બાગની રક્ષિકા ઘરડી માળણ હતી. બ સાલાએ તે માળણ સાથે સમજુતી કરી. લીધી અને તેની સાથે રહેવા લાગી. ઘરડી માળણને પણ. બંસાલાથી એક સહારે મળી ગયે. માળણ ફૂલ તોડી લેતી. અને બંસાલા તેની સાથે બેસીને હાર ગૂંથતી. હાર ગૂંથતાં ગૂંથતાં માળણે વાત કાઢી
“જ્યારથી નાની રાણું પુત્રવતી થઈ છે, ત્યારથી તેનુ - માન ઘણું વધી ગયું છે. એમ તો પટરાણું મેટી રાણી જ છે. જેને પિયુ ઈચ્છે તે જ સહાગણ છે !
ફૂલોને દેરામાં પરોવવાનું બંધ કરીને બંસાલાએ.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બેસાલા-૧
પૂછયું
તે તમે રાજકુમારને જે છે ? મારા સ્વામી કેવા
તારા સ્વામી ?” આશ્ચર્યથી માળણે પૂછ્યું.
બંસાલાના મોંમાંથી સાચી વાત નીકળી ગઈ હતી. ભડે ફૂટી ન જાય એટલે વાત બદલીને બેલી
“સ્વામી તો છે જ. હવે હું તેમના રાજ્યની પ્રજા ' બની ગઈ છું. એક દિવસ તે જ તે રાજા થશે.”
માળણ બોલી
એમાં પણ ઝગડો છે. મહારાજ મણિચૂડ પટરાણીથી ડરે પણ છે. એ તે બિચારી વાંઝણ છે અને નાનીને પુત્ર આખા રાજયને રાજા બનશે. એને મેટી રાણું કેવી રીતે - સહી શકે ? તેથી મહારાજે રાજકુંવર રણજીતસિંહને અડધું રાજ્ય આપવાની જાહેરાત કરી છે.”
બંસાલાએ જલ્દી જદી હાર પૂરો કર્યો અને માળણને --આપતાં બેલી
* “આજે મારે આ હાર મારા સ્વામી રાજકુમારને - આપજો.”
ફૂલેને જોઈને તે ઘણા ખુશ થાય છે. માળણે કહ્યુંહજુ દૂધમુખો બાળક છે, તેથી હાથ પગ હલાવીને ઝટ
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બંસાલા-૧
૨૯:
તોડી નાખે છે.” આ ક્રમ ચાલતું રહ્યો. જ્યારે માળણ રાજમહેલેથી પાછી આવતી તે બંસાલા પોતાના બાળક પતિની ખબર અંતર પૂછી લેતી. આ જીવનમાં જ તેને સંતોષ હતે.
તેના શિશુ પતિનું પાલન પિષણ પાંચ ધાના હાથથી થઈ રહ્યું હતું. પરંતુ વિધાતા તે કાંઈ બીજું જ કરવા ઇચ્છતી હતી. મોટી રાણી પિયરથી આવી. નાની રાણીનું માન પાન જેઈને અને તેના પુત્રને જોઈને બળીને ખાખ થઈ ગઈ.
એક દિવસ એવો હતો કે જ્યારે બંને નિઃસંતાન હતી અને સરખા દુખેથી દુઃખી હતી ત્યારે બંનેમાં ઘણે પ્રેમ હતો. દુઃખ દુખીઓને નજીક લાવે છે અને સુખ દૂર ફેકી દે છે. નાની રાણીને સંતાનનું સુખ મળી ગયું તેથી મોટી રાણી ઈર્ષથી બળીને ખાક થઈ જતી. તે વિચારવા લાગીહવે મને કોણ પૂછશે ? પ્રજા પણ આને જ ચાહશે. એક દિવસે આ રાજમાતા બની જશે. પરંતુ તેને પુત્ર થઈ ગયો કેવી રીતે ? રાજવૈદે તે અમને બંનેને વાંઝણી જ જાહેર કરી હતી. જરૂર કયાંકથી ઉઠાવ્યા છે. કેઈ દાસીને ફેડું. બધે જ ભેદ ખુલી જશે.
બધા જ ભેદ ખૂલી ગયો. મેટી રાણીએ નાની રાણીની
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બંસલાની
એક દાસીને ઘણું જ ધન અને બીક બતાવીને ઉધડો લીધે. રાજપુત્ર રણજીતસિંહ કયાંથી આવ્યો ? હવે તે તે શેરની - સવાશેર થઈ ગઈ. એક દિવસ તેણે રાજાને કહ્યું
તમે આવા કપટી છે ? આ જંગલી હવે યુવરાજ બનશે ? હું તેને નહીં રહેવા દઉં. અથવા તો તમે એને જંગલમાં પાછો છોડી આવો. નહીં તે હું રાજ્ય ભરમાં આ સમાચાર ફેલાવી દઈશ કે “મહારાજ મણિચૂડ એક અજ્ઞાત કુળશીલ બાળકને કંચનપુરનો ઉત્તરાધિકારી બનાવવા ઈચ્છે છેપ્રજા તેને ક્યારેય સ્વીકારશે નહીં. જે તમે એને નહીં કાઢે તો હું મારા પ્રાણ આપી દઈશ.”
બીજી સ્ત્રીહઠ આગળ રાજા મણિચૂડને ઝુકવું પડયું. " જયારે બધું જ જાણ્યું ત્યારે નાની રાણી સ્તબ્ધ બની ગઈ. - હવે તેની એકેય વાત ન ચાલી. રાજા મણિચૂડે એક લાકડાની પેટી મંગાવી. તેમાં રણજીતસિંહને સુવડાવ્યો. એક વચન પત્ર લખીને તેના ગળામાં બાંધ્યું. તેમાં લખ્યું હતું કે
“આ બાળક મને અમુક વનમાં વડના વૃક્ષ નીચેથી મળ્યું હતું. આ અજ્ઞાત કુળ–શીલ બાળકનું નામ મેં રણજીતસિંહ રાખ્યું હતું. એને મેં અડધું રાજ્ય આપવાને સંકલ્પ કર્યો છે. આ સંકલ્પ અનુસાર આ બાળક માટે થઈને આ પત્રને લઈને જ્યારે પણ આવશે, હું તેને અડધું
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બંસાલા-૧
રાજ્ય આપીશ.”
આ પ્રતિજ્ઞાપત્ર એક તાવીજમાં મઢીને રણજીતસિંહના ગળામાં બાંધ્યું હતું. પાણીમાં બચવાને બધા સુરક્ષા ઉપાય કર્યા પછી તે બાળકને ગંગા નદીમાં વહેવડાવી દેવામાં આવ્યું. મુકનસિંહ ઉર્ફે રણજીતસિંહ વહેતો જ રહ્યો.
જેને રાખે રામ” એ વિધાન પ્રમાણે એક દિવસ કાશીના કિનારે તે જઈ પહોંચ્યો. દેવ સોગથી નંદ નામને એક ગેવાળ પિતાની ગાયને ગંગામાં પાણી પીવડાવવા આવ્યા હતે. નંદ ગોવાળ નિઃસંતાન હતો. તે ખેલ્યા વગર જ પેટી ઘેર લઈ ગયો. તેણે ઘેર જઈને પેટી ખોલી તે પુત્ર રન મળે. - નંદ ગોવાળ બહુ જ ધનવાન હતું. તેને હજારે ગાય હતી. અનેક દાસ દાસીઓ હતાં. વાણિયે ન હોવા છતાં પણ લક્ષ્મી તેના ઘરમાં રહેતી હતી. તેની ઘરવાળીનું નામ પણ લક્ષમી જ હતું.
ઘણે ઠાઠ માઠ સાથે નંદ ગોવાળે બાળકને જન્મોત્સવ ઉજવ્યો. તેને ગંગા મૈયાએ આ બાળક આપ્યું હતું.
તક મૂળ પુસ્તકમાં અયોધ્યા નગરીનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. અમે અસ્થાને બદલે કાશી કર્યું છે, કારણ કે અયામાં સયુ નદી છે, ગગા નહી.
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨
સતી બરસાલા-૧
તેથી તેનું નામ રાખવામાં આવ્યું ગંગાસિંહ. મુકનસિંહમાંથી રણજીતસિંહ બન્યા અને હવે બની ગયે નંદસિંહને સુપુત્ર ગંગાસિંહ વાળ.
પોતાના બાળક પતિના દરેજ જ ખબર અંતર પૂછવા વાળી બંસાલાને એક દિવસ અચાનક જ ઘટના સાંભળવા મળી કે તેને બાળક સ્વામી ગંગામાં વહેવડાવી દીધું છે. આ વખતે બંસાલા રડી નહીં. તેને દેવી ઉપર ઘણો જ ભરેસે હતે.
એક દિવસ રાતમાં જ ચુપચાપ તેણે કંચનપુરને બગીચો. છોડી દીધું. બંસાલા વનમાં પહોંચી. દેવીએ આપેલા વાળ, સામે રાખીને તેમનું સ્મરણ કર્યું તે દેવી આવી ગયાં અને બંસાલાની ઈચ્છા અનુસાર તેને નંદ ગોવાળના ઘેર કાશીમાં પહોંચાડી દીધી. બંસાલા નંદના ઘરની દાસી બની ગઈ. હવે તેને પતિ-સેવાનું સૌભાગ્ય સુખ પણ મળી ગયું. પિતાના પતિની પાંચ ધામાં એક તે પણ હતી. દૂર થયેલાં મુકનસિંહ-બંસાલા હવે ફરી ભેગાં થઈ ગયાં.
આ તરફ કનકવતીપુરીના રાજા મકરવજે વિચાર્યું હતું કે મારી પુત્રી બંસાલા પોતાના બાળપતિને લઈને પિતાના સાસરે પૃથ્વીપુર ગઈ હશે. બીજે જાય પણ કયાં? લગ્ન પછી તે પતિનું ઘર જ પત્નીનું ઘર હોય છે. આમ
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બંસાલા-૧
-
૩૩
વિચારીને રાજા મકરવજે પૃથ્વીપુર દૂતને મોકલ્યો કે બંસાલાના ખબર-અંતર લઈ આવે. દૂત આવ્યા તે આશા વિરૂદ્ધ સમાચાર આવ્યા.
“રાજપુત્રી બંસાલાને કયાંય પત્તો નથી.”
રાજા મકરવજ ઘણું જ ચિંતાતુર થયા. ચારેય દિશાઓમાં દૂત મેકલ્યા. દૂર દૂર સુધી ખેળીને દૂત નિરાશ થઈને પાછા ફર્યા. રાજા રાણી બને શેક મગ્ન રહેવા લાગ્યાં. એક દિવસ કનકાવતીપુરમાં એક જ્ઞાની તિષી આવ્યો. રાજા મકરધ્વજે જ્યોતિષીને સન્માન પૂર્વક આસન આપ્યું અને પૂછયું
“મારી દીકરી બંસાલા જીવે છે કે મરી ગઈ છે? જે તે જીવતી પણ હોય છે તે પાછી આવશે કે નહીં ? અને જે આવવાની હોય તે ક્યારે ? વિચાર કરીને તિષીએ ભવિષ્યનું ફળ બતાવ્યું
“રાજન ! ધીરજથી રાહ જુએ. જે દિવસથી તે ગઈ છે. તે દિવસથી એકવીશ વર્ષ પછી તે પોતાના પતિ મુકનસિંહની સાથે આવશે. જેવી રીતે તમારી પુત્રી પતિવ્રતા સ્ત્રીઓમાં આદર્શ છે, તેવી રીતે તમારા જમાઈ મુકનસિંહ પણ ચારેય દિશાઓમાં પિતાને યશ ફેલાવતા-ફેલાવતા આવશે. યુવાન થઈને તે બીજા પણ લગ્ન કરશે. તેમના આ
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
સતી બંસાલા-૧
યશ-વૈભવનું કારણ તમારી પુત્રીની પતિ-ભકિત છે. તમારા જમાઈ એક મેટા રાજાના રૂપમાં લાવ લશ્કર સહિત આવશે.”
આ ભવિષ્યના વાકયથી રાજા મકરધ્વજને શાંતિ થઈ. તેમની ચિંતા મટી ગઈ. થાળ ભરીને તિષીને સોનાની મુદ્રાઓ આપીને વિદાય કર્યા. આ તરફ તેમની રાજદૂલારી સુકુમારી બંસાલા ગેવાલણ લક્ષ્મીને પણ તે ઘાંટા અને માર ખાતી હતી. કેઈ કોઈ વાર નંદ ગોવાળ પણ તેને લઢતે. પિતાના પતિને લીધે તે બધું જ સહન કરતી હતી. એક દિવસ એવો પણ હતો જ્યારે દાસ-દાસીએ તેના ઈશારા પર નાચતાં અને આજે તે એક ગેવાળના ઘરની દાસી બની હતી. પતિવતાઓનું જીવન આવું જ કાંટાઓથી ભરેલું હોય છે. હરિશ્ચન્દ્રની પત્નીને પણ તે પતિના માટે વેચાવું પણ પડ્યું હતું. દ્રૌપદી પણ તે રાજા વિરાટની રાણીની દાસી બની હતી.
ધીરે ધીરે સાત વર્ષ વીતી ગયાં. ગોવાળ પતિ ગંગાસિંહ સાત વર્ષ થઈ ગયો. હવે તે શાળામાં જવા લાગ્યો. તેનાં બધાં જ કામ બંસાલા જ કરતી હતી. તે પણ બંસાલાની સાથે હળી મળી ગયે હતે. તેને શું ખબર કે આ દાસી નથી, મારી પત્ની છે. ભણવામાં જે સમય વધતે તેટલો સમય તે બીજા ગોવાળ બાળકની સાથે વનમાં ગાયે, ચરાવવા જતો. આ જમેલામાં તેનું ભણવું બંધ થઈ ગયું.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫
સતી બંસાલા-૧ હવે તે સવારથી જ ગાય વાછરડાં લઈને ચાલ્યો જતો. બપોરે ભોજન કરવા આવતે અને પાછો જઈને સંધ્યા સમયે પાછો આવતે. બંસાલાથી પોતાના સ્વામીનું આ દુઃખ જોયું ના ગયું. તેણે પિતાની માલકણ લક્ષમીને કહ્યું- “સ્વામિની ! કુંવર બપોરે ભોજન કરવા આવે છે. તેને ના પાડી દો કે તાપમાં ના આવે. બપોરનું ભોજન હું તેમના માટે લઈને રોજ જઈશ.”
ગોવાળણ ઘણું ખુશ થઈ. ખુશ થઈને બોલી–
‘તું કેટલી નીતિ વાળી દાસી છે. બધી દાસીઓ ઘરના કામ માટે નિમેલી છે. એટલા માટે હું કોઈને કહી પણ નથી શકતી કે તું ભજન લઈને વનમાં જા. તું તે ઘણી સારી છે.”
સારાં તે તમે છે, જે તમે મને સેવાનો અવસર આપે. સ્વામીની સેવા તે તન મનથી કરવી જોઈએ.” બંસાલાએ મનની છાની વાત કહી દીધી અને ગોવાળણ કાંઈ સમજી શકી નહીં. હવે તે નિયમિત પિતાના કિશોર
સ્વામીને માટે ભેજન લઈને જંગલમાં જતી. બંસાલાને શિશુ સ્વામી હવે કિશોર સ્વામી થઈ ગયા હતા. ઘણું જ પ્રેમથી બંસાલા સ્વામીને ભોજન કરાવતી અને તેનું વધેલું ઘટેલું ભેજન તે ખાતી. ગંગાસિંહે પહેલા દિવસે રોકી
બંસાલા ! તું મારું એંઠું ખાઈશ ? આ તો અગ્ય છે. તું દાસી થઈ તે શું માણસ નથી ? મને તે આ બધું
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બંસલાન
સારું નથી લાગતું.”
બંસાલાએ કહ્યું–
“સ્વામી ! તમારું એંઠું ખાવાથી મારું જીવન ધન્ય બની જશે. હું ભાગ્યશાળી સેવિકા છું, જે મારા સ્વામીનું એંડું ખાઉં છું.
બંસાલા, તું ઘણી જ ભાવુક છે ! તારૂં સ્વામી કહેવું પણ મને અટપટું લાગે છે. મારાથી તું કેટલી મોટી છે તારી આગળ તે હું તદ્દન બાળક છું.'
“સ્વામી ! ભાગ્ય કયારેક ક્યારેક બાળકને તરૂણ યુવતીનો સ્વામી પણ બનાવી દે છે. ભાગ્ય એ જ તે મને તમારી દાસી બનાવી છે.”
પણ તમે તો મારી મા લક્ષમીનાં દાસી છે, મારાં નહીં. તેમની આજ્ઞાથી મારું કામ કરે છે ને ? પછી મારી દાસી કેવી રીતે થયાં ?
તમારી સેવા કરવાને કારણે જ હું તમને જ મારા સ્વામી માનું છું.'
પણ હું તે બધી જ દાસીઓને માતા અથવા બહેન માનું છું. માતાની જેમ જ તે બધાંએ મારું પાલન કર્યું છે.”
બીજાની વાતે હું નથી જાણતી. હું તમારા પગે પડું છે. મને સ્વામી કહેવાને અને તમારી સેવિકા બની રહેવાને અધિકાર આપી દો.”
હસીને ગંગાસિંહ બોલ્યા
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બરસાલા-૧
રાજસભામાં હું ઘણાને ઘણું બધું આપું છું. તમારી ઈચ્છા પણ પૂરી કરીશ. હવે તમે જાવ. મારે દરબારને વખત થઈ ગયું છે?
ભોજન કર્યા પછી ગંગાસિંહ વનમાં જ પોતાને દરબાર ભરતો હતે. એક ઘટાદાર વૃક્ષની નીચે તેણે ગેવાળ સાથીઓથી ઉંચે ચબુતરો બનાવી લીધું હતું. તેને તે રાજ સિંહાસન માનતા હતા, અને તેના પર રાજા બનીને એસ.
સાથી ગવાળામાંથી કોઈને મંત્રી બનાવો. કોઈને સેનાપતિ, કેઈને દ્વારપાળ બનાવીને બેસાડી દેતે. બાકીના ગેવાળ સભાસદ-દરબારી બની જતા. તેનું નાટક ખૂબ જામતું. તે નકલી કાલ્પનિક વાદી બનાવીને તેને ન્યાય પણ કરતે.
એક ખૂણામાં બેસીને બંસાલા પણ ગંગાસિંહને આ રાજઅભિનય જેતી અને મનમાં વિચારતી-આજે તો આ રમત રમવાના રાજા છે. પણ કઈ દિવસ શું અસલી ૨ જા નહીં બને ? અધિકાર પૂર્વક જ એ ત્રણ મોટા રાજ્યના રાજા તે બન્યા-બનાવ્યા છે. પૃથ્વીપુરના રાજા જયસિંહનું રાજ્ય તે ઉત્તરાધિકારમાં એમને મળશે જ. મારા પિતા મકરધ્વજનું રાજ્ય પણ તે આમનું જ છે, કારણકે મારા પિતાને બીજું કઈ સંતાન નથી. કંચનપુરના રાજા મણિચૂડે પણ અડધું રાજ્ય આપવાની જાહેરાત કરી હતી. પણ
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
સતી બરસાલા
મેટી રાણીએ વાત બગાડી નાખી, ક્યારેક તે આ ખરાબ દિવસોને અંત આવશે ને? તેમને શી ખબર કે હું કોણ છું. હું પણ તો તેમને નથી જણાવી શકતી. આ ચબૂતરાને. સિંહાસન પર બેસીને પણ કેવા શોભે છે.
સમયનું ચક ફરતું જતું હતું. તેમની ગતિ નિબંધ હતી. દેવની માયાને દેવ જ જાણે. જે વડના વૃક્ષની નીચે ગંગાસિંહ રાજા બનવાની રમત રમી રહ્યો હતો, તે જ વડના ઝાડ ઉપર એક દેવ રહેતા હતા. એક દિવસે દેવે વિચાર્યું,
“રાજા બનીને આ નકલી કાલ્પનિક વાદીઓના ન્યાય તો ઘણી સૂઝસમજ અને ન્યાય-નીતિથી કરે છે. એની પરીક્ષા લઈ જઉં. જોઉં છું, તે શું કરે છે?
વડ વાસી દેવને એક દિવસ ગંગાસિંહની પરીક્ષા લેવાની તક મળી ગઈ. સંધ્યા થવા આવી હતી. ગાય. વાછરડાંને લઈને ગંગાસિંહ પિતાને ઘેર પહોંચી ગયો. કાશીનો જ એક વિપ્રકુમાર પોતાની પત્નીને તેના પીયરથી તેડીને લાવી રહ્યો હતો. વડના વૃક્ષની પાસે આવીને બ્રાહ્મણ પતિએ પોતાની પત્નીને ત્યાં બેસાડી દીધી અને પોતે સંડાસથી નિવૃત્ત થવા થોડે દૂર વહેતા નાળાની પાસે ગ. વડ ઉપર રહેવા વાળા દેવે પિતાની માયાથી બ્રાહ્મણ પુત્રને જેવું જ આબેહુબ રૂપ લીધું. કપડાં પણ તેવાં જ. બ્રાહ્મણ પુત્રની પત્નીની પાસે આવીને બે
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બંસાલા-૧
“ચાલ હવે બ્રાહ્મણ પોતાના નકલી પતિની સાથે ચાલવા લાગી. આ તરફ સંડાસથી પરવારી અસલી બ્રાહ્મણ પુરા આવ્યા તો જોયું, મારી પત્ની તો કોઈ બીજા પુરૂષની સાથે જઈ રહી છે. તે બ્રાહ્મણ પતિનું નામ સુયશકુમાર હતું. સુયશ કુમાર દંડ અને તેની પત્નીને પકડી. કડકાઈથી બોલ્યો
કેની સાથે ભાગી જઈ રહી હતી ? તું કે છે એને રોકવા વાળો ?”
નકલી સુયશકુમારે પણ આંખો કાઢી. બ્રાહ્મણી મૂંઝાઈ. બંને એક સરખા અને બંને અસલી હોવાને દાવો પણ કરે છે. હવે તે કોને પિતાને પતિ માને ? બંનેને હાથ જોડીને બોલી –
તમારા બંનેમાં મારા અસલી પતિ કોણ છે ? હું ઘણું મૂંઝવણમાં છું.”
નકલી બેલ્યો
તારે પતિ સુયશકુમાર હું જ છું. આ તે કઈ ભૂત છે. તેને ધમકાવી નાખ. એના ચકકરમાં પડીશ નહીં.' ' અસલીએ વિરોધ કર્યો
હું જ અસલી છું. જે આની સાથે જઈશ તો હું તારા પગ ભાંગી નાખીશ.”
“પગ તો હું તારા ભાંગીશ. આ મારી ઘરવાળી છે. હું જ એને મારા સાસરેથી લાવી રહ્યો છું.”
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦
સતી બંસાલા-૧
બંને “તું તું હું હું” કરવા લાગ્યા. બંનેમાં એટલી બધી સમાનતા હતી કે એક વાર તે બુદ્ધિની અધિષ્ઠાત્રી દેવી પણ મૂંઝાઈ જાય. બ્રાહ્મણું માથું પકડીને બેસી ગઈ. પછી બેલી –
‘તમે બંને ઘર સુધી ચાલો. કાશીના રાજા તે મોટા ન્યાયી છે. તે અસલી-નકલીનો ભેદ ખોલશે.”
બંનેની સાથે બ્રાહ્મણ પહોંચી. સુયશકુમારના પિતાએ જોયું તે મૂંઝાયા.
“મારે તે એક જ પુત્ર સુયશકુમાર છે. હે ભગવાન! આ બે સુયશકુમાર કયાંથી આવી ગયા ?”
વળી પાછો અસલી નકલને ઝગડા સુયશકુમારની માતા પણ અવાજ સાંભળીને આવી ગઈ. ભીડ જામી ગઈ. આવો અચંબે કેઈએ જ નહતો. બ્રાહ્મણે આદેશ આપે.
તમે બંને રાતભર બહાર રહે. વહુ ઘરમાં રહેશે. સવારે કાશીનરેશની ન્યાયસભામાં અસલી નકલીને નિર્ણય થશે.”
બીજા દિવસે રાજાની સભામાં બધા પહોંચ્યા. રાજા પણ એ નિર્ણય ના કરી શક્યા કે આ બંને સુયશકુમારમાં વાદી કેણ અને પ્રતિવાદી કોણ? મહામંત્રીની સુઝ સમજ પણ ગાયબ થઈ ગઈ. ન્યાયપીઠના બધા આત્માઓએ માથું ઝુકાવી લીધું.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી મસાલા-૧
કાશીનરેશે સાત દિવસ વિચાર કરવા માટે માગ્યા. પણ સાતમા દિવસે પણ તે કશું જ ન કરી શકયા. અને તેમણે ફટાક લઈને જવાબ આપી દીધા કે હું કશુ નહી કરી શકું. અંતમાં સુર્યકુમારના પિતાએ પેાતાની પુત્રવધૂને કહ્યું—
૧
વહુ ! આ બંનેમાં કાણુ તારા અસલી પતિ છે અને કાણુ મારે। અસલી દીકરા છે, એના નિ ય તા હવે રાજ ગૃહમાં જ થશે. રાજગૃહના રાજા શ્રેણિકના પુત્ર અભયકુમાર મોટા ચમત્કારી છે. તે જ શ્રેણિકના મહામંત્રી છે. તેમની સુઝ સમજનું તે શું કહેવું ! આપણે ત્યાં જઇએ.’
અસલી સુયશકુમાર, નકલી સયશકુમાર, વૃદ્ધ બ્રાહ્મણુ અને તેમની પુત્રવધૂ રાજગૃહ તરફ ચાલ્યાં. સાથે થાડા કાશીના પ્રતિષ્ઠિત માણસાને પશુ લીધા. આ ચને જોવાની ઉત્સુકતા બધામાં હતી. રસ્તામાં નીચે ગેવાળ કુમાર ગંગાસિંહના દરબાર તેણે પોતાના દ્વારપાળ મેાકલીને બધાને એલાવ્યા. સુયશકુમારના પિતાએ કહ્યું
ન્યાય-નિણું - વડના વૃક્ષની
ભરાયા હતા.
પેાતાની પાસે
‘તું તેા નંદ ગાવાળના પુત્ર છે. તને તે હું ઓળખું છું. અમારી સમસ્યા તા તુ જોઇ જ રહ્યો છે. મારા એક સુયશકુમાર હતા અને હવે આ એ થઈ ગયા.'
ગગાસિહ એલ્ચા
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બંસાલા-૧
“આમાંથી એક તે નકલી જ હશે. એમાં હેરાન થવાની શી જરૂર છે ? નકલીને તિરસ્કાર કરો અને અસલીને અપનાવી લો.
વાહ ! અપનાવવું અને તિરસ્કારવું એટલું સહેલું છે ? અસલી નકલીને ભેદ કેણ કરે? કાશીનરેશ પણ કાંઈ જ ન કરી શક્યા.”
એક ગોવાળિયે જે ગંગાસિંહને મંત્રી બન્યા હતા તે બોલી પડે- “અમારા મહારાજા ગંગાસિંહ માટે કાંઈ પણ મુશ્કેલ નથી. વાદી-પ્રતિવાદી સામે આવે. ન્યાય થશે.”
વૃદ્ધ બ્રાહ્મણને વિશ્વાસ ન આવ્યો. હસીને તેમણે પોતાની સાથેના લોકોને કહ્યું –
આ ગેવાળપુત્રનું પણ નાટક જોઈ લો. રાજગૃહે તે જવું જ પડશે. એક પ્રહર પછી ચાલ્યા જઈશું.”
ગંગાસિંહની સામે બંને અસલી નકલી સુયશકુમાર હાજર થયા.
હું મારી પત્નીને તેના પિયરથી લઈને આવી રહ્યો હતો. રસ્તામાં આ બીજે કણ જાણે ક્યાંથી મારું રૂપ લઈને આવી ગયો ! આ વૃદ્ધ બ્રાહ્મણ મારા પિતા છે અને આ યુવતી મારી પત્ની છે. હું જ અસલી સુયશકુમાર છું.”
આજ વાત નકલી સુયશકુમારે, વડ તરુવાસી દેવે પણ
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત બંસાલા-૧
૩,
કહી અને એ જ એવી જ વાત અસલી સુયશકુમારે ફરીથી દોહરાવી. ગંગાસિંહે થોડી વાર વિચાર કર્યો. પછી એક ઉપાય સૂઝી ગયો. તેણે વિચાર્યું – “ચકકસ જ આમાંથી એક કઈ ભૂત, યક્ષ, કિન્નર અથવા દેવ છે. દેવ કામરુપ હેય છે. પિતાની કામનાથી મનમાં ઈરછે એવું રુપ બનાવી લે છે. દેવ તે સૂમ પ ધારણ કરી શકે છે.”
ગંગાસિંહની પાસે ઝાડના થડમાં પાણી પીવાનો એક ઘડે રાખવામાં આવતું હતું. બધા ગેવાળ બાળકે તેમાંથી પાણી પીતા હતા. ગંગાસિંહે મંત્રી બનેલા ગોવાળને કહ્યું.
પાણીને ઘડો લાવે.” મંત્રી બનેલા ગોવાળિયાએ પ્રતિહાર બનેલા ગોવાળિયા પાસે ઘડો ઉઠાવી મંગાવ્યા.. ગંગાસિંહની સામે ઘડો રાખવામાં આવ્યો. બધા વિચારમાં હતા. હવે આ ગોવાળિયે શું કરશે ? રાજા બનેલા ગંગાસિંહે નિર્ણય કર્યો
તમે બંને સુયશકુમારેમાંથી જે પણ ત્રણ વાર આ ઘડામાં ઘુસીને બહાર નીકળશે, તે અસલી સુયશકુમાર માનવામાં આવશે.”
અસલી મૂંઝાયો. ગુસ્સે થઈને બોલ્ય
આ પણ કોઈ ન્યાય છે ? મારું તે માથું પણ આ. ઘડામાં નહીં આવે અને હું જ અસલી સુયશકુમાર છું.”
નકલી ખુશ થઈને બેલ્યો
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪
સતી બાલા
ન્યાયમૂર્તિની જય ! હું હમણું ઘૂસું છું. ત્રણ વારનું શું કહ્યું તમે ? ત્રણ વાર ઘુસીને બતાવું છું.”
નકલી સુયશકુમાર તે દેવ હતો. સૂમ રુપ ધારણ કરીને તે ઘડામાં ઘૂસી ગયા. ગંગાસિંહે તરત જ ઢાંકણાથી ઘડે બંધ કરી દીધો. બધા દર્શકે ચકકરમાં પડી ગયા. “ઘડામાં બંધ થયેલ દેવ ગભરાયો. તેણે ગંગાસિંહને પ્રાર્થના કરી
હે પૃણ્યાત્મા ! મને છેડી દે. તમારી બુદ્ધિની પરીક્ષા લેવા માટે મેં આ નાટક કર્યું હતું. હવે હું અહીંયાંથી ચાલ્યા જાઉં છું અને વચન આપું છું કે જ્યારે બોલાવશે, ત્યારે આવીશ અને શકિત સામર્થ્ય ભર તમારું હિત
કરીશ.”
ગંગાસિંહે કહ્યું
“એક વચન બીજું આપો કે ઘડામાંથી નીકળીને તમારા રુપમાં આવી બધાને તમારી અસલિયત બતાવશે.”
દેવે વચન આપ્યું. ગંગાસિંહે ઘડાનું ઢાંકણું ઉઠાવ્યું. દેવ બહાર આવ્યો અને પિતાના રૂપમાં આવીને બોલ્યા
“હું આ વડના વૃક્ષ પર રહેવા વાળો દેવ છું. આ વડના ઝાડ પાસે થઈને સુયશકુમાર પોતાની પત્નીને લઈને જઈ રહ્યો હતે. ગંગાસિંહની બુદ્ધિની પરીક્ષા લેવા મેં -સુયશકુમારનું રૂપ લીધું હતું. હવે હું મારા લેકમાં જાઉં
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બંસાલા-૧
જોત જોતામાં દેવ અલોપ થઈ ગયો. ગંગાસિંહની જય જય કાર થવા લાગી. સુયશકુમાર તેનાં ચરણોમાં પડવા ગયો કે ગંગાસિંહે તેને ઉપર ઉઠાવી લીધું અને બેલ્યો
“તમે બ્રાહ્મણ છો. બ્રાહ્મણના ચરણે રાજા પડે છે. તમે આ શું કરે છે ?”
ગગ થઈને સુયશકુમાર બેલ્યો–
“આજે તમે મને બચાવી લીધો. મારી પત્ની પણ મારો. વિશ્વાસ નહોતી કરતી. નકલી અસલી બની ગયો હતો. તમે કેવા ચમત્કારી છે ! કાશી નરેશ પણ કાંઈ ન કરી શક્યા.”
પિતાની પત્ની અને પિતા વિગેરેને લઈને સુકશકુમાર પિતાને ઘેર પહોંચ્યો. ગંગાસિંહે પોતાની ગાયે હાંકી અને ગોવાળ મિત્રોની સાથે ઘેર પહોંચ્યા. નંદ ગોવાળે જાણ્યું તે ગંગાસિંહને છાતીએ લગાવી દીધું. ગોવાળણ લક્ષ્મીએ ઓવારણા લઈને કહ્યું
મારા લાલને નજર ન લાગે. કેઈ દેવ જ મારા ઘરે. પુત્રરુપે આવી ગયા છે ”
બંસાલા એક ખૂણામાં ઊભી ઊભી હસી ખુશીનાં આંસુ વહાવી રહી હતી. તેના પતિએ આજે એવું કામ કર્યું, જેને કાશીના ન્યાયપરાયણ રાજા પણ ન કરી શક્યા અને તેના માટે બ્રાહ્મણ કુમાર સુયશ પિતાની પત્ની અને પિતાને
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૬
સતી બંસાલા-૧ લઈને રાજગૃહમાં અભયકુમારની પાસે જઈ રહ્યો હતે. આમ વિચારી વિચારીને બંસાલા ફૂલી નહતી સમાતી અને એ વિચારે દુઃખી પણ હતી કે આજે હું પાસે હોવા છતાં પણ મારા સ્વામીથી દૂર છું. એ દિવસો કયારે આવશે, જ્યારે તેઓ મને પિતાની છાતીએ લગાવશે ?
કાશીપુરીમાં ધૂમ મચી ગઈ. ત્યાંના રાજાએ સાંભળ્યું તે મંત્રીને કહ્યું
“આપણી નગરીમાં આવા બહસ્પતિ પણ રહે છે. મંત્રી ! નંદ ગોવાળના લાડકાએ આવો ચમત્કાર કરી દીધે. આપણે તેનું સન્માન કરીશું. આજે જ સભામાં બોલાવો.”
મંત્રી બે
રાજન ! ગંગાસિંહ પણ પિતે રાજા છે. જંગલમાં બેસીને રાજા બને છે. તેની પણ સભા મળે છે. જઈને તેને દરબાર જુઓ. રાજાને અભિનય કરતાં કરતાં તેણે સાચેસાચ રાજાથી પણ વિશેષ કામ કર્યું છે.”
“એ તે છે જ. કાશીનરેશ બોલ્યા- “કાલે તેની સભામાં જઈને જોઈશું કે તે સભાનું સંચાલન કેવી રીતે કરે છે.”
(અનુસંધાન સતી બંસાલા )
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી મસાલા-૨
બીજા દિવસે કાશીના રાજા અને મહામત્રી આઠ અંગરક્ષકા સહિત વનમાં પધાર્યા. થાડી વારમાં જ તેમણે જોયુ* કે ગંગાસિ’હની રાજસભા જામી છે. થોડે દૂર ગાય વાછરડાં લીલુ લીલુ ઘાસ ચરી રહ્યાં છે. સઘન પાંદડાંવાળા વિશાળ વડની ડાળખી સહિત ઝાડનાં પાંનના બે ચામર બનાવી લીધાં છે અને એ ગાવાળિયા બંને બાજુ ઊભા રહીને પલ્લવ ચામર ઢાળી રહ્યા છે. કેળના પાનન લાકડાની સળીથી વીંધીને એક છત્ર મનાવી લીધુ હતુ. એક ગાવાળિયા રાજા બનેલા ગગાસિહની ઉપર છત્ર ધરીને ઊભા હતા. સિહાસનની નીચે ચાર ગેાવાળિયા દંડધરના રુપમાં કાનથી ઊંચી લાકડીઓ લઇને ઊભા છે. અંને તરફ સભાસદો બેઠા છે. સિંહાસન રૂપી ચબૂતરાની જમણી તરફ એક ગાવાળિયા મંત્રી થઇને બેઠા છે. દ્વારપાળ, પ્રતિહાર, સૂચક વિગેરે પોતાના સ્થાન પર ઊભા છે.
કાશીનરેશ અને મહામત્રી દ્વારપાળની નજીક આવ્યા
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮
સતી મસાલા-૨
અને દ્વારપાળ બનેલા ગેાવાળ બાળને હસીને કહ્યુંઆ કયા દેશના રાજાના દરબાર છે ?? દ્વારપાળ રૂપી ગેાવાળિયા આા
‘ચરાવાહ રૂપી રાજ્યના રાજા ગ`ગાસિંહની આ રાજસભા છે. વડપુર તેની રાજધાની છે.’
તમારા રાજાને કહેા કે કાશીના રાજા તેમનાં દર્શન કરવા ઈચ્છે છે.’
ગ’ગાસિહુને રાજમર્યાદાને
દ્વારપાળ ગેાવાળિયાએ અનુરૂપ જ કાશી નરેશના પધારવાની સૂચના આપી. ગંગાસિંહૈ કહ્યું
‘રાજ અતિથિને આદર સહિત લઈ આવેા.
,
હસતાં મલકાતાં કાશીનરેશ અને મહામંત્રી સભામાં આવ્યા. ઘાસ પાથરેલાં બે સ્થાન પર બંને બિરાજ્યા. ગ ગાસિંહે તેમનુ' ઊઠીને સ્વાગત કર્યું. અને કાશીનરેશને પેાતાના સિ’હાસન પર જ બેસાડયા. ગ’ગાસિંહનું સુંદર રૂપ અને એક રાજા જેવા ગૌરવપૂર્ણ અભિનય જોઈને કાશીનરેશ ગદ્ગદ્ થઈ ગયા. વાતા શરૂ થઈ. અનૌપચારિક રૂપમાં પોતાપણાના લહેકામાં કાશીના રાજાએ પૂછ્યું
બ્રાહ્મણપુત્ર સુયશકુમારના ન્યાય કેવી રીતે કર્યાં ? એ તા અને એક સરખા જ હતા. લાગતુ હતુ કે ખ'ને અસલી
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બસાલા-૨
છે અથવા તે પછી બંને જ નકલી. તમે અસલી નકલીને ભેદ કેવી રીતે કર્યો ?”
ગંગાસિંહ બે
નકલી અસલી બની જાય છે, પણ કેટલી વાર માટે ? એક ને એક દિવસ તો નકલીને રંગ ઉતરી જ જાય છે. નકલી પોતાની વિદ્યાથી અસલી બને છે. નકલીથી અસલી બનતી વખતે તેને પોતાની વિદ્યાને અહંકાર હોય છે. તેના અહંકારને ઉશ્કેરો તે તે પોતે જ એવી મૂર્ખામી કરી બેસે છે ને પકડાઈ જાય છે.
“રાજન્ ! એક કલાકારે તે યમરાજાને પણ દગો કરવા વિચાર્યું. પણ તેના અહંકારથી ઉદ્દભવેલી મૂર્ખતાને કારણે પકડાઈ ગયો. તેને ખબર હતી કે હું કયા દિવસે મરવાને છું. તેના જેવી જ તેણે આઠ પ્રતિમા બનાવી અને તે જ પ્રતિમાઓની વચ્ચે પ્રતિમા બનીને ચુપચાપ શ્વાસ રોકીને બેસી ગયે. યમદૂત પ્રાણ લેવા આવ્યા. આ જોઈને તે પાછો જતો રહ્યો. યમરાજાએ દૂતને પૂછ્યું કે કલાકારના પ્રાણ કેમ ન લાવ્યા ? યમદૂતે પોતાની સમસ્યા કહી કે ત્યાં તે નવ કલાકાર એક જ રૂપમાં બેઠા છે. હું કોના પ્રાણ લાવું ? યમરાજા બોલ્યા
તે નવમાં એક અસલી અને બાકીની આઠ નકલી
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦
સતી બસાલા-૨
પ્રતિમાઓ હશે. ચાલ મારી સાથે.”
યમરાજ દ્વતને લઈને જાતે કલાકારના પ્રાણ લેવા ગયા. નવ પ્રતિમાઓ જોઈને બોલ્યા
“વાહ ! શું કમાલ કરી છે ! કશામાં જરા પણ ફેર નથી પરંતુ એક ખામી તે પણ રહી ગઈ.”
“રાજન્ ! કલાકારના અહમને ઠેસ વાગી. ફટ લઈને બો. શું ખામી રહી ગઈ? યમે તરત જ તેને હાથ પકડી લીધે અને બેલ્યા. આ પ્રતિમાઓ તારા જેવી મૂર્ખ નથી બનાવી. હવે હું તારા પ્રાણ લઈ જઉં છું.
રાજન ! એવી રીતે જ મેં નકલી બ્રાહ્મણ પુત્રને પકડે હતો. તેમાં એક દેવ હતું, જે અસલી સુયશકુમાર બની ગયો હતો. અહંકારમાં કુલાઈ જઈને મૂર્ખામી કરી તે ઘડામાં ઘુસી ગયો. પોતાની જાતે જ દૂધનું દૂધ અને પાણીનું પાણી થઈ ગયું.”
કાશીનરેશ ઘણું જ પ્રસન્ન થયા. આનંદિત બનીને ગંગાસિંહને છાતીએ લગાવી લીધો. આ સમય દરમિયાન બપોરનું ભોજન લઈને બંસાલા આવી ગઈ. ગંગાસિંહના મનમાં સંકેચ હતું કે બધે જ વ્યવહાર તે હું રાજાની જેમ જ કરી રહ્યો છું. જે રાજા થઈને મારો રાજઅતિથિએને ભેજન સન્માન ના દઈ શક્યો તે આ રુપક અધૂરું
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બંસાલા-૨
જ રહેશે.
એના આ સંકેચને બંસાલાના આગમને દૂર કરી દીધે. ગંગાસિંહ તેની જ રાહ જોઈ રહ્યો હતો અને તેને ડર હતો કે જો બંસાલાના આવતા પહેલાં જ કાશીનરેશ વિદાય માગી લેશે તો શું થશે ?
બંસાલાએ ભોજન માટે એક ઉપર એક વાસણ રાખેલાં નીચે ઉતાર્યા. દૂધના બનેલા અનેક પદાર્થ હતા. દહીં, માખણ, રબડી, કેટલીય જાતનાં શાક, રાઈ, વિગેરે બહુ જ પ્રકારની વાનગી હતી. નંદ ગોવાળ ઘણે મેટ હતું. તેનું ખાણું-પીણું તેની મેટાઈને અનુકૂળ હતું. વડપુર રૂ૫ વટવૃક્ષના રાજા ગંગાસિંહે કાશીના રાજા અને મંત્રીને આગ્રહ કરીને કહ્યું –
“ભોજનનો સમય થઈ ગયો છે. તમે અમારી સાથે જ ભજન કરશે.”
કાશી નરેશે સ્વીકાર કર્યો અને ત્રણેયે સાથે મળીને ભજન કર્યું. બંસાલા દાસીએ પીરસ્યું. આજે તે પણ ઘણી જ ખુશ હતી. બંસાલા વિચારતી હતી-“મારા સ્વામી આટલા બધા પુણ્યાત્મા છે. આજે દાસી બનીને પણ હું રાણ જેવી જ છું. પુણ્યાત્માનાં પુણ્ય જંગલમાં પણ જાગે
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર
સતી બરસાલા
| ભજનને કાર્યક્રમ પૂરો થા. દરબાર તે પહેલાં જ વિસર્જન થઈ ચૂકી હતે. છેડા ગોવાળિયાઓ પિતાની સાથે લાવેલું ભોજન કરી રહ્યા હતા અને થોડા પિત પિતાને ઘરે ચાલ્યા ગયા હતા. હવે જુદી વાતે થવા લાગી. બંસાલા ભેજનનાં વાસણો ભેગાં કરી રહી હતી. અને બંનેની વાત પણ સાંભળતી જતી હતી.
ભૂમિકા બાંધતાં કાશીના રાજાએ ગંગાસિંહને કહ્યું
એમ તે તમે મારા પુત્રની બરાબર છે. પણ અત્યારે તે રાજા છે. હું પણ રાજા અને તમે પણ રાજા. રાજા, રાજાની પાસે કાંઈ માગે છે. બોલે આપશે ?”
ગંગાસિંહ હસ્યા અને બોલ્યો
રાજા, રાજાની પાસેથી શું માગશે ? માગે તે બ્રાહ્મણ છે. તમે માગશે ?
કાશીનરેશ પણ હસવા લાગ્યા. અને બેલ્યા
તમે તે ઘણા જ ચતુર છે. પણ લેવું દેવું અને બરાબરીનું આદાન પ્રદાન કોનામાં નથી ચાલતું? જે માગવું લેવું રાજાઓમાં ન હોય તે બધા રાજકુમારે કુંવારા જ બેસી રહે. હું પણ કાંઈક એવું જ માગીશ.”
નમ્ર થઈને ગંગાસિંહ બોલ્યા“હું જંગલી રાજા છું. તમે તે સાચેસાચ રાજા છે
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી મસાલા–ર
આપ આજ્ઞા તા કરા, શું માગવું છે. હું વચન આપુ છુ કે શકિત સામર્થ્યની સાથે તમારી ઈચ્છા પૂરી કરીશ.’
કાશીના રાજા માલ્યા—
પ
તા પછી તમે આજથી જ ગાય વાછડાં ચરાવવાનુ અધ કરી દો અને તમારુ અધુરૂ' શિક્ષણ પૂરૂ કરવામાં જોડાઈ જાવ. એક રાજાની જેમ તમારે શસ્ર શાસ્ત્રોમાં નિપુણ થવાનું છે.’
ગંગાસિંહ ખેલ્યા—
આ પણ કાંઈ માગવાની વાત છે ? આ તા આપવાનુ થયું. માગવાના બહાને તમે આટલું બધુ... વધારે આપી રહ્યા છે. રાજન્ ! તમારા જેવા ઉદાર કાણુ હશે ?”
‘તો પછી માગું છું.? કાશી નરેશ એલ્યા—‘હું તમને માગું છુ.... તમે મારા થઈ જાવ.’
•
‘શું હું આમ જ તમારા નથી ? રાજન્ ! તમારી પ્રજા છું ! પ્રજા તા રાજાની જ હાય છે.’
‘એમ નહી.... હું એ રૂપમાં તમને માગી લેવા ઇચ્છું છું કે તમારૂં રુપ બદલીને મારા બનાવી લઉં.’ ગગાસિંહ હસીને એલ્યા—
‘રૂપ બદલીને તમે મને શું અનાવશે। ? તમારી પાસે રૂપ પરિવર્તનની વિદ્યા હશે ? મારૂ રૂપ બદલેા. હું હાજર
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪
સતી બંસાલા
બતે હું તમને મારા જમાઈ બનાવવા ઈચ્છું છું.”
ગંગાસિંહ પોતાના ભાગ્ય પર હસ્યા. દેવ, તું આવો ચમત્કારી છે ! વાત વાતમાં તું ક્યાં લઈ જાય છે ? હું ગોવાળને ઇંકર શું રાજાને જમાઈ બનવા લાયક છું? ગંગાસિંહ થોડી વાર મૌન બેસીને વિચારતો રહ્યો. રાજા બાલ્યા–
“મારૂં આ રૂપ પરિવર્તન સ્વીકાર્ય નથી શું ? ગંગાસિંહ વિચારમાંથી જાગીને બેત્યે–
“રાજન્ ! લગ્ન સંબંધ તો માતા-પિતા અથવા વડીલ કરે છે. જેવી રીતે રાજકન્યાના પિતા તમે છો, એવા મારા પિતા પણ તે છે. પિતાશ્રી નંદસિંહ ગોવાળને કહો. આ બાબતમાં તો તેમને જ નિર્ણય અંતિમ હશે.
“કુંવર ગંગાસિંહ ! તમને મળીને હું ધન્ય થયો છું.” કહેતાં કાશીનરેશ ઉઠયા. ગંગાસિંહ થોડે દૂર સુધી તેમને વિદાય કરવા આવ્યો. રાજાએ પછી નંદ ગોવાળને બોલાવીને મનની વાત કહી. તેને તો વિશ્વાસ જ ન થયો. ગળગળ થઈને નંદ ગોવાળ બેલ્યો –
“સ્વામી ! ક્યાં તમે કાશીના રાજા અને જ્યાં હું નંદ ગોવાળ ? એવું કેવી રીતે થઈ શકે ?
રાજા બોલ્યા–
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બંસાલા-૨
* ૫૫
“તમારી આવી વાતો નહીં સાંભળું. નાત અને સંબંધને વૈભવથી ના બાંધે, નંદસિંહ ! રૂપ ગુણ અને શીલ સંસ્કાર ઘણી મોટી વસ્તુ છે. હીરા શું ધરતીમાંથી નથી નીકળતા? કોલસા પણ ત્યાંથી જ નીકળે છે. ગાય ચરાવવા વાળા આહીરોમાં કૃષ્ણ પણ તે એક થયા હતા. એ તો વાસુદેવ હતા. કઈ પણ કુળમાં પુણ્યાત્મા હોઈ શકે છે. તમારે પુત્ર મારો જમાઈ કેમ ન બની શકે ?”
નંદને ભલા શે વાંધો હોય ? તરત જ પંડિત બાલાવ્યા અને બંનેની સગાઈ નકકી થઈ ગઈ. ગંગાસિંહ હવે શાળામાં જવા લાગે. ભણવાનું શું હતું, જ્ઞાનને વિકાસ જ કરવાનો હતે. પુણ્યાત્મા અને પ્રતિભાશાળી જીવ તે પૂર્વભવમાં ભણેલા ભણાવેલા હોય છે. થોડાં જ વર્ષોમાં ગંગાસિંહ અનેક કળાઓમાં નિષ્ણાત થઈ ગયો. હવે તેના ખભા પર ધનુષ અને પીઠ પર ભાથું શોભતાં હતાં. કમરમાં તલવાર પણ ઝુલતી રહેતી હતી. રાજવી વેશમાં હવે તે પૂરો રાજકુમાર જ લાગતો હતો. તે રાજકુમાર તો હતે જ. દેવે રાજકુમાર મુકનસિંહમાંથી ગોવાળ ગંગાસિંહ બનાવી દીધું હતું. જેવી રીતે દેખભાળ કર્યા વગર સોનું કાળું પડી જાય છે અને પછી ઘસારે લાગતાં ચમકવા લાગે છે, એવી જ દશા ગંગાસિંહની હતી.
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૬
સતી બેસાલા-૨
રાજકુમારના વેશમાં શણગારાઈને એક દિવસ કુંવર ગંગાસિંહ પિતાની જુની જગ્યાને જોવા ગયે, જ્યાં તે ગાયે ચરાવતાં રાજા બનવાની રમત રમતું હતું. જે વડના ઝાડ નીચે ચબૂતરાના રૂપમાં તેનું સિંહાસન બન્યું હતું, ગંગાસિંહના મનમાં આજે અચાનક જ તેને જોવાની ઈચ્છા પ્રબળ થઈ ઊઠી. ગંગાસિંહ વનમાં પહોંચે. પશ્ચિમ દિશા લાલ થઈ રહી હતી. સૂર્ય ડૂબી રહ્યો હતો. વડના વૃક્ષના થડ આગળ બેઠાં બેઠાં પોતાના વીતી ગયેલા જીવન વિષે ગંગાસિંહ વિચારવા લાગે. હું અહીંયાં બેસીને ગાયો ચરાવ્યા કરતો હતો. ગાયો તે પોત પોતાની મેળે ચરતી રહેતી હતી. હું અહીંયાં બેઠે બેઠે રાજા બનીને નાટક કર્યા કરતો હતો. એવી રીતે જ સમય બદલાઈ જાય છે. આ વડ તો રહેશે જ, પણ મારી રાજસભા હવે અહીં નહીં મળે. પછી વિચાર બદલ્યો તે બંસાલા પર જઈ અટક્યો. આ બંસાલા કેણ છે મારી ? કઈ દાસી શું આટલો પ્રેમ કરી શકશે ? જેવી રીતે પતિવ્રતા સ્ત્રીઓ પોતાના પતિની સેવા કરે છે, એવા જ તન મનથી તે મારી સેવા કરે છે. મારૂં કઈ પણ કામ કઈ બીજી દાસીને કરવા જ નથી દેતી. એક દિવસ માએ તો હસીને કહ્યું હતું-બંસાલા ! તું તે મારા ગંગાસિંહ કરતાં ઘણી મોટી છે. જે સમાન ઉંમરની હોત તો હું તને જ મારી વહુ બનાવી દેત.” સાંભળતાં જ બંસાલા શરમથી લાલ થઈ ગઈ. પછી તેની
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બંસાલા-૨
૫૭.
આંખમાંથી બે આંસુ પણ ટપક્યાં. માએ ઘણું જ પૂછયું– કેમ રડે છે બંસાલા પણ બંસાલાએ કાંઈ જ ન જણાવ્યું અને ઊઠીને ભાગી ગઈ.
વિચારતાં વિચારતાં અંધારું થઈ ગયું. સંધ્યા રાતમાં બદલાઈ ગઈ. ગંગાસિંહ જવા માટે ઊઠયો-“અરે ! હું બેઠાં બેઠાં કોણ જાણે શું વિચારતે રહ્યો અને અહીં તે રાત પણ થઈ ગઈ. હવે તો જાઉં? ત્યારે તેને વડના વૃક્ષ ઉપર
ડી સ્ત્રીઓના હસવાનો અવાજ સંભળાયો. ગંગાસિંહ ચકી જઈને ઉપરની તરફ જેવા લાગે, પણ ત્યાં અંધારામાં શું દેખાય ? એમ તે અંધારું પણ નહોતું. ચૈત્ર સુદી નામની થોડી સરખી ચાંદની ફેલાયેલી હતી. થોડી જ વાર પછી કાંઈ વાતે સંભળાઈ. ગંગાસિંહ ફરીથી વડના વૃક્ષના થડમાં ઝાડને ટેકવીને બેસી ગયો અને વડ ઉપર બેઠેલી સ્ત્રીઓની વાત સાંભળવા લાગે.
વડના વૃક્ષ ઉપર બેસીને ચાર દેવીએ વાત કરી રહી હતી. એકે પૂછયું–
તે આજે કયાંય બીજે નહીં આવે ? શું રાત ભર આ વડ પર રહેશે ?” બીજી બેલી – જવું તે મહેન્દ્રપુરી છે. પણ ત્યાંને જોવા લાયક
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
સતી મસાલા ૨
ઉત્સવ તા સૂર્યોદયના ઉદય પછીના છે.’ ત્યાં એવી શી વાત છે ?' ત્રીજીએ પૂછ્યું".
બીજી દેવીએ ફરીથી જણાવવું શરુ કર્યુ”—
તા સાંભળે! પૂરી વાત—અહી‘યાંથી ત્રણસા ગાઉ દૂર મહેન્દ્રપુરી નામની નગરી વસી છે. અલકાપુરી જેવી જ મહેન્દ્રપુરી સુદર છે. ત્યાં અરિમન નામના રાજા રાજ્ય કરે છે. વસતતિલકા રાણી છે. તેમને એક જ પુત્રી છે પદ્માવતી. પદ્માવતીની સુંદરતા તે બસ જોવા લાયક જ છે. તે રાજકન્યા આપણી દેવીએ કરતાં પશુ સુંદર છે. વિદ્યામાં નિપુણ થઈને હવે તે લગ્ન કરવા ચેાગ્ય થઈ છે. રાજા અરિમનને રાજકન્યાના લગ્નની ચિંતા થઈ અને તેના માટે તેમણે ગજમુખી ગણેશને પ્રસન્ન કર્યા. જ્યારે ગજાનંદ પ્રસન્ન થયા ા રાજાએ પૂછયું—
ગિરિજાનદન ! મારી દીકરી ડાહી થઈ ગઈ છે. તેને અનુકૂળ વર કયાં મળશે ?”
ગણેશજીએ કહ્યું
‘રાજન ! તમે ચિંતા ના કરો. ત્રણ મહિના પછી, ચૈત્ર સુદી દશમ દિવસ સેામવારે સૂર્યોદયના એક પહેાર પછી એક તરુણ ચાર સ્ત્રીઓની સાથે ઉત્તર દિશાએથી આવશે. તેની સાથે તું પદ્માવતીનાં લગ્ન કરી દેજે.’
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બંસાલા-૨
તેથી સખીઓ ! કાલે જ તે દિવસ અને તિથિ છે. જોવાનું એ છે કે યે તરુણ ચાર સ્ત્રીઓને લઈને આવશે. આ કૌતુક અને પદ્માવતીના લગ્ન ઉત્સવને જેવા આપણે મહેન્દ્રપુરી જવું છે.”
ચોથી દેવીએ કહ્યું –
તો પછી આજે જ ચાલો. રાત ભરમાં તે ત્યાં પહોંચી જઈશું અને સવારે કૌતુક જોઈશું.”
સારુ? બીજી દેવી બેલી–આ વડના વૃક્ષને ઉખાડીને ઊડાવી લઈ જઈએ અને આના પર આપણે ચારેય પાછી. ફરીશું.'
વડના ઝાડને ટેકે દઈને બેઠેલા ગંગાસિંહે વિચાર્યું –
હું થડના પોલાણમાં બેસી જાઉં અને હું પણ તે જોઉં કે ચાર સ્ત્રીઓની સાથે કયા ભાગ્યશાળી તરૂણ ત્યાં આવે છે. આનાથી સારી તક ક્યાં મળવાની છે ??
ગંગાસિંહ વડની બખેલમાં સંતાઈ ગયે. ચારેય. દેવીઓએ દેવશકિતથી વડના વૃક્ષને ઉડાવ્યું અને બ્રાહ્મમુહૂતમાં જ તેઓ મહેન્દ્રપુરી પહોંચી ગઈ. નગરીની બહાર વિશાળ ઝાડને રોકી દીધું. ત્યાં બેસીને ચારેય વાતે કરવા. લાગી. એકે કહ્યું–
‘હજુ તો બહુ જ અંધારૂં છે. સૂર્યોદય પછી જ
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બંસલા-૨
નગરમાં પ્રવેશ કરીશું.'
બીજી બેલી– “કયા રૂપમાં જઇશું ? પહેલીએ જણાવ્યું
આપણે ચારેય દેવીએ છીએ. બધા જ પ્રકારનાં રૂપ બનાવવાનું જાણીએ છીએ. માનવીઓનું રૂપ રાખીને જઈશું અને નગરીની સ્ત્રીઓમાં ભળી જઈશું. આપણને કોણ ઓળખશે ? મંડપમાં બેસીને ગીત પણ ગાઈશું. બધા એવું સમજશે કે મહેન્દ્રપુરીની જ કેઈ સ્ત્રીઓ છે. નગરીની શોભા પણ જોઈશું. ફરી ફરીને રાત્રે અહીં આવી જઈશું. આ - વડના ઝાડને જયાં હતું ત્યાં પહોંચાડી દઈશું.'
એ જ બરાબર છે. બાકીની ત્રણેએ સંમતિ આપી. સૂર્યોદય થવામાં હજુ એક પહોરની વાર છે. ત્યાં સુધી અહીં ગપસપ કરીએ.
દેવીઓને ગપસપ કરતી છોડીને ગંગાસિંહ સંડાસ વિગેરેથી નિવૃત્ત થવા ચાલ્યા ગયે. યોગ્ય સમયે તે સામાન્ય યિક, સ્નાન અને સંધ્યાથી નિવૃત્ત થઈને આવી ગયો.
સુર્યનાં સોનેરી કિરણે ધરતી પર વેરાઈ ગયાં. ધરતી પર ફેલાયેલી લીલોતરી ઘટવા લાગી, પરંતુ તેની રમણીયતા વધી. લાલ, પીળી, ભૂરી, અને લીલી એમ ચાર રંગની સાડી
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી અસાલા-૨
પહેરી ઝાંઝરના અણુકાર કરતી ચાર ચાલી. ચારેય દેવીએ જ આ ખાળાઓ હતી.
સ્ત્રી
૬૧
નગરી તરફ
પાછળ પાછળ ગંગાસિહ ખાતે પગલે ચાલી રહ્યો હતા. ઇશ્વરની ઈચ્છાથી એક પણ સ્ત્રીએ પાછું ફ્રીને જોયું નહી. તે જ સ ંજોગ અની ગયા જે ગણપતિએ રાજા તે અરિમનને જણાવ્યા હતા. ચાર સ્ત્રીઓની સાથે એક તરૂણ ઉત્તર દિશાથી નગરીમાં જઈ રહ્યો હતા.
દેવીઓને શી ખબર કે અમારા દ્વારા જ આ સજોગ બનશે અને ગ`ગાસિ હને પણ કયાં ખબર હતી કે ચાર. સ્ત્રીઓની સાથે આવવા વાળા તરૂણ ભાગ્યની કાને ખબર પડે છે ? જો હાય તા પછી આને શું કહેવું ?
હું જ બની જઇશ.
આ
સોગ ભાગ્ય નં.
રાજા અરિમનના માણસેા રસ્તા પર રાહ જોઈને જ
તૈયાર બેઠા હતા. ચાર સ્ત્રીઓને જોઈને પહેલાં તા તેઓ મુંઝાયા– તરૂણ તા કાઈ છે જ નહી. પછી તે સ્ત્રીઓની પાછળ ગગાસિંહને જોયા તે આગળ આવીને ચારેય. તરફથી ઘેરી લીધા. શ્રી રૂપી દેવીએ આગળ વધી ગઈ. તે કાંઈ જ ન જાણી શકી. રાજસેવકાએ ગંગાસિહુને કહ્યું— ‘અમે તમારી જ રાહ રહ્યા જોઈ હતા. તમે ચાગ્ય સમયે આવી ગયા. બધા જ સંજોગો એવા છે, જે ગિરિજા
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨
સતી મસાલા-૨
નદન ગણેશજીએ જણાવ્યા હતા. સૂર્યાંય થયે એક પહેાર
તા થયા છે.’
ગગાસિંહ સ્તબ્ધ થઇને જોવા લાગ્યા. સજોગો એવા જ હતા કે તે વિરાધ ના કરી શકયા.
એક સેવક રાજા અરિમનની પાસે દોડી ગયા. તે સાનાથી મઢેલા રથમાં આવ્યા, તે પશુ સમાચારની પ્રતીક્ષામાં બેઠા હતા.
રાજાએ આગ્રહ કરીને ગ`ગાસિ હને રથમાં બેસાડયા. રથ રાજ ભવનમાં પહોંચ્યા. ગ ગાસિંહને વર વેશમાં શણગારવામાં આવ્યા. ઘણી બધી તૈયારીએ તા પહેલેથી જ થઈ ચૂકી હતી. તેા પણ સંધ્યા થઈ ગઈ. લગ્નનાં કામમાં ગણત્રી જ કયાં હેાય છે ?
સધ્યા વખતે ગંગાસિંહનાં લગ્ન રાજકન્યા પદ્માવતીની સાથે થયાં. અતિ અધિક ખુશીમાં ઘણી જ ભૂલા થઈ જાય છે. રાજા અરિમનને પણએટલેા અવકાશ ના મળ્યા કે નિશ્ચિ’તતાથી ગ’ગાસિહની પાસે બેસે અને તેનું નામ ઠામ પૂછે. અવકાશ હતા નહીં, બધું જ તા ઝડપથી થયું હતું.
વર-વધૂ રગમહેલમાં પહેાંચ્યાં. ગ'ગાસિંહે પોતાની નવી પરણેતરના ઘુંઘટ ઉઠાવ્યા. તા સાચે જ વાદળાની ઘટાઓમાંથી પૂનમના ચંદ્રનો ઉદય થયા હોય તેમ લાગતુ
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બસાલા-૨
હતું. ગંગાસિંહે સેંથામાં સિંદૂર પૂર્યું. મધુર ક્ષણે મનમાં વીતી. ગંગાસિંહ એ પ્રતીક્ષામાં હતું કે પદ્માવતી સૂઈ જાય તો હું વડની બખેલમાં જઈને બેસું, નહીંતર મેટો અનર્થ થશે. પછી હું કાશી કેવી રીતે પહોંચી શકીશ ?
પરંતુ પદ્માવતી પણ ઘણી ચતુર બાળા હતી. તે શા માટે સૂઈ જાય ? આ રાત્રે ઊંઘની શી મજાલ છે કે તે પાસે આવી શકે ? જ્યારે ઘણી વાર સુધી કોઈ કશું બધાં નહો તે ગંગાસિંહ જ બેલ્યો
રાત ઘણું જ થઈ ગઈ છે. હવે સૂઈ જા પ્રિયે !” પદ્માવતી બેલી‘તમે સૂઈ જાઓ. હું તમારા પગ દબાવીશ.” ગંગાસિંહ બે -“મને તો ઊંઘ નથી.” પદ્માવતીએ કહ્યું
“ઊંઘ તો મારી શેક છે. હું તેને મારી પાસે કેવી રીતે આવવા દઉં?”
ગંગાસિંહ હર્યો અને બોલ્યોતો પછી કાંઈક રમીએ. ચોપાટ તો છે અહીંયાં.”
બને ચોપાટ રમવા લાગ્યાં. ગંગાસિંહનું મન રમવામાં નહોતું લાગતું. વચમાં જ બોલ્યો
હું લઘુશંકા કરવા જાઉં છું. આવીને રમીશ.”
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બસાલા-૨
હું પણ સાથે આવું છું.' પદ્માવતી સાથે જવા લાગી. ગંગાસિંહ ઘણી મૂંઝવણમાં ફસાયે. શેડી વાર છે. પછી બોલ્યા
મારે દીર્ઘશંકા માટે પણ જવું છે. તું મારી સાથે રહીશ ? મને તે ઘણું શરમ આવશે.”
આમ કહેતાં ગંગાસિંહ એક ઝાટકે ઊભો થઈને જતે રહ્યો. પદ્માવતી ફાટી આંખે બૂમો પાડતી જ રહી–
ઊભા રહો, હું પણ આવું છું.'
ત્યાં સુધીમાં તે અદશ્ય થઈ ગયા. મન મારીને પદ્માવતી ત્યાં ઊભી રહી.
ગંગાસિંહ જદી જલ્દી વડના વૃક્ષ પાસે પહોંચે અને બખોલમાં સંતાઈ ગયે. સંજોગે તે જુઓ કે થોડી જ ક્ષણે પછી દેવીઓ આવી. તે વડના ઝાડ ઉપર બેઠી અને ગંગાસિંહને લઈ વડનું ઝાડ કાશી નગરીના વનમાં યોગ્ય સ્થાને પાઈ ગયું.
મહેન્દ્રપુરીમાં પણ સવાર થઈ ગયું. પદ્માવતીને પ્રિયતમ પાછો ન આવ્યો. વિયોગિની રડવા લાગી. લગ્ન પછી તરત જ તે પતિ વિહેણ બની ગઈ. પુત્રીને છાતીએ લગાડીને રાણી વસંતતિલકા પણ રડી. રાજા અરિમર્દને કહ્યું
દીકરી! ભૂલ મારાથી પણ થઈ છે અને તું પણ ભૂલ
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બસાલા-૨
કરી બેઠી. તેનું નામ ઠામ કાંઈ જ ન પૂછ્યું તે ?”
પદ્માવતી તરફથી રાણીએ કહ્યું
પૂછે કયાંથી? તે તો ટકયા જ નથી. કોણ જાણે ક્યાં જતા રહ્યા.
રાજાએ ચારેય દિશાઓમાં પોતાના દૂત મોકલ્યા. પણ બધા જ નિરાશ થઈને આવ્યા. તેમને ગંગાસિંહ કેવી રીતે મળે? અંતમાં પદ્માવતીએ કહ્યું
તાત! જે ગણપતિ મહારાજની કૃપાથી મારાં લગ્ન થયાં છે. તેમની કૃપાથી મારા સ્વામી મને પાછા મળશે. હું તેમની ઉપાસના કરીને તેમને પ્રસન્ન કરીશ.”
રાજાએ અનુમતિ આપી. ગણેશના મંદિરમાં જઈ પદ્માવતી ગણેશની ઉપાસના કરવા બેસી ગઈ. ત્રીજા દિવસે ગણેશજી પ્રસન્ન થયા અને બોલ્યા
દીકરી ! હું તારી ઇચ્છા જાણું છું. ભાગ્યમાં લખેલાને હું પણ નથી ભૂંસી શકતો. પૂર્વભવનાં કૃતક અનુસાર તારાં લગ્ન એક અમિટ પુણ્યાત્મા તરૂણની સાથે થયાં છે. પૂર્વભવના કૃતકર્મોના ફળ સ્વરૂપે જ તારે છ મહિના સુધી હજુ તેમની રાહ જોવી પડશે. છ મહિના પછી તારે પતિ જાતે જ તારી પાસે અહીં મહેન્દ્રપુરીમાં આવશે.” - આટલું કહી ગણેશ દેવ અંતર્ધાન થઈ ગયા. પદ્માવતી
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બંસાલાને એ પણ ન પૂછી શકી કે મારા પતિ કેણ છે અને કયાંના રહેવાવાળા છે ? આ બધી ભાગ્યની જ વાત હતી કે પતિ વિહોણા રહેવાની સાથે જ પદ્માવતીને પતિનું નામઠામ પરિચયથી પણ અજાણ રહેવાનું હતું.
આ તરફ સવારે જ ગંગાસિંહ ઘેર પહોંચે. તેને દ્વાર પર બંસાલા જ મળી. તેણે ખભા પરથી ધનુષ ઉતાર્યું. ભાથું હાથમાં લીધું અને બોલી –
સ્વામી ! આખી રાત ક્યાં રહ્યા ?”
ત્યારે લક્ષમી ગોવાળણ અને નંદ ગોવાળ પણ આવી ગયા. તે બંનેએ પણ પૂછયું –
ગાસિંહ! ક્યાં રહ્યો હતો ? તારી એક માત્ર દાસી બંસાલાએ તો કાલનું ભોજન પણ નથી કર્યું. સૂર્યાસ્તના છેડા વખત પહેલાં પણ જાણે ક્યાં ચાલ્યો ગયો ? હવે કાંઈક ખા-પી અને એ પણ બતાવ કે રહ્યો ક્યાં ? એવું ના રહ્યા કર. સમય ઘણો ખરાબ છે.”
પિતાની પૂરી વાત સાંભળી ગંગાસિંહ બેલ્યો
“આખી રાત રહેવાની વધાઈ આપે. પિતાજી ! મા! તું પણ આપ. બંસાલા પણ આપશે. મેં અહીંયાંથી ત્રણ માઈલ દૂર મહેન્દ્રપુરીની રાજકુમારી પદ્માવતીની સાથે લગ્ન કર્યું છે. તમે બધા તો એમ જ કહેશે કે રાતમાં મેં
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી મસાલા-૨
P
લગ્નનુ` સ્વપ્ન જ જોયું હશે. પણ આ 'કણુ તા જુએ. બધા બેસા. સંભળાવું છું.’
ગગાસિંહૈ દેવીઓની વાતચીતથી લઈને અંત સુધીની બધી વાતા સભળાવી. દ્વીધી. તણખલું તેાડતાં લક્ષ્મી ગાવાળણ ખેાલી—
‘મારા દીકરાને નજર ન લાગે. તુ” તા કાઇ વિદ્યાધર અથવા દેવ છે. મનુષ્ય શું આવા હોય છે ? પાછલા જન્મમાં મે એવાં કાણુ જાણે કયાં પુછ્યા કર્યાં હતાં કે તું મારો પુત્ર થયા. પણ ગાંડા ! રાજકુમારીને ત્યાં છેાડી આવ્યા ? બિચારી શું વિચારતી હશે ?’
ગંગાસિહ હસીને આહ્યા—
ચિ'તા કેમ કરે છે મા ? જ્યારે તુ' કહીશ ત્યારે લઈ આવીશ.’
મસાલા દૂધ લેવા ગઈ અને તેની આખા પલળી ગઈ. એકાંતમાં ધ્રૂસકે ધ્રૂસકે રડવા લાગી. ‘મારા સ્વામીએ મારા માટે શેકની સૃષ્ટિ કરી દીધી. હવે તેમના પ્રેમની વહેંચણી થશે. પણ હું શા માટે ચિંતા કરુ ? હું તે એમનાથી ફૂલાઇ જાઉં છું કે મારા સ્વામી આટલા પુણ્યાત્મા છે કે વિદ્યાધર અથવા દેવ સમજવામાં આવે છે. એ તેા રાજા છે. રાજાને અનેક રાણીએ હેાય છે. જ્યારે અનેક જ થાય છે,
ܬ
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
ન
સતી બંસાલા
તે મળીને રહે છે. એકબીજા સાથે ઈર્ષા શા માટે કરીએ ?
તરત જ તેણે આંસુ લૂછી નાખ્યાં અને દૂધ લઈને ગંગાસિંહ પાસે ગઈ. તેણે દૂધ પીધું. ડા દિવસો એમ જે સામાન્ય વીત્યા. બનવાકાળ કે ફરીથી ગંગાસિંહના મનમાં ઈરછા થઈ.
ગંગાસિંહને ઈચ્છા થઈ કે વડના ઝાડ ઉપર બેસીને ફરીથા દેશદેશાંતરમાં ફરું. જે દેવ નકલી સુયશકુમાર બન્યો હતો, તેણે મને વચન આપ્યું હતું કે જ્યારે બેલાવશો, ત્યારે આવીશ. એ દેવ તે મારા મિત્ર બન્યો. મારે દેવ મિત્ર જ પિતાની દેવશકિતથી વડના ઝાડને લઈને ઊડશે અને મને દેશાટન કરાવશે.
ગંગાસિંહ વનમાં પહોંચે. વડના વૃક્ષ નીચે બેસીને દેવનું સ્મરણ કર્યું તે દેવ પ્રગટ થઈ ગયા. તેણે પૂછયું—
મિત્ર! કેમ યાદ કર્યો? ગંગાસિંહ મહેન્દ્રપુરીને બધે અહેવાલ જણાવીને
કહ્યું
મિત્ર ! દેશાટન કરાવો.”
બસ, આટલી જ વાત ? હવે બખેલમાં સંતાવાની શી જરૂર છે? મારી સાથે વૃક્ષ ઉપર બેસ. ખૂબ ફેરવીશ.”
બંને મિત્રે વડના વૃક્ષ પર બેઠા. દેવે વડ આકાશમાં
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી મસાલા-૨
ઉડાવ્યા. વન-પર્યંત સર-સરિતા જોયાં. ઘણાં જ નગરી ઉપરથી જોયાં. એક નગરનુ ભવ્ય મકાન, તેના પર ફરકતી ધજાઓ અને નગરની શેાભાએ ગંગાસિંહને પેાતાની તરફ ખેચ્યા. તેણે દેવને કહ્યું
આ નગરમાં ઘેાડા દિવસ રહીશું !”
૬૯
‘મિત્ર !
દેવે એક એકાંત જગ્યાએ વૃક્ષ ઉતારી દીધુ' અને વૃક્ષ ઉપરથી ઉતરીને બંને નગરમાં ફરવા લાગ્યા. એક નાગરિકને પૂછ્યું–
આ નગરના થાડા પરિચય તા આપે! અને કાઈ વિશેષ સાંભળવા-જોવાલાયક વાત હોય, તે પણ જણાવે.’
નાગરિકે જણાવ્યું
“આ નગરનું નામ ધારાપુર છે. આની શૈાભા તા આપ જોઈ જ રહ્યા છે. મોટા મોટા ધનકુબેરી આ નગરમાં રહે છે. સ્વગ તે અમે જોયું નથી પણ વિચારીએ છીએ કે સ્વર્ગ પણ આવું જ સુંદર હશે. જિતશત્રુ અહીંના રાજા છે. તેમને ત્રણ દીકરીઓ છે. તમે નામ પણ પૂછશેા તેથી પહેલેથી જ બતાવી દઉં. માટી કમલશ્રી છે, બીજી અથવા વચલીનું નામ છે કમલાવતી અને ત્રીજી કમલપ્રભા છે....'
વચમાં જ ગંગાસિંહ માલ્યા
આ રાજકુમારીઓનાં નામ પણ ના મળ્યાં ? ત્રણેય
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૦
સતી બંસાલા
કમલ જ કમલ છે ?
નાગરિક બેલ્યો
તમે નામની શી વાત કરે છે ? તેમનું કામ તે સાંભળે. તેમણે એક એકાવન રાજકુમારને બંદીવાન કરી રાખ્યા છે. તમે કહ્યું હતું તે કે કેઈ જેવા સાંભળવા લાયક વાત હોય તે બતાવે.
આ રાજકુમારીઓની પ્રતિજ્ઞાની ખૂબી જુઓ. ચાપાટ રમવામાં તેઓ અદ્વિતીય છે. તેમની જાહેરાત છે કે જે અમને જુગારમાં હરાવશે, તેમની સાથે લગ્ન કરીશું. હું તે વિશ્વાસથી કહું છું કે ત્રણેય કુંવારી રહેશે. એમને કેણ હરાવશે ? મોટા મેટા રાજપુત્રે આવ્યા.
ધારાપુરના નાગરિકે પિતાની વાત પૂરી કરી. ગંગાસિંહે દેવ-મિત્ર તરફ જોયું. બંને હસી પડયા. નાગરિક પાસેથી વિદાય લઈને બંને નગર જોતા જોતા રાજસભામાં પહોંચ્યા અને રાજકુમારીઓની સાથે જુગાર રમવાની માગણી કરી. રાજાએ સમજાવ્યું
“રમીને શું કરશે ? અત્યાર સુધી જે આવ્યા તે બધા રમીને હારી ગયા. તમે પણ બંદી બનશે.”
ગંગાસિંહ બેકયારેક ને કયારેક તે કઈ જીતવાવાળા પણ આવશે.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બંસાલા-૨
શી ખબરઅંતમાં કોણ હશે ? તમે સંમતિ આપો.'
“સંમતિ છે.” રાજાએ એક દ્વારપાળને આદેશ આપ્યોઆ બંને યુવકોને રાજકુમારીઓના મહેલમાં લઈ જાવ.”
દ્વારપાળ બેલી
અન્નદાતા ! રાજકુમારીઓ સાથે એક એક કરીને જુગાર રમાશે. આ જ નિયમ છે. પહેલાં એક જશે. તેના હાર્યા પછી બીજે.”
દ્વારપાળની વાત રાજા જિતશત્રુએ પણ ગંગાસિંહ અને દેવને સમજાવી દીધી. દેવે કહ્યું
સારૂં, મારે મિત્ર જ જશે, હું નગર જોઇશ.”
માર્ગમાં વચ્ચે દ્વારપાળના જોતાં જ દેવ નગર શેરીમાં ચાલ્યો ગયો અને ગંગાસિંહ પ્રતિહારીની સાથે રાજકુમારી ઓના કાન તરફ ચાલ્યા. પરંતુ પોતાના મિત્રને ભલાઈ માટે દેવ અદશ્ય થઈને ગંગાસિંહની સાથે જ રહ્યો.
ગંગાસિંહ જુગારગૃહમાં પહોંચ્યો. રાજકુમારીઓએ તેનું ખાવા પીવાથી ખૂબ સ્વાગત કર્યું. જ્યારે રાત પડી ત્યારે ચોપાટ જામી. ત્રણેય રાજકુમારીએ અને ગંગાસિંહ જામી ગયાં. રમત શરુ થઈ અને ગંગાસિંહ પહેલી બાજી હારી ગયે.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२
સતી બ' સાલા
આ જુગારની રમતમાં રાજકુમારીએ એક ચાલ રમતી હતી. દીવાના દંડની નીચે એક બિલાડી સંતાઈ રહેતી હતી. તેને ખૂબ કુશળ કરી દેવામાં આવી હતી.
જયારે પાસા ફેંકવામાં આવતા ત્યારે, શિખવાડેલી ભણાવેલી બિલાડી ચુપચાપ એક પાસે ખેંચીને રાજકુમારીએને જીતાડતી હતી. આ ચાલથી અત્યાર સુધી દોઢસોથી ઉપર રાજકુમારો હારીને બંદીવાન થઈ ગયા હતા અને આ ચાલથી ગંગસિંહ પણ પહેલી બાજી હારી ગયો હતે.
બીજી વાર અદશ્ય દેવ સાવધાન થઈ ગયો. તે ઉંદરનું રૂપ લઇ બિલાડી પાસે ગયે. બિલાડી તેના પર ત્રાટકી અને દીપાધાર હાલી ગયું, જેનાથી દીવો પડી ગયો. દાસીઓએ ફરીથી દીવાને સર કર્યો. આ બાજીમાં હાર જીતને કેઈ નિશ્ચય ન થઈ શક્યો.
ત્રીજી વારની બાજુમાં દેવે બિલાડીને સ્થભિત કરી દીધી. તે હાલી ચાલી શકી નહીં. હવે તો ગંગાસિંહ દરેક બાજી જીતતે ગયો અને એક એક કરીને તેણે ત્રણેય રાજકુમારીઓને હરાવી દીધી.
રાજકુમઓનાં મુખ મુરઝાઈ ગયાં. પરંતુ તરત તેઓ
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બંસાલા-૨ જ આનંદિત થઈ ગઈ અને ગંગાસિંહના ગળામાં વરમાળા પહેરાવી દીધી. બધી બાજુ વાત ફેલાઈ ગઈ.
રાજા જિતશત્રુએ સાંભળ્યું તે તે પોતે જુગાર ગૃહમાં આવ્યા. ઘણા સન્માન સાથે ગંગાસિંહને રાજસભામાં લઈ ગયા. અને પિતાના સિંહાસનની નજીક જ બેસાડીને
ત્યા
હવે તમે મારા જમાઈ થયા. જમાઈ ! તમે મોટા ચમત્કારી છો ? તમે આ છોકરીઓનો અહંકાર ચૂરેચૂરા કરી નાખે. હવે તમારો પરિચય આપીને તૃપ્ત કરે.”
ગંગાસિંહે પિતાને પરિચય આપ્યો
રાજન ! ગોવાળને કુળને છું. કાશીના ગોવાળ નંદસિંહ મારા પિતા છે અને લક્ષ્મી માતા છે. બસ આ જ મારો પરિચય અને આ પરિચય અનુસાર હું તમારે જમાઈ બનવા ગ્ય નથી.”
“આ તે કઈ વાત નથી !” રાજા જિતશત્રુ બેલ્યા
કમળ તે કાદવમાં પેદા થાય છે. વાળ કુળમાં તમે કઈ દેવ જગ્યા છે. હવે કાંઈ ન કહો. હું બધું જ જાણું છું. લાલ તે ફાટેલા ચિંથરામાં પણ નથી છુપાવે.”
ગંગાસિંહને માનવું પડયું. પછી અદશ્ય દેવ પહેલાં
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બંસાલા
જેવું માનવ રૂપ લઈને સભામાં આવ્યો. રાજાએ કહ્યું
લે, તમારા મિત્ર પણ આવી ગયા.” પછી દેવ મિત્રને કહ્યું- “તમે કયાં ફરતા રહ્યા ? તમારા મિત્રો તો મારી પુત્રીઓને અહંકાર ઢીલ કરી દીધો. હવે તમે જ બતાવો, હું આમને મારા જમાઈ કેમ ન બનાવું ?'
દેવ મિત્રે સમર્થન આપ્યું
લગ્ન તો પ્રતિજ્ઞાને આધીન છે. જે વખતે મારા મિત્રએ તમારી પુત્રીઓની પ્રતિજ્ઞા પૂરી કરી દીધી, એ જ વખતે એ તેમને પતિ બની ગયો.” રાજા જિતશત્રુ હસવા લાગ્યા અને બોલ્યાહવે તે તમારા મિત્ર પણ મારી તરફ છે.”
પંડિત બોલાવવામાં આવ્યા. લગ્નની તિથિ નકકી કરવામાં આવી. ધામધૂમથી ગંગાસિંહનાં લગ્ન કમલશ્રી, કમલાવતી અને કમલપ્રભાની સાથે થઈ ગયાં. રાજા જિતશત્રુએ કરિયાવરમાં ગંગાસિંહને બે વિદ્યાઓ આપી. એક હતી આકાશગામિની અને બીજી રૂપ પરિવર્તનની. ગંગાસિંહ કેટલે ભાગ્યશાળી હતા ? હવે તેને ચાર પત્નીઓ થઈ ગઈ. એક પદ્માવતી મહેન્દ્રપુરીમાં હતી. એક બંસાલા, પાંચમી પણ હતી અને પહેલી પણ. પણ એ તે બાળક મુકનસિંહની પત્ની હતી. મુકનસિંહ ગંગાસિંહ બનેલ હતે.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૫
સતી બંસાલા-૨
ગંગાસિંહની હવે આ ચાર બીજી જ્યારે ફરીથી મુકનસિંહ બનશે ત્યારે પાંચ થશે. એક રાજકન્યા કાશીનરેશની પુત્રી તેની વાગદત્તા હતી. મુકનસિંહ ઉર્ફે ગંગાસિંહ અને બંસાલાના જીવનમાં કેણ જાણે હજુ શી ઉલટ સુલટ થવાની છે ? ઈશ્વરના મનની વાત કોણ જાણે?
ગંગાસિંહ થોડા વખત સુધી ગંગાપુરમાં જ રહ્યો. ત્રણેય પત્નીઓ સાથે ખૂબ આનંદ કર્યો. પછી પોતાનું કર્તવ્ય યાદ આવ્યું. માતા પિતાને કાંઈ કહ્યા વગર જ ચાલ્યો આવ્યો હતો. પત્નીઓ પાસેથી વિદાય માગી. પણ તેઓ ગંગાસિંહને કેવી રીતે છોડી દે? તેમણે ઘણી જ હઠ કરી કે અમે પણ સાથે આવીશું. ગંગાસિંહે કહ્યું
પ્રિયાઓ ! મારા પ્રેમ પર વિશ્વાસ તો કરે. શું હું તમારા વિયોગમાં એ દુઃખી રહીશ ? પણ કર્તવ્ય ધર્મ ઘણે જ કઠણ છે. આપણા વિયોગનો પણ એક આનંદ છે. મારું ઠેકાણું તમારાથી છુપું નથી. હવે વિદાય આપો, જલદી જ આવીશ.”
લાચાર થઈને ત્રણેય પત્નીઓએ પિતાના પ્રિયતમને વિદાય કર્યો. ગંગાસિંહ સીધે વડ ઉપર જઈ ચડે. દેવનું સ્મરણ કર્યું છે તે પણ આવી ગયો. બંને મિત્રો કાશી પહોંચી ગયા. વડનું વૃક્ષ ચગ્ય સ્થાને ઊભું રહી ગયું. દેવ
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી મસાલા-૨
પેાતાના લેાકમાં ગયા અને ગગાસિંહ પેાતાને ઘેર. ન સિંહ ગેાવાળે અને લકમી ગોવાળણે પ્રશ્નોની ઝડી વરસાવી–
૭૬
‘અરે પુત્ર ! તુ... આટલા દિવસ કયાં રહ્યો ? તું તે આ ગજબ કરે છે !
ગંગાસિંહે બધાને હસી-હસાવીને જણાવી દીધું અને
:
આ વખતે અસલી વાત ન બતાવી. પણ મસાલા જાણી ગઈ કે મારા સ્વામી અમિત પુણ્યાત્મા છે અને ઠેર ઠેર લગ્ન કરતા ફરે છે. પતિની સફળતા પર તે આનતિ થઈ ગઈ. પતિવ્રતા પોતાના એ દુઃખમાં પણ આનદિત રહે છે, જેમાં પેાતાના પતિ સુખી રહેતા હાય અને યશ મેળવતા હાય. 'સાલા પણ તે। સન્નારી હતી. એ તા એ વિચારતી હતી કે ભલે હું મારા સ્વામીની અંકશાયિની ન બનું, પણ એ આવી રીતે રહે અને હું તેમની દાસી જ બનીને રહું, ગંગાસિંહના દિવસેા ફરીથી સામાન્ય વીતવા લાગ્યા.
હવે ગંગાસિહના પ્રથમ રુપ મુકસિ’હની જન્મભૂમિ પૃથ્વીપુર જઇએ. ગંગાસિંહના જન્મદાતા પિતા હતા જયસિંહ અને માતા રાણી જયસેના. અહીથી આપણીવાર્તા શરૂ થઈ હતી. આશા તૂટી ગયા પછી લગ્નનાં પાંત્રીસ વર્ષ પછી રાજા 'જયસિહે પુત્રનુ` માં જોયું હતું. પુત્ર તેા થયા, પણ ન થયા
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી અસાલા-૨
બરાબર. તેનું આયુષ્ય કુલ છ મહિનાનું હતું.
યાતિષીના કહેવા અનુસાર રાજા જયસિંહે કપટપૂર્વક બાર વર્ષીની રાજકન્યા અસાલા સાથે પેાતાના બે મહિનાના પુત્ર મુકનસિંહનાં લગ્ન કરી દીધાં, જેથી પતિવ્રતા પત્નીના પ્રતાપથી મુકનસિંહની જીવન રક્ષા થઈ જાય. હવે તા વર્ષો વીતી ગયાં હતાં અને ખબર નહાતી કે મસાલા કયાં છે અને મુકસિ’હુ કયાં છે.
७७.
પૃથ્વીપુરના નરેશ ઘણા જ ચિંતાતુર રહેતા હતા. 'તમાં તેમણે પેાતાની કુળદેવીનું ધ્યાન કર્યું”. દેવી પ્રગટ થયાં. રાજા જયસિંહે પૂછ્યુ -
માતેશ્વરી ! અમે મારા પુત્રને ખંસાલાની નજીક સૂવડાવીને રાતારાત અહીં આવી ગયા હતા. પુત્રના ગળામાં એક પત્ર બાંધી દીધા હતા. હવે તેની ખબર નથી કે કયાં છે ? જીવતા પણ છે કે નહી ? છે તે કયાં રહે છે અને કયારે આવશે ?’
કુળદેવી બેલી
‘રાજન ! મને થાડા અવકાશ આપ. હું આખી પૃથ્વી પર ફરીને તારા બધા પ્રશ્નોના જવાબ લાવું છું.”
આટલું કહી રાજા જયસિંહની કુળદેવી અંતર્ધાન થઈ ગઇ અને મુકસિંહ અને મસાલાની શેાધમાં લાગી ગઈ.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બંસાલા-૨
આ તરફ જ્યારે થોડા દિવસ વીત્યા તો ગંગાસિંહ બનેલા મુકનસિંહના મનમાં ફરીથી ફરવાનો વિચાર જાગ્યો. તેને કમલશ્રી, કમલાવતી અને કમલાપ્રભાની યાદ આવવા લાગી. તેમની સાથે તેના કેટલાક દિવસ વીત્યા હતા. વીસ દિવસ તે ધારાપુરમાં રહ્યો હતે. દેવને યાદ કર્યો. દેવ આવ્યા. -ગંગાસિંહે કહ્યું
ફરી ચાલ, વડના વૃક્ષ પર બેસીને ધારાપુર જઈએ.” દેવ બે
મિત્ર ! આ વખતે તું એકલે ઘોડા પર બેસીને •જમીન માર્ગે જા. એકલામાં જ કર્મની પરીક્ષા થાય છે.
છતાં પણ તું એકલો તે નથી. પાછલા ભવમાં તે જેટલાં પુણ્ય કર્યા છે, એ બધાં તારી સાથે જ હશે.”
સાચું તે છે જ. હું એક જ ચાલી જઈશ.” ગંગાસિંહે કહ્યું તે પણ પરદેશમાં એક કરતાં બે હંમેશાં સારા હોય છે.” દેવ બોલ્યા
જ્યારે પણ તું કે ઈ સંકટમાં ફસાય ત્યારે મને યાદ કરીશ તે હું તરત આવી જઈશ.” - અસ્ત્ર-શસ્ત્રથી સજજ થઈને ગંગાસિંહ સફેદ રંગના ઘેડા પર સવાર થયે અને ધારાપુર તરફ ચાલી નીકળે.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બેસાલા-૨
નદી-નાળાં પર્વત પાર કરતાં કરતાં એક વનમાં ફસાઈ ગયે. ગંગાસિંહ ક્યાં જવું છે એ બધું ભૂલી ગયો. વનમાં રસ્તો શોધવા લાગ્યું. ત્યાં તેને એક વૃદ્ધ મળી. કમર જાણે ધનુષ હતી. ગંગાસિંહે પૂછ્યું
“માજી ! તમે આ વનમાં કેવી રીતે આવી ફસાયાં ? અહીંયાં શું કરવા આવ્યાં હતાં ? હું તે ફસાયે પણ તમેય ફસાયાં ?”
વૃદ્ધા બેલી
બેટા ! મારૂં ઘડપણ તે તું જોઈ રહ્યો છે. ક્યારેક હું પણ જવાન હતી. આજે મારી જુવાની ખોવાઈ ગઈ છે. તે ખેવાઈ ગયેલી જુવાનીને શોધી રહી છું.”
ગંગાસિંહ બે
માજી ! આ તમે શું કહે છે? આ ઘડપણ જ એવું છે જે એક વખત આવ્યા પછી જતું નથી. જુવાની કયારે કોઈની પાછી આવે છે ? યુવાનીમાં તે બધા એ જ વિચારે છે કે આપણે તે યુવાન જ રહીશું. કયારેય ઘરડા નહીં થઈએ. કોણ જાણે જુવાની ક્યાં જતી રહે છે ? આવો છે આ સંસાર
માજી ! આ મારા ખભા પર બેસી જાવ. જ્યાં સુધી મારી જુવાની છે ત્યાં સુધી તે ઘરડાની સેવા કરી
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બંસાહાર
લઉં. શું ઘરડાની સેવાથી મારી જુવાની ધન્ય નહીં*
થાય ?
ગંગાસિંહની આવી અમૃતમય વાણી સાંભળીને વૃદ્ધા બેલી
તું ચિરંજીવી છે પુત્ર ! તારા જેવા જ ભલા યુવકે હેય તે આ ધરતી પણ સ્વર્ગ કેમ ન બની જાય ? મારે કયાંય નથી જવું. હું તારા પર ઘણી જ પ્રસન્ન છું. સેવાના બદલે મેવા તે મળે જ છે. આ લે, હું તને આ આપું છું. આ તારે ઘણું જ કામમાં આવશે. તું પોપકારી છે ને, એટલે પરોપકાર કરવા માટે જ હું તને આ જડી આપી રહી છું.
આના ગુણ તને બતાવું છું. પાણીમાં ઘસીને ચાહે જે રેગને રોગી પર છાંટી દેજે. બસ, રોગ ગમે તે હશે, તરત દૂર થશે. આના પ્રભાવથી જન્મથી આંધળા પણ જોવા લાગે છે, કેઢ વાળાની કાયા પણ કંચન જેવી થઈ જાય છે.”
ગંગાસિંહે જડી હાથમાં લીધી અને વૃદ્ધા કોણ જાણે કયાં અદૃશ્ય થઈ ગઈ. ગંગાસિંહ જેતે જ રહી ગયે. આ વૃદ્ધા હતી પૃથ્વીપુરના રાજા જયસિંહની કુળદેવી. ગંગાસિંહના રૂપમાં મુકનસિંહને પોતાની આંખેથી જઈ તેને શાંતિ થઈ. તેના સંબંધની બાકીની વાતે અવધિજ્ઞાનથી જાણી. કુળદેવી
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બંસાલા-૨
પૃથ્વીપુર પહોંચ્યાં અને જયસિંહને તેમના સંતેષ થવા માટે જોઈતી જાણકારી આપતાં કહ્યું
રાજન ! તારે મુકનસિંહ તે હવે દીર્ધજીવી અને અમિત પુણ્યાત્મા છે. જ્યાં પણ છે, સુખમાં છે. પ્રયાણના એકવીશ વર્ષ પછી તે વૈભવ સંપન્ન થઈને તમને મળશે.”
રાજા રાણી અને નગરવાસીઓને સંતોષ થયો. આ તરફ પ્રયત્ન કરીને ગંગાસિંહે વન પસાર કર્યું. એક રસ્તે મળી ગયો તેને જ પકડી લીધે. આ રસ્તે ધારાપુર ન પહોંચતાં એક બીજા જ નગરમાં પહોંચી ગયો. આ નગર હતું જનકપુર. સૌ પ્રથમ એક આંધળો મળે. ગંગાસિંહ તેને રોકીને કહ્યું
ભાઈ ! થોડું પાણી પીવડાવશો ?
પાણી લાચાર થઈને આંધળો બોલ્ય-‘તમે મારી પાસે પાણી માગ્યું અને હું પાણી પીવડાવવામાં લાચાર છું. હું તો આંધળો છું. કયાંક બીજે પી લો. બનતા સુધી પરદેશી છો ?”
ગંગાસિંહ બે
તમે પણ મારી સાથે આવે. હું તે પાણી પી જ લઈશ. તમારું આંધળાપણું પણ સારું કરી દઉં છું.'
તમે કહો છે એટલે હું તમારી સાથે આવવા તે
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બરસાલા-૨
તૈયાર છું, પણ મશ્કરી કેમ કરે છે ? આંધળાપણું પણ ક્યારેય દૂર થઈ શકયું છે ?
હવે તે એવું જ કહેશે. પણ જ્યારે બધું જ જોઈ શકશે, ત્યારે તે માનશે જ. અત્યારથી હું વિવાદ કેમ કરૂં ?”
ગંગાસિંહ ઘોડા ઉપરથી નીચે ઉતરી પડે. આંધળાને હાથ પકડી લીધે. તેને એક જગ્યાએ પાણી મળી ગયું.
બામાં પાણી લીધું. તેમાં જડીબુટ્ટી ઘસી અને બબ્બે ટીપાં તિ વગરના આંધળાની આંખમાં નાખ્યાં. આંધળે આખો મીંચકારવા લાગ્યો. પહેલાં ઝાંખું ઝાંખું દેખાવા લાગ્યું. પછી તો એકદમ તેની આંખમાં એવી જ્યોતિ આવી ગઈ કે ગંગાસિંહના પગમાં પડી ગયો. આંધળો બોલ્યો :
સાચે સાચું બતાવે, તમે દેવ છો અથવા કઈ જાદુગર આવો ચમત્કાર તે મેં વાર્તાઓમાં સાંભળ્યો છે.”
ચારેય તરફ ભીડ જામી ગઈ. થોડી જ ક્ષણેમાં ગંગાસિંહ આખા જનકપુરમાં પ્રસિદ્ધ થઈ ગયે. ચમત્કારનાં કિરણે સૂર્યનાં કિરણેથી વધારે ગતિમાન હોય છે.
કર્ણસિંહ જનકપુરના રાજા હતા. તેમની પુત્રી રત્નાવતી બાર વર્ષથી કેઢીલી હતી. એ તે નિરાશ જ થઈ ચૂક્યા
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બસાવા-૨
હતા. રાજા કણસિહ બિચારા ઢંઢેરા પિટાવી–પિટાવીને થાકી ગયા હતા.
ગ`ગાસિહની વાત સાંભળી તા તેમની આંખેામાં આશાની ચમક આવી ગઇ. ગ ગાસિંહને તા લાવવાને જ હતા. તેને ઘણા આદરથી ખેલાવવામાં આવ્યા. પરોપકાર માટે તા તે તૈયાર જ રહેતા હતા. મૂળ વાત તા એ છે કે જડીબુટ્ટીના દિવ્ય પ્રભાવથી તેણે રાજકુમારી રત્નવતીના કાઢને અદૃશ્ય કરી દીધા. હવે તે રાજકન્યા દેવકન્યા જેવી સુધડ–સુંદર થઈ ગઈ. ગ`ગાસિહ રાજાના મહેમાન બન્યા.
૮૩
હવે તે ભવ્ય મકાનમાં રહેવા લાગ્યા. દાસ દાસીએ સેવામાં હાજર જ રહેતા અને જે સાંભળતા તે ગંગાસિહની પાસે આવતા. બધાનાં દુઃખ દૂર થતાં હતાં. રાજા કહ્યુ`સિંહ પહેલા જ દિવસથી વિચારવા લાગ્યા હતા કે શા માટે આને હું મારા જમાઇ ન બનાવી લઉં?
વાતમાં ને વાતમાં ગંગાસિ ́હને તેમણે એક દિવસ પરિચય પણ પૃછી લીધેા. રાણીની સલાહ લીધી. રાણીએ એક જ વારમાં તત્વની વાત કહી દીધી
‘આ પણ કાંઈ પૂછવાની વાત છે ? ઢીવા લઈને ખેાળશે તા પણ રત્નાવતી માટે ગ`ગાસિંહના જેવા વર નહિ મળે.’ રાજા કહ્યું`સિ'હુ પણ તે આવું જ વિચારતા હતા.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બરસાલા-ર
પતિ-પત્નીની મરજી એક થઈ ગઈ. રત્નાવતી અને ગંગાસિંહનાં લગ્ન થઈ ગયાં. લગ્નને દિવસ વૈશાખ સુદી બારસ હતો. પહેલી જ મિલનની રાતમાં જ બંનેને વિયેગ. થઈ ગયો અને અચાનક અને ચમત્કારી ઢંગથી આ બધું થયું.
નવપ્રિયા રત્નવતીની સાથે વાતો કરતાં કરતાં ગંગાસિંહ સૂતો હતે. આકાશમાંથી બે દેવીઓ ઉતરી અને સૂતેલા ગંગાસિંહને વિમાનમાં બેસાડીને ઊડી ગઈ. ગંગાસિંહ જા. ચકિત દુઃખી થઈને દેવીઓને પૂછયું–
મને કયાં લઈ જઈ રહ્યાં છે ?
રાજા બનાવવા. તેને રાજા બનાવીશું.” ટૂંક જ જવાબ આપીને દેવીઓ મૌન થઈ ગઈ. ગંગાસિંહ કાંઈ વધુ પૂછે ત્યાં સુધીમાં દેવીઓએ પોતાનું વિમાન પર્વત પર રહેલા એક બાગમાં ઉતાર્યું. ત્યાં બે દેવીએ બીજી પણ આવી.
ચારેયે નૃત્ય કર્યું. ગીતો ગાયાં. ગંગાસિંહે તલ્લીન થઈને જોયું. પછી સવાર થતાં થતાંમાં દેવીઓએ ગંગાસિંહને. ચંપાપુરીના બાગમાં ઉતારી દીધા અને પિતાના લેકમાં જતી રહી. ગંગાસિંહ બાગમાં એકલો બેઠો બેઠે વિચારી રહ્યો હતે
હું કયા ચકકરમાં પડી ગયો ? હું સારા ભલા જનક
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી મસાલા–૨
પુરમાં શાંતિથી રહેતા હતા. જે દશા પદ્માવતીની મહેન્દ્રપુરીમાં અને કમલશ્રી, કમલાવતી તથા કમલપ્રભાની ધારાપુરમાં થઈ રહી હતી એ જ દશા જનકપુરમાં રત્નાવતોની હશે. હવે હુ કયાં જાઉં ? દેવીએ રાજા બનાવવા લાવી હતી અને અહી' બાગમાં લાવીને ફેકયા. ભાગ્યની વાત ઘણી વિચિત્ર છે.’
આ બધુ વિચારતાં વિચારતાં ગંગાસિંહની નજર સામેની ભીડ પર પડી. ભીડ આ તરફ જ આગળ વધી રહી. ચારેય બાજુ સૂર્યનાં કિરણા પ્રકાશી રહ્યાં હતાં. ઘેાડા, રથ અને પદાતિ લેાકા ખાગ તરફ આગળ વધી રહ્યા હતા.
૫
બધા ગગાસિહની એકદમ પાસે આવી ગયા. બધાથી આગળ શણગારેલી હાથણી હતી. ગ'ગાસિ’હની આગળ ઊભા રહીને ચીસ પાડી ઘેાડા પણ જોરથી હણહણવા લાગ્યા. હાથણીએ પેાતાની સૂંઢમાં પકડેલી પુષ્પમાળા ગ‘ગાસિ’હના ગળામાં નાખી દ્વીધી. પછી સૂંઢથી જ કળશ લઇને તેના ઉપર પાણી રેડયું. તેના અભિષેક થયા. પછી તા જય જયના અવાજ થઈ ઊઠયા. ગ‘ગાસિહ સ્તબ્ધ થઇને આ બધું નાટક જેઇ રહ્યો હતા. પછી થાડા ભદ્ર માણસો આવ્યા. તેમાંથી એકે કહ્યુ*—
‘હવે તમે ચ’પાપુરીના રાજા છે. આવીને રાજિસ’હા
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી મસાલા-૨
સનની શે।ભા વધારેા. હવે તમારા રાજસભામાં વિધિસર રાજ્યાભિષેક થશે. નરનાથ ! આશ્ચયન કરો ! અમારે ત્યાંની આ જ રીત છે. ચ'પાપુરીના પહેલા રાજા અજિતસેન નિઃસતાન મરી ગયા. સિંહાસન કયાં સુધી સૂનું રહે ? તેમને વારસદાર કેાઈ નહાતા. આ વિધિથી નવા રાજાની નિમણુંક થાય છે.’
45
હવે ગંગાસિહની સમજમાં ભાગ્યના ખેલની સમજ પડી. તે વિધિસર ચંપાપુરીના રાજા બન્યા. નરપાલ ગગાસિંહની સભા ભરાવા લાગી. રાજકાજ ચાલવા લાગ્યુ. જેવી રીતે કેળના પાનમાંથી પાન નીકળતાં જાય છે, એવા રીતે જ પુણ્યાત્માના પુણ્યના એક પછી એક ઉદ્દય થતા રહે છે. ગ ગાસિંહ અથવા મુકનસિંહ પુણ્યાત્મા તા હતા જ.
આ તરફ જનરકપુરમાં શેાક છવાઇ ગયા. કાઈને આવતાં જતાં જોચા નથી અને ગંગાસિંહ અલાપ થઈ ગયા. રત્નાવતી રડી રડીને વિલાપ કરી રહી હતી. રાજાએ બધે જ શેાધ કરાવો. પણ ગ‘ગાસિંહ મળ્યા નહી.. મળે કેવી રીતે ?' એ તા ચંપાપુરીના રાજા થઈને બેઠા હતા.
ઉદ્યમ અને પરિશ્રમથી નિરાશ થયેલી વ્યકિત જ્યેાતિષના સહારો લે છે. જનકપુરના રાજાએ પણ જ્યાતિષીને
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બંસાલા-૨
બોલાવ્યો. તેમણે પૂછ્યું
મારા જમાઈગંગાસિંહ ક્યાં છે? રત્નવતીના મહેલમાં જ સૂતા હતા અને સવારે જોયું તે ગાયબ. કાંઈક તે બતાવો.”
જ્યોતિષીએ બતાવ્યું— રાજન ! ચિંતા ના કરશો. દુઃખનો સહારે તે ધર્મ અને દર્ય આ બે જ છે. તમારા જમાઈ ચંપાપુરીના રાજા બની ગયા છે અને હવે જાતે જ છ મહિના પછી અહીંયાં આવશે.”
જનપુરના રાજા અને તેમની પુત્રી રત્નાવતી વિગેરે બધાને શાંતિ થઈ. ગંગાસિંહને ચંપાપુરીમાં રાજ્ય કરતાંકરતાં થોડા દિવસે થયા તે ઘર યાદ આવ્યું. શાસનનો ભાર મંત્રીઓને સોંપ્યો. દેવનું સ્મરણ કર્યું, અને દેવે વડના ઝાડ પર ઉડાડીને ગંગાસિંહને કાશીની નજીક વનમાં ઉતારી દીધો.
આ વખતે ગંગાસિંહ ઘેર પહોંચ્યા ત્યારે માતા પિતાનો તેને ઘણે ઠપક મળે. આ વખતે પણ તેણે બધાને ખરું-ખોટું સંભળાવી દીધું. દુનિયા ભરની કલ્પિત ઘટનાઓ સાંભળાવી દીધી. સાચી વાત આ વખતે પણ ના જણાવી. પણ બંસાલા તો ઘણી ચતુર હતી. તે ચિંતાતુર થઈ–
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બંસાલા-ર
મારા સ્વામી કપટી છે. દરેક વખતે બહાના બતાવી દે છે. તે ચોકકસ જ લગ્ન કરતા ફરે છે. કેટલાંય લગ્ન કરી લીધાં. મોટી તે હું જ રહેશ. એમનાં લગ્નના કયારેક તે ભેદ ખુલશે.” - ગંગાસિંહ કાશીના દરબારમાં ગયો. તેમણે પણ પૂછ્યું
ભાવિ જમાઈ ! હવે તો ઘણા ગાયબ રહો છો ? કયાં રહો છો ?
ગંગાસિંહ બોલ્યો
“રાજન ! ગાય-વાછરડા ચરાવવાનું તમે બંધ કરાવી દીધું. હવે મારી પાસે કામ જ શું રહ્યું ? તેથી ફરવા ચાલ્યા જાઉં છું. પતંગ કયાં ફરે. અંતમાં તે તે ત્યાં જ આવે છે જેના હાથમાં તેને દોર હોય. હું પણ ફરી-ફરીને કાશીમાં આવી જાઉં છું.'
ગંગાસિંહની મીઠી વાણી સાંભળીને કાશીને નરેશ સંતુષ્ટ થઈ ગયા. થોડા દિવસે વીત્યા. ગંગસિંહ વનમાં ગયે અને દેવને બેલાવ્યો. દેવ આવ્યો, તો તેણે કહ્યું
દેવ ! તે મને એકલો મોકલ્યો તે ક્યાં ક્યાં પહોંચી ગયો. ધારાપુર તે પહોંચી જ ન શક અને જનકપુર પહોંચી ગયો. હવે મહેન્દ્રપુરી પહોંચાડ. પા યાદ કરતી
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બરસાલા-૨
હશે.”
દેવ હસીને બે
એકલા જઈને પણ બેટમાં તે નથી રહ્યો જનકપુર નવું સાસરું થઈ ગયું. વડ પર બેસ. હમણું મહેદ્રપુરી પહોંચી જઈશું.”
ગંગાસિ હ મહેન્દ્રપુરી પહોંચી ગયે. વડ ઉપરથી ઉતર્યા પછી દેવને કહ્યું
અહીંયાંથી હું ચાર સ્ત્રીઓની સાથે નગરમાં ગયે હતે. ગજાનન ગણેશના કહેવા અનુસાર મારાં લગ્ન પદ્માવતીની સાથે થયા હતાં. આજે છ મહિના પછી આવ્યો છું.”
દેવ બોલ્યો–
તું તારી પ્રિયાને મળ. હું મારા લેકમાં જાઉં છું.” ગંગાસિંહ મહેન્દ્રપુરીના રાજા અરિર્મદનની રાજસભામાં પહોંચ્યા. દ્વારપાળને સમાચાર આપ્યા
“રાજાને જઈને કહે-ગણેશજીની આજ્ઞા અનુસાર જેની સાથે રાજકન્યા પદ્માવતીનાં લગ્ન થયાં હતાં તે આવ્યા છે.”
દ્વારપાળે રાજાને સમાચાર આપ્યા. રાજા અરિમર્દન સિંહાસન પરથી ઉઠીને આવ્યા અને ગંગાસિંહને હાથ પકડીને લઈ ગયા. પછી પૂછ્યું.
જમાઈ ! તમે તે એમને એમ જ ભાગી ગયા ? નામ
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બંસાલા
ઠામ પણ ને બતાવ્યું ? પણ ગણેશજીએ કહ્યું તે બંને વાર સાચું નીકળ્યું. પહેલાં કહ્યા પ્રમાણે તમે ચાર સ્ત્રીઓની સાથે ઉત્તર દિશા તરફથી જ આવ્યા હતા. બીજી વાર તેમણે મારી પુત્રીને કહ્યું હતું કે તમે છ મહિના પછી આવશે.”
રાજકન્યા પદ્યાવતીની પાસે પણ સમાચાર પહોંચી ગયા. સખીઓ તેને શણગારવા લાગી અને તે રાત્રીની રાહ જેવા લાગી. રાત પણ પડી. પતિ-પત્ની બંને એક ઓરડામાં હતાં. પણ પદ્માવતી દૂર જ ઊભી રહી. ગંગાસિંહની પાસે ના આવી. તેણે સ્પષ્ટ કહ્યું
કેવી રીતે માની લઉં કે તમે જ મારા પતિ છે ? પહેલાં કેઈ ખાત્રી આપ.”
ગંગાસિંહ બે
તારા પિતાએ ગણેશજીની આજ્ઞાથી મારી સાથે લગ્ન કર્યા હતાં. હું તારો પતિ છું. આનાથી વધારે ખાત્રી હું કાંઈ આપી શકતો નથી.”
પદ્માવતીએ આંખે કાઢી. સિંહાણની જેમ ગર્જના કરીને બોલી
“મારા ઓરડામાંથી નીકળી જાવ. ચોકકસ જ તમે
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બસાલા-૨
૯૧ :
કોઈ લંપટ અથવા કપટી છે. મારા પતિનો પાસે તો ખાત્રી છે અને તમે ખાત્રી આપવામાં અસમર્થ છો.”
ગંગાસિંહે પદ્માવતીને ખૂબ ચીડવી. તેના પતિવ્રત્યની પરીક્ષા જ્યારે લઈ રહ્યો તો બેલ્યો –
મેં તને પહેલી રાત્રે કહ્યું હતું કે રાત બહુ થઈ ગઈ છે. પ્રિયે હવે સૂઈ જા. જવાબમાં તે કહ્યું હતું કે તમે સૂઈ જાવ. હું તમારા પગ દાબીશ. પછી જ્યારે મેં કહ્યું કે મને ઊંઘ નથી તે તે કહ્યું હતું કે ઉંઘ તે મારી શેક છે. હું તેને મારી પાસે કેવી રીતે આવવા દઉં ?
ત્યાર પછી આપણે થોડી વાર ચોપાટ રમ્યાં હતાં. હું લઘુશંકા કરવા જવા લાગે તે તું મારી પાછળ પાછળ આવી. પછી હું તને ધકકા મારીને ભાગી ગયે. મારી પાસે આ જ ખાત્રી છે.”
પદ્માવતી ગંગાસિંહના પગમાં પડી ગઈ. ગંગાસિંહે તેને બાથમાં લપેટી દીધી. પછી તે બોલી –
“પ્રાણેશ્વર ! પતિ-પત્નીની અંગત વાતો તે બે જ જાણે છે. આ વાત બીજુ કેણ બતાવી શકે ? મને વિશ્વાસ તો થઈ ગયે પણ મેં તમને કડવા શબ્દો કહ્યા, લંપટ સુધી કહી નાખ્યું. પ્રાણનાથ ! ક્ષમા કરી દો !”
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી મસાલા-૨
પ્રિયે ! તે તારા શીલને પરિચય આપે. તારા આ કડવા શબ્દોએ તે એ ખુશ કર્યો છે કે તને હું શું કહું ?
મિલનની રાત વીતી. પછી તે રાત વીતવા લાગી. દિવસે પણ વીત્યા. હવે ગંગાસિંહે સમજાવી પટાવીને પદ્માવતી અને સસરા અરિમર્દન પાસેથી વિદાય લીધી અને દેવના સહારે વડના ઝાડ ઉપર બેસીને કાશીની નજીક વનમાં પહોંચ્યો.
(અનુસંધાન સતી બંસાલા-૩)
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બંસાલા-૩
એ વનમાં એક જાન રોકાઈ હતી. કેઈક રાજા પોતાના. રાજકુમારને ભરતપુરના રાજાની પુત્રીની સાથે પરણાવવા જઈ રહ્યો હતો. જાને રાતને વસવાટ કાશીના આ વનમાં રાખ્યો હતો. વડના વૃક્ષ ઉપર બેઠેલા દેવે પિતાના મિત્રો ગંગાસિંહને કહ્યું
મિત્ર ! જે કન્યાને પરણવા આ રાજકુમાર જઈ રહ્યો છે, એને તું પરણે તે કાંઈ વાત બને.” ગંગાસિંહ બો
જે બોલે તે ઉપાય બતાવે. તે વાત ઉપાડી છે, તે તું જ કાંઈ યુકિત કરી
દેવ બોલ્ય
“મારી યુકિતને ચમત્કાર તું સવારે જે જે સવારે અહીં જાનની આગળ પાછળ ફરજે. પછી જોજે, મેં તારા માટે. શું કર્યું છે?”
ગંગાસિંહ બેલ્યો
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બેસાલા-૩
ત્યારે તે બંને રાત અહીં ઝાડ ઉપર જ કાપીએ. તું તારા લેકમાં જ રહેજે અને હું અહીંયાં જાનની - સાથે રહીશ.”
દેવે પોતાની માયા ફેલાવી. જાનના બધા લોકોને વિકૃત કરી દીધા. બધા જ કદરૂપ થઈ ગયા. કેઈના દાંત - બહાર નીકળી આવ્યા અને કેઈનું નાક બેસી ગયું. કેઈને હોઠ ઊંટની જેમ લટકવા લાગ્યો. જાન ભૂતડાંના સંઘ જેવી થઈ ગઈ.
વરની દશા પણ વધારે વિચિત્ર હતી. તેની કદરૂપતા જેઈને ઘણુ જેવું થતું હતું. વરના પિતાએ સવારે બધાને જોયા તે ચકકર આવી ગયાં. તે રાજા પોતાના પુત્ર વરને જોઈને તે રડવા લાગ્યા. તેમણે મંત્રીને કહ્યું
મંત્રી ! હવે શું થશે ? તમારી અને મારી શકલ પણ જુઓ. વરના શા હાલ થઈ ગયા ? ભરતપુરના રાજા ગુણપાલ હવે પિતાની પુત્રી ગુણમંજરીનાં લગ્ન મારા પુત્રની સાથે કેવી રીતે કરી આપશે ? આ શી માયા થઈ ગઈ ?'
“રાજન ! વખત પર તે પહોંચવું જ પડશે. નહીં તે. બંને પક્ષેની પ્રતિષ્ઠાને ભંગ થશે. આ કાશી નગરીમાંથી એક સુંદર છોકરે લઈ લો એને વર બનાવીને લગ્ન કરીને ભગાડી દઈશું. ગુણમંજરી તમારી પુત્રવધૂ બની જશે.”
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બંસાલા-૩
ગગાસિંહ ત્યાં જ આજુ બાજુ ફરી રહ્યો હતો રાજાની નજર તેના ઉપર પડી તે તેને બોલાવ્યા અને તેને કહ્યું
અમારું કામ કરી આપે. તું તમે વર બની જાવ. તમારે અમે ઘણે જ અહેસાન માનીશું.'
ગગસિંહે પૂછયું“આ કામ માટે મને શું આપશે ? એક સહસ્ત્ર સેનાની મુદ્રાઓ આપીશું” સારું પણ બે શરત મારી બીજી પણ છે.” કહે.”
પહેલી એ કે વરવેશનાં કપડાં હું નહીં આપું. અને બીજી એ કે રાત્રે હું વધૂના ખંડમાં-રંગમહેલમાં રહીશ.”
“અમને તમારી આ શરત મંજુર છે.”
ગંગાસિંહને વરવેશમાં શણગારવામાં આવ્યું. જાન ભરતપુર પહોંચી. રાજા ગુણપાલ અને સ્વાગત કરનારા હસવા લાગ્યા
અરે ! આ તે ભૂતની જાન છે. એક પણ માણસ સારા ચહેરાવાળો નથી.”
પછી રાજા ગુણપાલે જ ફરીથી કહ્યું
જાન સાથે આપણે શી લેવાદેવા ? વર તે ઘણે જ સુંદર છે. દેવકુમાર જેવો છે.”
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બંસાલા-૩ ગ્ય સમયે ગંગાસિંહ અને ગુણમંજરીનાં લગ્ન થઈ ગયાં. ગંગાસિંહ રંગમહેલમાં ગયો. નવપ્રિયા ગુણમંજરીની સાથે રસભરી વાત થઈ. બંને આખી રાત જાગ્યાં. પછી જ્યારે રાતનો ચેાથો પ્રહર ગયો ત્યારે ગંગાસિંહે વરવેશનાં કપડાં ઉતારીને ગુણમંજરીને આપી દીધાં અને બોલ્યો
આ કપડાં તારી માતાને આપી દેજે. તેની જરૂર પડશે. હવે હું જાનમાં જાઉં છું. તું પણ સખીઓ સાથે જા.”
ગંગાસિંહ જાનમાં આવ્યા. પોતાનાં કપડાં પહેર્યા. વરના પિતા પાસેથી એક સહસ્ત્ર સેનાની મુદ્રાઓ લીધી, અને દેવનું સ્મરણ કરી તેને બોલાવ્યો તથા પાછા કાશી ગયો. આ તરફ દેવે પોતાની માયા સમેટી લીધી તો બધા જાનૈયાઓનાં વિકૃત રુપ સારાં થઈ ગયાં. વર પણ સુંદર થઈ ગયે. ગુણસુંદરીની વિદાય વણપરણ્યા વરની સાથે થઇ ગઈ અને તે પોતાના સાસરે પહોંચી. સાસરીમાં સુહાગરાત આવી તે ગુણમંજરીએ વરને તિરસ્કાર કરી દીધે
‘તમે કોણ છો ? તમારી સાથે તે મારાં લગ્ન થયાં જ નથી. શું હું મારા પતિને નથી ઓળખતી ? તમે કેણ જાણે કેણ છે ?”
વરે વિશ્વાસ આપ્યો
શું કહે છે ગુણમંજરી? શ્રીપુરના રાજા અનંગસિંહને
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બંસાલા-૩
૯૭
પુત્ર શ્રીચંદ હું જ છું. હું જ જાન લઈને તેને પરણવા ભરતપુર ગયો હતો. મારી સાથે જ તારાં લગ્ન થયાં છે.”
ભલે જ તમે સાચું કહેતા હોય, પણ હું આ વાતને કયારેય નહીં માનું. તમે મારા પતિ છે જ નહીં. કોઈ પણ સ્ત્રી પોતાના પતિને ઓળખવામાં ભૂલ નથી કરી શકતી.”
શ્રીપુરના રાજકુમાર શ્રીચંદે બહુ જ હઠ કરી ત્યારે અંતે ગુણમંજરી બોલી
વરવેશનાં કપડાં લાવીને મને બતાવી દો. ત્યારે જ હું માની લઈશ.”
હવે તો શ્રીચંદ ફાંફાં મારવા લાગ્યો. તેને પાછા જવું પડયું. મિત્રો આગળ રડે. પણ મિત્રો શું કરે? એકે કહ્યું| દગાનું ફળ તે આવું જ હોય છે. જેની સાથે ફેરા ફરી એ જ તે એને પતિ થશે. બીજાની પત્ની તને મળે પણ કેવી રીતે ?
રાજા અસંગસિંહે પણ ગુણમંજરીને ઘણું જ સમજાવી પણ તે પિતાના શીલવત પર મેરૂની જેમ અડગ રહી. થોડા દિવસ પછી તેના પીયરવાળા લેવા આવ્યા. ગુણમંજરી પિતાના પિયર જતી રહી અને તેણે પોતાના પિતા રાજા
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બંસાલા-૩
ગુણપાલને સ્પષ્ટ કહ્યું
પિતાજી ! હવે હું ભૂલમાં પણ મારા કહેવાતા સાસરે શ્રીપુર નહીં જઉં. મારી સાથે દગો થયે છે.”
ગુણમંજરીએ પૂરી વાત કરી. રાજા ગુણપાલે તેને ધીરજ આપી
દીકરી ! તારા ધર્મ પર અડગ રહે. એક ને એક દિવસે તારે અસલી પતિ અવશ્ય મળશે.'
‘દાન જપ તપ, વ્રત ઉપાસના વિગેરે ધાર્મિક ક્રિયાઓ કરતાં કરતાં ગુણમંજરી પિતાના પ્રાણપ્રિયતમની રાહ જેવા લાગી.
એક દિવસ શ્રીપુરના રાજા અનંગસિંહ પોતાના પુત્ર શ્રીચંદને લઈને ગુણમંજરીને તેડવા ભરતપુર આવ્યા. પણ તેમને તિરસ્કાર જ મળ્યો. બાપ દીકરાને નિરાશ થઈને જવું પડ્યું.
આ તરફ કૌતુકી ગંગાસિંહ વડના ઝાડ પર બેસીને દેવની સાથે ફરીથી દેશાટન કરવા નીકળે અને ચિતોડ પહોંચ્યો. નગરની બહાર વડનું ઝાડ રોપી દીધું અને બંને મિત્રો નગર તરફ આગળ વધ્યા તે જોયું કે નગરનાં સ્ત્રી પુરૂષે બાગ તરફ દોડી રહ્યાં હતાં. તેમની સાથે વૃદ્ધો અને બાળકો પણ હતાં. પગથી ચાલીને
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી ખ’સાલા-૩
૯
પણ જનારા હતા અને રથ-પાલખીમાં સવાર થઈને પણ જઇ રહ્યા હતા. ગ’ગાસિ હૈ એકને આશ્ચયથી પૂછ્યુ— આજે તમારા નગરમાં શી વાત છે ? બધા લેાકા સાજ શણગાર કરીને કયાં જઈ રહ્યા છે ?? તેણે જલદી જલદી બતાવ્યું–
અમારા નગરમાં જૈન મુનિ આવ્યા છે. તેમનાં દર્શીન કરવા બધા જાય છે.’
ગંગાસિંહે પૂછ્યુંઆ જનમુનિ શું હોય છે ?”
‘અરે, બધું મને જ પૂછશે ? મારે મેાડું થાય છે. કેાઈ બીજાને પૂછજો.’
બતાવવા વાળા ચાલતા થયા. ગ`ગાસિંહે દેવને કહ્યુંમિત્ર ! હવે તે આપણે પણ મુનિનાં દર્શન કરવા જઇએ. મેં કયારેય જનમુનિનાં દશન કર્યા' નથી, તેમની વાત પણ નથી સાંભળી. આજે તે સાંભળીશ.’
બંનેય મિત્ર ગયા. દેવ અદૃશ્ય થઇને મુનિની ધ– સભામાં બેઠા. મુનિના બાધ એવા હતા કે અજ્ઞાનીને પણુ જ્ઞાન થઈ જતુ· હતું. સૂર્યનાં કિરણા ફેલાય તેા અંધારુ તા દૂર થાય જ.
ગંગાસિંહ પવિત્ર જીવ હતા. તેણે એક એક શબ્દને ઊંડા
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦
સતી બંસાલા-૩.
ઉતાર્યો. પછી તે તેણે શ્રાવકનાં બાર વ્રત પણ ગ્રહણ કર્યા. પરસ્ત્રી ત્યાગનો અને સ્વપત્નીસંતેષને નિયમ પણ લીધે. તેનું જીવન હવે ધર્મમય બની ગયું. પાંચેય ઈન્દ્રિયે અને છઠ્ઠો દેહ વિગેરેના કામ અને તેને વશમાં કરવા સંબંધી. વાતે મુનિશ્રીએ વિસ્તારથી શ્રોતાઓને સમજાવી.
બોધ પૂરે થયો. મુનિને વંદન કરીને ગંગાસિંહ બાગની બહાર નીકળ્યા. બહાર જઈને સમવયસ્ક મિત્રના રૂપમાં તેને દેવ મળ્યો. બંને સાથે સાથે નગરમાં પહોંચ્યા.
ચિતોડના રાજા હતા કામદેવજ અને તેમની પુત્રી હતી ફૂલવતી. ફૂલવતી સાત અક્ષર બોલીને કહેતી હતી કે આ અક્ષરોમાંથી એવા શબ્દો બનાવીને બતાવશે, કે જે મારા મનમાં છે, તેની સાથે હું લગ્ન કરીશ. કોણ જાણે તેના મનમાં શું હતું કે ઘણું જ આવ્યા પણ કઈ બતાવી ન શક્યા.
હવે ગંગાસિંહે પણ ચિતેડની રાજકુમારીની પ્રતિજ્ઞા સાંભળી છે તે પણ રાજભવન તરફ ચાલ્યું. દેવ હવે અદશ્ય રૂપમાં તેની સાથે હતા. બીજા પણ રાજકુમાર આવ્યા હતા. બધા સાથે ફૂલવતીના શબ્દો જણાવા બેઠા.
રંગમંડપમાં ઊંચા આસન ઉપર ફૂલવતી બેઠી હતી. બે દાસીઓ ચામર ઢાળી રહી હતી. તેની સામે ઉત્તર
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બંસાલા-૩
આપવા વાળા રાજકુમારે બેઠા હતા. રાજા કામદેવજ અને મંત્રી વિગેરે બધા હતા. રાજકુમારીએ કહ્યું
કા. આ. ના. જી. સ. ઈ. ક. આ સાત અક્ષર. તે સાત શબ્દના પહેલા અક્ષર છે જે મારા મનમાં છે. તે શબ્દ કયા છે, તમે લોકે એક એક કરીને જણાવો.'
એકે જણાવ્યું
રાજકુમારી ! કા થી કન્યા, આ થી આર્ય, ના થી નારી, જી. થી જીવન. સ થી સરિતા, ઈ થી ઈશ્વર અને ક થી કષ્ટ આ સાત શખ થયા. આ જ સાત શબ્દો તમારા મનમાં છે.”
ફૂલવતી હસીને બેલી
આમાંથી એક પણ નહીં. જિનેશ્વરના સોગંદ ખાઈને કહું છું, જે શબ્દ મારા મનમાં છે, તે જ બતાવીશ. કેઈને હેરાન કરવાને માટે બિલકુલ ઉદ્દેશ નથી. મને તો એવા જીવન સાથીની શોધ છે, જે ધર્મને સમર્પિત હોય !”
બીજા રાજકુમારેએ પણ અટકળ કરી જોઈ. અંતમાં ગંગાસિંહને વારો આવ્યો. ગંગાસિંહે ડી વાર પહેલાં જ મુનિને બે સાંભળ્યું હતું. તે એ પણ જાણી ગયે હતું કે રાજકુમારી ધર્મનિષ્ઠ છે. મુનિને બંધ તેના મનમાં ગુંજવા લાગે. ગંગાસિંહ તે બેધમાં કહેલા શબ્દોને જ
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
સતી બંસાલા-૩
શોધવા લાગ્યા. અરિહંતાણુંનું મનમાં ને મનમાં ઉચ્ચારણ કર્યું અને બે
‘રાજકન્ય ! કા થી કાન, આ થી આંખે, ના થી નાસિકા, જી થી જીમ, સ નો અર્થ શરીરથી છે અને ઈ થી પાંચેય ઇન્દ્રિયને વશમાં કરવાનો ભાવ છે. ક ને અર્થ છે કે આમને કબજામાં લો.”
પછી ગંગાસિંહે પાંચ ઈન્દ્રિય તથા તેની ઉપયોગીતાને જણાવી જેનાથી લોક પરલોક બને છે. ફૂલવતી હર્ષથી ફૂલાઈ ઊઠી. અને બધાની હાજરીમાં ગંગાસિંહના ગળામાં વરમાળા આરોપી દીધી. તેના મનમાં આ જ બધું હતું. રાજા કામદેવજ બોલ્યા
જમાઈ ! વિધાતા પણ વિવિત્ર છે. પહેલેથી બનેલા બનાવેલા જેડાને જાત જાતના ઢંગ સાથે મેળવે છે. અત્યાર સુધી કેટલાય આવ્યા, પણ કોઈ દીકરીના મનની વાત ન જણાવી શક્યા. મને હવે તમારે શુભ પરિચય આપે.”
ગંગાસિંહ બે
“રાજન ! હવે પાણી પીને જાત પૂછો છો ? જમાઈ બનાવીને પણ પરિચય પૂછવામાં આવે છે ?
પરિચય તે મેં પહેલેથી જ જાણી લીધું હતું કે તમે કેઈ અસાધારણ પુરુષ છે. પણ પોતાપણુના સંબંધથી
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૩
સતી બંસાલા-૩ પરિચય તો પૂછીશ જ.”
ગંગાસિંહે પોતાનો પરિચય જણાવ્યું. ગંગાસિંહ અને ફૂલવતીનાં ધામધૂમથી લગ્ન થયાં. ગંગાસિંહ થોડા દિવસ તો ચિતોડમાં જ રહ્યો. પછી સસરા કામદેવજ પાસે પ્રયાણની અનુમતિ માગી અને પિતાના તરફથી કહ્યું કે હું ફૂલવતીને તરત જ લેવા આવીશ.
ગંગાસિંહ આ વખતે સીધે જ ચંપાપુરી પચી ગો. રાજ વ્યવસ્થાને જઈ પોતાની બધી જ રાણીઓ માટે મકાન શણગારવામાં આવ્યું. પછી બધાને એકઠા કર્યા. બધાથી પહેલા મહેન્દ્રપુરીના રાજા અરિમર્દનની પુત્રી પદ્માવતીને, પછી ધારાપુરના રાજા જિતશત્રુની ત્રણેય પુત્રીઓ કમલશ્રી, કમલાવતી અને કમલપ્રભાને લાવ્યા. જનકપુરના રાજા કર્ણસિંહની પુત્રી રત્ન તને પણ લઈ આવ્યું. ચિતોડની કૂલવતીને પણ લઈ આવ્યા. ચંપાપુરીના રાજા ગંગાસિંહને બધાય સાસરેથી અપાર ધન, રથ, ઘેડા, અને સેના મળી. તેની ચતુરંગી સેના ઘણી વિશાળ થઈ ગઈ. તેની છ પત્નીઓ હવે તેની સાથે તેના અંતઃપુરમાં હતી.
ગંગાસિંહની ત્રણ પત્નીએ હજુ બીજી પણ હતી. બધાથી પહેલાં તે બંસાલી જ હતી. જેના વિશે તે પૂરેપૂરો અજ્ઞાન હતા. અને તેને પોતાના ઘરની દાસી જ સમજતા
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
સતી બંસાલા-૩
હતો. બીજી કાશીના રાજાની વાગ્દત્તા પુત્રી કનક વતી હતી. તેની સાથે વિવાહ જ નકકી થયે હતો. અને હવે ત્રીજી ભરતપુરના રાજા ગુણપાલની પુત્રી ગુણમંજરી હતી. જેની સાથે ભાડાને વર બનીને લગ્ન કર્યા હતાં.
છયે પત્નીઓની વ્યવસ્થા કર્યા પછી આકાશમાર્ગે જ ગંગાસિંહ ચંપાપુરીથી ભરતપુર પહોંચ્યો. સીધે રાજસભામાં ગયે. ભરતપુરના રાજા ગુણપાલ તેને રૂ૫ અને વ્યકિતત્વથી પ્રભાવિત થયા. ગંગાસિંહ વીર વેશમાં હતો. રાજા ગુણપાલે આ નવા આગંતુક અતિથિને આસન આપ્યું અને પૂછ્યું
કહે, કેમ આવ્યા ? તમે કેણ છો ? ગંગાસિંહે કહ્યું
હું તમારે જમાઈ ગંગાસિંહ છું. ભાડેથી મારી સાથે તમારી પુત્રીનાં લગ્ન થયાં હતાં.”
સભાસદો હસવા લાગ્યા. રાજા ગુણપાલ પણ હસ્ય. રાજા બોલ્યા
કયાંય ભાડા પર પણ લગ્ન થાય છે ! તમે કેવી વાતો કરો છો ? દેખાવમાં તે તમે રાજકુમાર લાગે છે. પણ વાતે ગાંડા જેવી છે.
ગંગાસિંહ બેવાત તે એવી જ છે કે કેઈ વિશ્વાસ ન કરે. પણ
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી અસાલા-૩
આ સાચુ' છે રાજન ! તમારી પુત્રીને પરણવા શ્રીપુરના રાજાના રાજપુત્ર શ્રીચંદ આવ્યા હતા. વરના પિતાએ એક સહસ્ર સાનાની મુદ્રાએ આપીને મને ભાડેથી લીધા હતા. તે રાત્રે હું જ વર બન્યા હતા. મને તમારી પુત્રી તા ઓળખતી જ હશે.’
૧૦૫
રાજા ગુણપાલ વિચારવા લાગ્યા. આને ગુણમંજરી ચાકકસ એળખશે. શ્રીચંદને તેા તેણે પેાતાના પતિ માન્યા જ નહાતા. કહેતી હતી- મારી સાથે દગા થયા છે. તા આની સાથે તેનાં લગ્ન થયાં હશે.
પછી તેા રાજા ગુપાલે ગગાસિના અપૂર્વ સત્કાર કર્યાં. રાત પડી તેા ગગાસિ ગુણમ’જરીના મહેલમાં પહોંચ્યા. ગુણમજરી તેને જોતાં જ આળખી ગઈ. અને આલી
તા તમે મારા પ્રાણેશ્વર છે. મને છેાડીને કયાં ચાલ્યા ગયા હતા ? જયાતિષીઓએ જણાવ્યું હતું કે છ મહિના પછી તમે આવશે. ચેાગ્ય સમયે આવ્યા છે.’
ગુણમંજરી જેવી પતિના ચરણના સ્પર્શ કરવા આગળ વધી કે એક વિચાર આપતાં જ તે અટકી ગઈ. વિચારવા લાગી તેમને રાતમાં જ તા જોયા હતા. હતા તે આ જ. પણ શી ખબર કેાઇ ખીજા હાય. એક સરખા ચહેરાવાળી વ્યકિત
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬
સતી બંસાલા-૩
પણ હોય છે જ ને. પાછો દગે ન ખાઈ જાઉં.”
આ બધી વાત પર વિચાર કરીને ગુણમંજરી બે લીઃ
પહેલાં ખાત્રી આપો કે તમે મારા પતિ છે. નહીંતર હું તમને કઈ કપટી જ માનીશ. ખાત્રી આપ્યા વગર તમે અહીંયાં એક ક્ષણ પણ નહીં રોકાઈ શકે.” ગંગાસિંહે ગુણમંજરીને ચિડવી અને બોલ્યો
ખાત્રી તો તારું હૃદય જ છે. શું તું મને નથી ઓળખતી ? હવે આ વાતમાં શું રહ્યું છે ? આવ, મારી ભુજાઓમાં સમાઈ જા.”
ગંગાસિંહ આગળ વધ્યા અને ગુણમંજરી પાછી ખસી. તે બોલી
“ખબરદાર ! આગળ ના વધે. કેવળ સીકલના આધારે હું તમને મારા પતિ ના માની શકું.”
“તે પછી લાવ મારે એ પિશાક કે જે મેં તને આપ્યો હતો.” ખાત્રી આપતાં ગંગાસિંહ બેલ્યો-“યાદ છે ને તને ? લગ્ન વાળી રાતે આ રંગમહેલમાં મેં મારા વર વેશનાં કપડાં ઉતારીને તને આપ્યાં હતાં અને કહ્યું હતું કે આને તારી માની પાસે થાપણના રૂપમાં મૂકી દેજે અને જ્યારે માગું ત્યારે આપજે. તે હવે તું આ કપડાં લઈ
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બંસાલા-૩
૧૦૭
આવ.”
હવે ગુણમંજરીને વિશ્વાસ આવ્યો. તરત જ પોતાની માના મકાનમાં પહોંચી અને બોલી
મા ! પવાં કપડાં લાવે, જે મેં તમને આપ્યાં હતાં” કપડાં લઈને ગુણમંજરી પાછી ગંગાસિંહ પાસે આવી અને બોલી
- “આ રહી તમારી થાપણ. પણ એ ભેદ તે જણાવો કે - તમારાં લગ્ન મારી સાથે કેવી રીતે થયાં ?
ગંગાસિંહે બધી વાત સંભળાવી. પછી બંને આખી રાત વાત કરતાં રહ્યાં. બીજા દિવસે રાજજમાઈ ગંગાસિંહના આગમનની ખુશીમાં મોટો ઉત્સવ મનાવવામાં આવ્યા. ગંગાસિંહ થોડા દિવસ ભરતપુરમાં જ રહ્યો. પછી પિતાની આ સાતમી પત્ની ગુણમંજરીને લઈને ચંપાપુરી. ગયે. ગંગાસિંહ સેના અને ધન વિગેરે જે કંઈ પણ દહેજમાં મળ્યું, તે બધું લઈ ચાલી નીકળ્યો.
'' ચંપાપુરીમાં હવે તેની સાત પત્નીઓ થઈ ગઈ. હવે અહીંયાંથી તે પાછો કાશી પહો. નંદ ગોવાળ અને લક્ષમી ગોવાળણ આ વાતનાં અનુભવી થઈ ગયાં હતાં. કે તેમને ગંગાસિંહ ઘરમાં રહે અથવા બહાર તેમને કે ઈ. મતલબ નહોતે. વારંવાર પ્રશ્નો કરવાથી તેઓ પણ કંટાળી,
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બંસાલા-૩
ગયાં હતાં અને એ નિશ્ચય કરી લીધો હતો કે આપણું રોકવાથી તે શેકાવાને નથી. હોશિયાર છોકરાને રોક પણ કેવી રીતે ?
આ તરફ કાશીના રાજા પણ વિચારતા હતા કે ગંગાસિંહ સત્તર વર્ષનો થઈ ગયો. જ્યારે મારી પુત્રીની સાથે તેમની સગાઈ થઈ હતી ત્યારે મારી કનકવતી પણ નાની હતી અને તે પણ કિશોર વયના હતા. હવે રાજકુમારી કનકવતી પણ પંદર વર્ષની થઈ ગઈ હતી. ગંગાસિંહ કેણ જાણે ક્યાં ક્યાં ફરે છે ? મહિનાઓ સુધી કાશીની બહાર રહે છે. લગ્નના બંધનમાં બંધાઈ જશે ત્યારે જ કાશીમાં ઠરીને રહેશે.
પરંતુ બિચારા કાશીરાજને કયાં ખબર હતી કે ગંગાસિંહની સાત પત્નીઓ ચંપાપુરીમાં છે અને તે ત્યાંને રાજા છે. પોતાની પુત્રીની સાથે ફેરા ફેરવવાના ચકકરમાં બાંધીને પણ તે તેને એકની એક જગ્યાએ રાખી શકતા નહોતા. કાઈ પણ હોય તેમણે નંદ ગોવાળને બોલાવ્યા. લગ્નની વિધિ નકકી કરવામાં આવી. કાશીના બધા ગોવાળો ફૂલ્યા નહોતા સમાતા. તે એ ગૌરવથી ફૂલી રહ્યા હતા કે - અમારી જાતિને છોકરો રાજાને ઘેર પરણવા જઈ રહ્યો છે ઘણું ધામધૂમ સાથે ગંગાસિંહનાં લગ્ન કાશીની રાજકન્યા
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બંસાલા-૩
૧૦૯
કનકવતીની સાથે સંપન્ન થઈ ગયાં.
જે કે નંદ ગોપાલ સમૃદ્ધ હતે. પિતાની નાતમાં તે મોખરે હતે. તે પણ રાજાની ટકકર કેવી રીતે લે! તેથી બંને તરફના લગ્નને પ્રબંધ કાશીને રાજાએ જ કર્યો.
કાશીના રાજાએ ગંગાસિંહને એક રાજમહેલ જે માટે અને ભવ્ય મહેલ આપે. દહેજમાં ઘણું જ ધન આપ્યું. હવે નંદ ગોફાળ પણ આ મેટા મહેલમાં રહેતો હતો. રાજકુમારી કનવતીની સેવા કરવા માટે તેના પિતાએ દાસીઓ દહેજમાં આપી હતી. રાજ્યના જમાઈની રક્ષા માટે એક મોટી સેના પણ રહેતી હતી.
ગંગાસિંહ શું ને શું થઈ ગયે. નંદ ગોપાળને સ્વપ્નય વિશ્વાસ નહતો કે ગંગામાંથી મળેલે ગંગાસિંહ પુત્રમાંથી રાજા જે થઈ ઐશ્વર્યવાન બની જશે. ગોવાળ જાતિના બધા લોકોએ જુદા બેસીને એ નિશ્ચય કર્યો કે ધન વૈભવ મેળવીને લોકો પોતાના નિધન ભાઈ-ભાંડુને પણ ભૂલી જાય છે. એક દિવસ નઢસિંહ પણ ભૂલી જશે. કદાચ દસિંહ ન ભૂલે, પણ ગંગાસિંહ આપણને એક દિવસ પોતાનાથી દૂર કરી દેશે. તેથી એક ગોવાળ કન્યા સાથે પણ તેનાં લગ્ન કરી દેવા જોઈએ.
આ રીતે ચર્ચા-વિચારણા કરીને બધા ગોવાળે નંદસિંહ ગોવાળના મકાન પર પહોંચ્યા. હવે તેના
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૧૧૦
સતી બંસાલા-૩
મકાનમાં સંતરીઓને પહેરો હતો. ગોવાળમાંથી પંચે કહ્યું –
ભાઈ નંદ! તમારે પુત્ર ગંગાસિંહ રાજાને જમાઈ બની ગયો. હવે તમે પણ રાજાની સમાન છે. પણ અમારી સમાન પણ તે બને. જાતિમાં જ રહેવું જોઈએ. તમારે એક કન્યા ગોવાળની પણ લેવી પડશે.”
નંદસિંહે સહજ ભાવથી આ પ્રસ્તાવને સ્વીકાર કરી - લીધો. અતિ સ્વરુપવાન કાશીના એક ગોવાળની કન્યા
સ્વર્ણમંજરીની સાથે ગંગાસિંહનાં લગ્ન થઈ ગયાં. ગંગાસિંહની સાત પત્નીઓ ચંપાપુરીના અંતઃપુરમાં હતી અને કનકવતી તથા સ્વર્ણમંજરી–આ બે કાશીમાં હતી. નવનિધિની જેમ હવે તે નવ પત્નીઓને સ્વામી હતા.
દસમી બંસાલા પણ હતી. દસમી શું, તે તે પહેલી જ હતી. પણ આજે પણ તે દાસની દાસી જ બની રહી છે. તેની પતિભકિત, પતિસેવા અને ત્યાગ-તપસ્યાનું વર્ણન શું વાગદેવી સરસ્વતી પણ કરી શકશે? પતિવ્રતાઓના ત્યાગ-તપનું વર્ણન તે હજાર મુખવાળા શેષનાગ પણ નથી કરી શકતા. બંસાલા એ ઘણું સહન કર્યું. પણ ક્યાં સુધી સહન કરે ? હવે તે સમય આવી ગયો હતો, જ્યારે બંસાલા અસલી ભેદની જાણ કરે. એક દિવસ તે સમય • આવી જ ગયે.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બંસાલા-૩
આ પરિવાર એક જગ્યાએ બેઠે હતે. નંદસિંહ ગેવાળ અને લક્ષમી ગોવાળણ સાથે-સાથે બેઠાં હતાં. ગંગાસિંહની જમણું તરફ કમવાર કનકાવતી અને સ્વર્ણમંજરી બેઠી હતી. દાસીઓ છેડે દૂર આજ્ઞાની રાહમાં હારબંધ ઊભી હતી. તે દાસીઓમાં બંસાલા બધાથી આગળ હતી.
થેડી આગળ વધીને બંસાલા ધરતી પર બેસી ગઈ અને બંને હાથ જોડીને ગંગાસિંહને કહ્યું
સ્વામી ! તમે મારા સ્વામી છે. પણ હું તમારી એવી દાસી નથી કે તમે સમજે છે. જેવી રીતે કનકાવતી અને સ્વર્ણમંજરી તમારી પત્નીઓ છે, એવી જ હું પણ તમારી પ્રથમ પત્ની છું.”
ગંગાસિંહ આશ્ચર્યથી જોઈ રહ્યો, તે બહુ જ હસ્યા. પછી બેલ્યો
બંસાલા ! એ તો હું પણ જાણું છું કે તે મારી તન મનથી સેવા કરી છે. પણ એ સેવાના બદલે તું મારી પત્ની બનવાનાં સ્વપ્નાં કયારથી જોઈ રહી છે ? એમ તે કદાચ હું તારી વાત પણ માની લઉં. પણ તારી અને મારી વચ્ચેને ઉમ્મરને તફાવત તે જે. મને સારી રીતે યાદ છે કે હું તારી આગળ નાગ ફર્યા કરતું હતું અને તું મને પકડીને કપડાં પહેરાવતી હતી. તું મારી મા બરાબર છે!”
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨
સતી બંસાલા
બંસાલાએ ફરીથી કહ્યું- '
“ઉંમરનું આ અંતર વિધાતાનું બનાવેલું છે. જ્યારે તમારાં લગ્ન મારી સાથે થયાં હતાં ત્યારે તમે બે મહિનાના દૂધમુખા બાળક હતા અને મારા શિશુ સ્વામી હતા. ત્યારે મારી ઉંમર બાર વર્ષની હતી. આ ન બનવા જેવી વાત છે પણ છે તે સાચી.”
“આ તું શું ધડ માથા વિનાની વાતો કરે છે ?” નંદગોવાળે બંસાલાને વઢતાં કહ્યું- “તારા એ દિવસોને યાદ કર જ્યારે તું નિરાધાર મારી પાસે દાસી બનવા માટે આવી હતી અને આજે મારી પુત્રવધૂ બનવા ઈચ્છે છે ? મેં જ તને રાખી હતી અને હવે હું જ તને કાઢી રહ્યો છું.”
બંસાલાએ નિર્ભયતાથી કહ્યું –
તમે કાઢી મૂકવાની શું ધમકી આપો છે ? આંખો ના કાઢો, હું જાતે જ અહીંયાંથી ચાલી જવા માટે અત્યાર સુધી છુપાયેલા રહસ્યને બોલવા જઈ રહી છું. હું તે જઈશ જ, પણ મારા સ્વામીને પણ સાથે લઈ જઇશ. હું મારે અધિકાર કેવી રીતે છોડી શકું? જન્મ આપ્યા વગર તમે એમના પિતા બની ગયા છે અને હું પરણેતર થઈને પણ એમની પત્ની ન બનું ? તમે જાણો શું આ તમારો
રસ પુત્ર છે ? આમને તમારી પત્ની લક્ષ્મીએ જન્મ આપ્યો છે ? તમે સોગંદ ખાઈને સાચે સાચું કહો. નહીં
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બંસાહા-૩
તે ખાત્રો સાથે હું જ કહીશ.”
બંસાલાની ગૌરવભરી વાણી સાંભળીને નંદસિંહ ગોવાળને ચકકર જેવું આવી ગયું. ગંગાસિંહે પિતા નંદસિંહને કહ્યું
પિતા! તમે જણાવે. મારો જન્મ શું તમારા ઘરમાં નથી થયે ?'
નંદસિંહે જણાવ્યું
હા બેટા ! એ સાચું કહે છે. ગંગામાં વહેતી એક પેટી મને મળી હતી. એમાંથી મને તું મળે. મેં તારું નામ ગંગાસિંહ રાખ્યું. પણ એમાં શું થઈ ગયું ? તે પણ તું મારે પુત્ર છે. આ રહસ્ય ખૂલવાથી એ કેવી રીતે નકકી થઈ શકે કે બંસાલાને ત તું છે. હવે હું બંસલાને નહીં કહું. બંસાલા ! તું અહીં રહે પણ મારા પુત્રોને મારાથી જુદો ના કર.”
બંસાલા બેલી
‘તમે કેવી વાત કરે છે ? તેમનાં અસલ મા-બાપ એમની યાદમાં ક્યાં સુધી તરફડયા કરશે ? પૃથ્વીપુરના રાજા જયસિંહ એમના પિતા છે અને માતા મહારાણી જયસેના છે ! હું કનકાવતીપુરના રાજા મકરધ્વજની પુત્રી બંસાલા છું. એમના ગળામાં જે તાવીજ બાંધ્યું છે તે ખેલીને વાંચો તો.”
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪
સતી બસાલા-૩
નંદસિંહ કાંઈ કહે તે પહેલાં જ ગંગાસિંહે પિતાના ગળાના તાવીજને તેડી નાખ્યું. એમાં કંચનપુરના રાજા મણિર્ડનું પ્રતિજ્ઞાપત્ર છે, જેમાં લખ્યું હતું કે આ બાળક મને વનમાંથી મળ્યું હતું. મેં એનું નામ રણજીતસિંહ રાખ્યું હતું. મોટે થઈને આ બાળક મારા આ પ્રતિજ્ઞા પત્રને લઈને આવશે તો હું તેને મારું અડધું રાજ્ય આપીશ.
આ પ્રતિજ્ઞાપત્ર ગંગાસિંહે નંદસિંહ ગોવાળ તરફ કહ્યું
તે હું થોડા દિવસ કંચનપુરમાં પણ રહ્યો હતો ? આજે મારા જીવનના શા શા ભેદ ખુલી રહ્યા છે? બંસાલા! તું તે બધું જ જાણે છે ! હજુ પણ કાંઈક જણાવ. એ પણ જણાવ કે બાલ્યાવસ્થામાં મારાં લગ્ન તારી સાથે કેમ થયાં અને કેવી રીતે થયાં?'
હવે તો વધારાની વાતે હું કાશીના રાજા સમક્ષ જ જણાવીશ.”
નંદસિંહ ગોવાળનું દિલ બેસી જવા લાગ્યું હતું. લક્ષ્મી ગોવાળણ ઢીલી થઈ ગઈ. કનકવતી અને સ્વર્ણમંજરી સ્તબ્ધ થઈને કયારેક બંસાલાને જોતી હતી અને ક્યારેક ગંગાસિંહના માં પર આવેલા ભાવને જોઈ લેતી હતી. ગ ગાસિંહના હૃદયમાં મેટી ઉથલ પાથલ મચી હતી.
પોતાના રહસ્ય મય જીવનનું રહસ્ય જાણવા માટે તે
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બંસાલા-૩
૧૧૫
ઘણે જ ઉત્સુક હતું, તરત જ એક સેવકને આજ્ઞા આપી
મહારાજા કાશી નરેશને કહેજો કે મેટી ગરબડ ઊભી થઈ છે. તરત જ આવે.”
સેવકે રાજાની પાસે ગયા. જમાઈ ઉપર કેણ જાણે શું સંકટ આવ્યું છે, એ વિચારે કાશીના નરેશ ચિંતિત થઈને ગંગાસિંહના મહેલમાં આવ્યા. બેસતાં જ તેમણે પૂછ્યું
“શું થયું જમાઈ ? તમે બધા ચુપ કેમ છે ?”
ગંગાસિંહે પોતાના સસરા કાશી નરેશને બધી વાત ટૂંકમાં સંભળાવી. તેમણે બંસાલાને કહ્યું
બંસાલા ! એ તે સાચું હોઈ શકે કે કંચનપુરના રાજા મણિચૂડને એક બાળક વનમાંથી મળ્યું હતું અને તેનું નામ રણજીતસિંહ રાખ્યું. એ પણ સાચું હશે કે રાજા મણિચૂડે રણજીતસિંહના ગળામાં અડધું રાજ્ય આપવાનું વચનપત્ર બાંધી પેટીમાં બંધ કરી ગંગામાં વહેવડાવી દીધે. એ પણ સંભવિત છે કે ગંગામાં વહેતી પેટીમાં જે બાળક નંદસિંહને મળ્યું, તે રણજીતસિંહ જ હોય અને તે જ આજે ગંગાસિંહના રૂપમાં આપણી સામે છે. પણ તું ગંગાસિંહની પત્ની છે. એ કેવી રીતે સાચું મનાઈ જાય ?
બંસાલા બેલી
“રાજન ! મારી વાતની ખાત્રી કરાવવા માટે એક દેવી આવશે. તેને બોલાવીશ. તે જ તમને બધું જણાવશે.”
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧
સતી બંસાલા-૩
દેવી દ્વારા આપવામાં આવેલા વાળ અને એ પત્ર જે પૃથ્વીપુરના રાજા જયસિંહે પિતાના પુત્ર મુકનસિંહના ગળામાં બાંધીને પુત્રને બંસાલાની પાસે સૂવડાવી દીધો હતોઆ બંનેય વસ્તુ બંસાલા પોતાની પાસે બ્લાઉઝમાં આ વખત સંતાડીને રાખતી હતી. તેણે કંચુકીમાંથી દેવીએ. આપેલા વાળ કાઢયા અને તેને સામે રાખીને દેવીનું સ્મરણ કર્યું. તરત દિવ્ય રૂપ વાળી એક દેવી પ્રગટ થઈ. તેને જોઈ, તે બધાની આંખે સ્તબ્ધ જેવી થઈ ગઈ. કાશીનરેશના મોંમાંથી એક પણ શબ્દ ન નીકળ્યો. દેવીએ બંસાલાને પૂછયું
હવે તને શું દુઃખ છે ??
“માતેશ્વરી ! તમે તે બધું જાણે છે. આ બધાની સામે મારા જીવનનું રહસ્ય પ્રગટ કરે.”
રાજાએ ઊભા થઈને કહ્યું: “હવે અમે પણ ઉત્સુક છીએ. બધું જણાવે.”
દેવીએ મુકનસિંહના જન્મથી અંત સુધીની વાત કહી નાખી. પછી બંસાલાને કહ્યું
પૃથ્વીપુરનરેશના હાથનો પત્ર પણ હવે કાશીનરેશને બતાવ.”
બંસાલાએ પત્ર રાજાના હાથમાં આપ્યો. ગંગાસિંહે પણ તે પત્ર વાંચે. રાજાએ બંસાલાની પ્રશંસા કરતા કહ્યું
બેટા ! તારાં ગુણગાન કોણ કરશે ! તું તે કનકવતીની
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બંસાલા
૧૧૭ મિટી બહેન છે. તે તારા બાળ-સ્વામી માટે આટલાં દુઃખ વેઠયાં. હું આજે કેટલો ખુશ છું? મારા જમાઈ ગોવાળ પુત્ર નથી, પરંતુ એક રાજપુત્ર છે. આ તે પૃથ્વીપુરના રાજા જયસિંહને રાજદુલારે મુકનસિંહ છે.”
નંદ ગોવાળની ઉદાસી દૂર કરતાં મુકનસિંહે કહ્યું
પિતા ! તમે શા માટે દુઃખી થાવ છો ? તમારા માટે તે હું આજે પણ ગંગાસિંહ છું. મને તમે અને માતા લક્ષ્મીએ પાલવ્યો છે. કયાંય પણ રહીશ, તમારી સેવા હું પણ કરીશ અને તમારી પુત્રવધૂએ પણ કરશે.'
નરસિંહ ગોવાળ અને લક્ષ્મી વાળણનું દુઃખ દૂર થઈ ગયું. લક્ષમી બેલીઃ
“પુત્ર ! અમે તારાં માતા-પિતા બનવા લાયક પણ નહોતાં. જ્યાં તું વિદ્યાધર જે રાજપુત્ર અને કયાં અમે ગોવાળ! સૌથી વધારે દુઃખ તે મને એ વાતનું છે કે હું બંસાલાને લઢયા કરતી હતી. એ તે એવી દેવી છે કે એની અમારે પૂજા કરવી જોઈએ.”
બંસાલાએ વિનય ભાવથી કહ્યું
તમે તે મારાં માલિકણ છે જ. પરંતુ હવે તે સાસુ થઈ ગયાં. હું તમારા માટે પણ તે જ છું, જે પહેલાં હતી.”
હવે દેવી બેલી
“હજુ રહસ્ય આપ્યું નથી ખૂલ્યું. હવે બાકીની રહસ્યમય વાતે મુકનસિંહ જણાવશે?
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બે સાલા-૩ કાશીનરેશે મુકનસિંહ સામે જોયું. મુકનસિંહ બેલ્યો
બધાં રહસ્ય તેના સમયે જ ખુલે છે. મારું રહસ્ય પણ હું ખોલું છું. હું ચંપાપુરીને રાજા છું. ત્યાં મારી સાત પત્નીઓ છે. મહેન્દ્રપુરી, ધારાપુર, જનકપુર, ભરતપુર, વિગેરે નગરોના રાજાઓની પુત્રીઓ સાથે મારાં લગ્ન થઈ ચૂક્યાં છે.'
રાજા ચંક્યા. બંદાલા હસી. કનકવતી ચકકરમાં પડી ગઈ અને સ્વર્ણમંજરી દુઃખી થઈ ગઈ. રાજા બોલ્યા
જમાઈ ! તમે આવા કપટી છે ? ક્યારથી આ ભેદ, છુપાવ્યા હતા ?”
મુકનસિંહ કાંઈ જ ન બોલ્ય. બંસાલા બોલા
“હું તે થોડું થોડું જાણતી હતી. જ્યારે તે મહિનાઓ સુધી કાશીની બહાર રહેતા હતા, તો હું સમજી જતી હતી કે જરૂર લગ્ન કરતા હશે.” - રાજા બોલ્યા.
બેટા બંસાલા ! તે તો જમાઈનું પાલન પણ કર્યું છે. હવે એમને બાંધીને રાખજે. હવે તો તમે દસ થઈ ગઈ છે. દસે દિશાઓની જેમ આ એકના માટે દસ બહુ જ છે.”
બંસીલા હસીને બેલી
પણ શી ખબર એ પત્નીઓની સેના બનાવવા જ ઈરછતા હશે !”
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બંસાલા-૩
બધા હસવા લાગ્યા. નંદ ગોવાળ પણ હસ્યો. હવે તે મુકનસિંહના યશ અને વૈભવની ચર્ચા કાશીના દરેક ઘરમાં થવા લાગી. બંસાલાની પ્રશંસા કરતાં તો સ્ત્રીઓ ધરાતી જ નહતી. હવે તે મુકનસિંહ અને બંસાલાની જ ચર્ચા હતી. બંસાલા, કનકવતી અને સ્વર્ણમંજરી આ ત્રણ પનીઓની સાથે મુકનસિંહ કાશીમાં રહેતો હતો. તેની સાત પત્નીઓ ચ પાપુરીમાં તેની રાહ જોઈને બેઠી હતી. ત્યાંની શાસન વ્યવસ્થા મંત્રી સંભાળી રહ્યા હતા અને હવે મુકનસિંહ બધું વિખરાયેલું સમેટવાનું વિચારી રહ્યો હતો.
રણજીતસિંહની જેમ ઉપનામ ગંગાસિંહ પણ ભૂંસાઈ ગયું હતું અને હવે મુકનસિંહ હતું. જો કે મુકનસિંહની નવ પનીઓ બીજી પણ હતી, પણ રામ સીતાની જેમ તેનું નામ બંસાલાની સાથે જ જોડાતું હતું. મુકનસિંહ અને બંસાલા.
વિશાળ રણવાહને, રથ, હાથી, ઘોડા વિગેરેની સાથે જયારે મુકનસિંહ કાશીપુરીથી પ્રયાણ કર્યું તે બધાની આંખ ભરાઈ આવી હતી. વિદાય અને વિયોગની ક્ષણો આવી જ હોય છે. નંદસિંહ ગોવાળ અને તેની પત્ની બંસાલાને છાતીએ લગાવતાં કહી રહ્યાં હતાં.
વહુ ! તું જઈ રહી છે. તું તે મારા ગાસિંહની મા જ
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦
સતી બસોલા-૩
છે. તારા મુકસ'ને અમે તેા ગ’ગાસિ’હું જ કહીશું. તું પેાતે તા સમજદાર છે. એના ખ્યાલ રાખજે. તારા ઉપરાંત નવ બીજી પણ છે. પણ તું, તું જ છે.’
ખસાલાની આંખા પણ ભીની હતી. તે બેાલી‘સાસુજી ! તમારા લીધે જ મારુ સૌભાગ્ય સુરક્ષિત રહ્યું. તમને હું કયારેય નહી ભૂલી શકું. તમારાં દર્શન કરવા માટે કયારેક ચાકકસ આવીશ. તમે તે આવતાં નથી. સસરાજી પણ રાજી નથી, નહીંતર તમે બધાં જ ચંપાપુરી આવત. અમે બધાં તમારી સેવા કરીને ધન્ય તેા થાત જ’ નસિંહ ગેાવાળ આવ્યેા
હુ બંસાલા ! ગંગાસિહે પણ અમને ચંપાપુરી આવવા માટે ઘણુ' જ કહ્યું, પણ કેવી રીતે જઉ ? પેાતાની જન્મભૂમિ તા સ્વગ'થી પણ અધિક હેાય છે. અહીયાં મારૂં કુટુંબ છે. આ કાશીમાં અમારી પેઢીઓ વીતી ગઇ. તમે સુખેથી રહેા.’
કાશીના રાજાએ પોતાની પુત્રીને સમજાવી
બેટા ! મસાલા તારી માટી બહેન છે. તેનું માન રાખજે. તેના પગલે ચાલીને તું પણ પતિને પરમેશ્વર સમજજે. બ'સાલાના અને તારા પતિ પણ મુકસિ'હુ આછા આયુષ્ય વાળા હતા. પણ સતી 'સાલાના પત્તિત્રત્યે તેને બચાવી લીધેા. પતિના સુખને જ સુખ માનજે બેટા ! પતિવ્રતાના બળે જ તો ધરતી ટકી છે.'
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બંસાલા-૩
૧૨૧
બંસાલા, કનકવતી અને સ્વર્ણમંજરીને લઈને મુકનસિંહ ચંપાપુરી પહોંચી ગયો. હવે તેના વૈભવનું શું કહેવું ? બધા જ સાસરેથી તેને એટલી બધી સેના મળી હતી કે સાંભળી સાંભળીને પડોશી રાજા પ્રજતા હતા.
મોટા મોટા રાજાઓ ભેટ લઈને આવ્યા. મુકનસિંહ પિતાની પ્રજાનું પાલન સંતાનની જેમ જ કરતે હતો. તેની દસ રાણીએ અંતઃપુરમાં હતી. દસેય તેની સેવા કરતી. આ દિવસ દસેય રાણીઓ હસતી ગુંજતી હતી. પણ ઈર્ષા અને વેરને તેમને કાંઈ જ પરિચય નહેતે.
આવી રીતે સુખેથી રહેતા મુકનસિંહને ચંપાપુરીમાં ઘણા જ દિવસ થઈ ગયા. સુખમાં માણસ મોટા ભાગે ભૂલી જ જાય છે. હવે મુકનસિંહને પણ ઘર-બારની યાદ આવતી નહોતી. હવે તે એકવીશ વર્ષ થઈ ગયે હતો. બંસાલાએ તેને યાદ અપાવી
“સ્વામી! સાસુ-સસરાનાં દર્શન કરવાની મારી ઘણી ઈરછા છે. હવે પૃથ્વીપુર જઈએ.”
બંસાલા ! તે સારૂં યાદ અપાવ્યું !” ક્ષત્રિયને સ્વાર્થ જાગે તો મુકનસિંહે કહ્યું-કંચનપુરના રાજા મણિચૂડ પાસેથી મારે અડધું રાજ્ય પણ લેવું છે. પછી મારાં માતાપિતાનાં દર્શન કરવા પૃથ્વીપુર પણ જઈશ. જઈશ શું, હવે તે પૃથ્વીપુર જ રહીશ.”
મુકનસિંહે દેવનું સ્મરણ કર્યું. દેવ આવ્યો તે મુકન
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨
સતી બંસાલા-૩
સિંહે તેને સમજાવ્યું–
દવ ! તારી મારા પર ઘણી કૃપા રહે છે. હું તે મારી પત્નીઓ સહિત ચંપાપુરી છોડી રહ્યો છું. ચંપ પુરીની શાસન વ્યવસ્થા એમ ને મારા સચિવ કરશે. પણ અદશ્ય રહીને તું અહીંનું શાસન છે. મારી પ્રજાને દુખ ના પડે. હું પણ અહીંયાં આવ્યા કરીશ.”
દેવે ચંપાપુરીના ભાર સંભાળી લીધો. જયારે મુકનસિંહનાં લગ્ન ધારાપુરના રાજા જિતશત્રુની કન્યાઓ-કમલશ્રી, કમલાવતી અને કમલપ્રભાની સાથે થયાં હતાં ત્યારે રાજા જિતશત્રુ એ મુકનસિંહને કરિયાવરમાં આકાશગામિની અને રુપ પરિવતિની આ બે વરદાન આપ્યાં હતાં.
હવે મુકનસિંહે બંને વિદ્યાઓ સિદ્ધ કરી લીધી. પછી એક વિશાળ અને ભવ્ય વિમાન બનાવ્યું. અત્યાર સુધી તે , તે દેવના સહારે વડના વૃક્ષ પર બેસીને આકાશ ગમન કર્યા કરતે હતે. અને હવે તેનું આકાશ ગામી વિમાન તૌયાર હતું. ખાસી સેના તેણે ચંપાપુરીમાં છોડી અને ઘણી બધી સેનાને કચંનપુર આવવાને આદેશ આપ્યું. ચારેય સેનાએના સેનાપતિએ સેનાની સાથે કંચનપુર તરફ પ્રયાણ કરી દીધું.
પછી વિમાનમાં પિતાની દસેય પત્નીઓ સહિત મુકનસિંહ કંચનપુરના બાગમાં પહોંચી ગયો. બાગની રક્ષિકા માળણને બંસાલા મળી. હવે માળણ ઘણું જ વૃદ્ધ થઈ ગઈ
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બસાલા-૩
૧૨૩
હતી. આંખોએ પણ ઓછું દેખાતું હતું. તે પણ તેણે બંસાલાને ઓળખી લીધી અને બેલી–
“બેટા તું કયાં જતી રહી હતી ? તું એકાએક જ ગાયબ થઈ ગઈ ? તારી સાથે આ કોણ છે ?
મુકનસિંહે પિતાને પરિચય આપ્યો–
“માળણ મા ! હું એ જ રણજીતસિંહ છું જે મણિચૂડ રાજાની નાની રાણીને દીકરો હતે. મોટી રાણીના કલેશથી લાચાર થઈને પિતાએ મને પિટીમાં બંધ કરીને ગંગામાં વહેવડાવી દીધો હતો. હવે મોટો થઈને અહીં આવ્યો છું આ મારી પત્ની છે.”
માળણની સમજમાં જાણે કાંઈ જ ન આવ્યું. તેણે બંસાલાને કહ્યું' બેટા ! હું ઘરડી થઈ ગઈ છું, પણ આ અચ તે કયારેય સાંભળ્યો નહોતે કે દૂધમુખા બાળકની પત્ની આટલી મોટી હાય !”
બંસાલાએ આદિથી અંત સુધીની બધી વાતો વૃદ્ધ માળણને સમજાવી. માળણ ખૂબ જ ખુશ થઈ. મુકનસિંહ અને બંસાલા વૃદ્ધ માળનાં મહેમાન બન્યાં. દસ બાર દિવસ વીત્યા હશે કે મુકનસિંહની સેના પણ આવી ગઈ. હવે મુકનસિંહે પિતાના શિબિર બનાવ્યા. રાજા મણિચડને એક પત્ર લખ્યો.
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
• ૧૨૪
સતી બંસાલા-૩
નરરાજ મણિચૂડ !
હું ચંપાપુરીને રાજા મુકનસિંહ આ પત્ર તમારી પાસે મોકલી રહ્યો છું. તમે મને જંગલમાંથી ઉઠાવ્યો હતે. પુત્રની જેમ મારે જન્મત્સવ પણ ઉજવ્યો અને મારું નામ રણજીતસિંહ રાખ્યું હતું. તમે મને ગંગામાં વહેવડાવી દીધું હતું
તમે અડધું રાજ્ય આપવાનું જે વચન આપ્યું હતું, તેથી હું તમારે રણજીતસિંહ હવે મોટે થઈને આવી ગયા છું. હવે મને અડધું રાજ્ય આપો. તે મારૂં છે. નહીતર - તમારા દ્વારા રાખવામાં આવેલ રણજીતસિંહનામ અનુસાર રણજીતસિંહ તમારી સામે રણમાં ઝુકાવશે.”
મુકનસિંહને આ પત્ર લઈને દૂત મણિચૂડની સભામાં પહોંચ્યો. મંત્રીએ પત્ર વાંચી સંભળાવ્યો. રાજા મણિચૂડે તરત જ જવાબ લખ્યો
રણજીતસિંહ !
થવાકાળ ઘણો પ્રબળ છે. મારા ગંગામાં વહેવડાવવામાં પણ તારૂં હિત જ છુપાયેલું હતું. આજે તું ચંપાપુરીને રાજા છે. તું મારે આત્મજ નથી, તે પણ પુત્ર તે મેં તને માન્ય જ હતો. ક્ષત્રિયનું વચન કયારે મિથ્યા થયું છે ? | મારું લખેલું વચનપત્ર લઈને અહીં આવ. તને રાજ્ય મળશે. તું નાની રાણીને પુત્ર છે. તારી પાછળ મોટી રાણી
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બંસાલા-૩
૧૨૫
પણ પુત્રવતી બની ગઈ હતી. અડધું-અડધું રાજ્ય તમને બંને આપીને હું નિશ્ચિત બની જઈશ”
મુકનસિંહે આ પત્ર વાંચે અને રાજસભામાં પડે. તેની પત્નીઓ પણ ગઈ. બધાનું અપૂર્વ સ્વાગત થયું. રાજા મણિચૂડે વિધિસર મુકનસિંહને અડધા રાજ્યનો રાજાના રુપમાં અભિષેક કર્યો. પિતાના બીજા પુત્ર સાથે ભેગા કરતાં રાજા મણિચૂડે મુકનસિંહને કહ્યું
“આ તારો ભાઈ છે. આની સાથે ક્યારેય વિશ્વાસઘાત ન કરીશ. અડધા અડધા રાજયના તમે બંને માલિક છે. હું હવે આત્મસાધના કરીશ.”
મણિચૂડ રાજા અણગાર બની ગયા. તેમની બંને રાણીઓ પણ સાધ્વી બની ગઈ. મુકનસિંહ ચેડા દિવસે ક ચનપુરમાં રહ્યો. પછી અહીંની વ્યવસ્થા મંત્રીઓને સેંપી અને હવે પૃથ્વીપુર જવા માટે પ્રયાણ કરી દીધું. | મુનસિંહ લાવ લશ્કર સાથે પૃથ્વીપુર પહોંચ્યો. જે અહીંનું વર્ણન કરવા કેઈ કવિ બેસે તો સહસ્ત્ર કોક બનાવી નાખે. રાણું જયસેન તે મુકનસિંહને જોઈને રડતી હતી. અતિ હર્ષમાં પણ દડદડ આંસુ ઝરે છે. જયસેના બેલી
મુકનસિંહ ! તું આટલો મોટો થઈ ગયો, એકવીસ વર્ષ શું વીત્યાં, કેટલાય યુગ વીતી ગયા. હવે તે હું ઘરડી
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૬
સતી બંસાલા-૩
થઈ ગઈ.”
મુકનસિંહ હસ્યો અને બોલ્યો“મા! તારી વહુને તે જે, કેટલી મોટી છે બંસાલા !', બંસાલા શરમાઈ ગઈ. રાજા જયસિંહ બેત્યા
બેટા ! વચ્ચે વચ્ચેથી તે બધું સાંભળ્યું. હવે તું મને શરૂઆતથી સંભળાવ. હું તારા પતિને તારી પથારીમાં સુવડાવીને અહીંયાં ભાગી આવ્યો હતો, પછી તમે બને કેવી કેવી રીતે રહ્યાં ?
બંસલાએ હરણના દૂધ પીવડાવ્યાથી લઈને અહીં સુધીની વાત સંભળાવી વાત સાંભળી સાંભળીને તેઓ ઊંડા શ્વાસ પણ ભરતા હતા. બંસાલાના કઠણ તપની પ્રશંસા તે કરી નહોતા શકતા. બધા વિચારી વિચારીને રહી જતા હતા. પૃથ્વીપુરમાં મહિનાઓ સુધી ઉત્સવ સમારંભ થતા રહ્યા. રાજા જયસિંહે ઘણું જ દાન આપ્યું.
કાશીના બ્રાહ્મણ વિષ્ણુ ભટને પણ બોલાવાયા. તેમણે તે મુકનસિંહનું આવું ભવિષ્ય જણાવ્યું હતું. જે પથ્થર પર દોરેલી લીટી બની ગયું. રાજા જયસિંહે તે જતિવિંદ પંડિતને બાર ગામ આપ્યાં. અને સેનાની હજારો મુદ્રા આપી.
મકનસિંહની પાસે બધા જ રેગ નાશ પામવાની જડીબુટ્ટી હતી. આ જડીબુટ્ટીના પ્રભાવથી તેણે રત્નાવતીના
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બંસાલા-૩
૧૨૭
કોઢ દૂર કરીને તેની સાથે લગ્ન કર્યા હતાં અને હવે આ જડીબુટીથી તેણે પૃથ્વીપુરના સેંકડો અસાધ્ય રોગીઓને નીરોગી કરીને નવું જીવન આપ્યું. એ માણસ કેટલો ભાગ્યશાળી છે. જેને પરોપકાર કરવાને કઈ અવસર મળે છે. મુમનસિંહ ભાગ્યશાળી જ હતે.
રાજા જયસિંહ હવે વૃદ્ધ થઈ ગયા હતા. લગ્ન પછી પાંત્રીસ વર્ષે તો મુકનસિંહ જ હતા. હવે મુકનસિંહ પણ વીસ વર્ષ થઈ ગયા હતા. તેમને ઘરડા તો થવાનું જ હતું. તેમણે વિચાર્યું -
હવે રાજયને વળગી રહેવું બિલકુલ યોગ્ય નથી. પૃથ્વીપુરમાં મુનિ ધર્મઘોષ પણ આવેલા છે. આ અવસરને નહીં છોડું. મુકનસિંહ હવે બધી રીતે યોગ્ય છે.
રાજા જયસિંહ પોતાના સમસ્ત પરિવાર સહિત મુનિ ધર્મષને બેધ સાંભળવા ગયા. બોધ સાંભળ્યા પછી તે તેમને નિશ્ચય પાક થઈ ગયે. તેમણે મુનિ પાસે દીક્ષાની
અનુમતિ માગી. મુનિશ્રીએ અનુમતિ પ્રદાન કરી દીધી. - મુકનસિંહે ચિતોડમાં ફૂલવતીની સાથે લગ્ન કરતા પહેલાં મુનિને બોધ સાંભળીને શ્રાવકનાં વ્રત ધારણ કર્યા હતાં. બંસાલાએ પોતાના પીયરમાં પહેલાં જ વ્રત ધારણ કરી લીધાં હતાં. હવે તેની બીજી પત્નીઓએ પણ શ્રાવકનાં વ્રત ધારણ કર્યા. રાણી જયસેનાએ પણ પતિની સાથે જ
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી મસાલા
દીક્ષા લેવાને નિશ્ચય કરી લીધા. રાજા રાણીનેા ભવ્ય દીક્ષા સમારંભ થયા. મુનિ જયસિંહ અને સાધ્વી જયસેનાએ ગુરૂદેવની સાથે અન્ય જગ્યાએ વિહાર કર્યાં.
૧૨૮
અધુ' કામ પેાતાના સમય પર થાય છે, તેનાથી પહેલાં કેવી રીતે થાય ? હવે કનકવતીપુરી જવાના સમય આવ્યે તા મુકસિંહ દસેય પત્નીએ સદ્ગિત પેાતાના વિમાનમાં બેઠા અને કનકવતીપુરી પહેાંચી ગયા.
રાજા મકરધ્વજમાઈનું અપૂર્વ સ્વાગત કર્યું. મસાલાને છાતીએ લગાવીને તે ખૂબ જ રડયા. રાણી પણ રડી. આ આંસુ પણ ખુશીનાં હતાં. ખસાલાના તપ-ત્યાગની વાત મુકના’હે સાંભળાવી. રાજા-રાણી સાંભળીને ગઢિત થઈ ગયાં.
મુકનસિહ થાડા દિવસ કનકવતીપુરી સાસરીમાં રહ્યો. પછી તે પૃથ્વીપુર પહોંચી ગયા. હવે તે અહીંના રાજા હતા. મુકસિંહ પૃથ્વીમાં જ રહેતા હતા.
આકાશ ગામની વિદ્યા અને આકાશગામી વિમાન તેની પાસે હતાં. તેમાં બેસીને તે કૉંચનપુર, ચંપાપુરી વિગેરે જગ્યાએ જતા હતા. મહેન્દ્રપુરી, ધારાપુર, નકપુર અને ચિતાડ વિગેરે પેાતાની સાસરીએમાં પણ જઈ આવતા હતા. હવે અનેક રાજાઓએ મુકનિસ હની અધીનતા સ્વીકારી લીધી હતી. ન્યાય-નીતિથી તે પેાતાની પ્રજાનુ પાલન કરતા
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતી બંસલા-૩
૧૨૯ હતે.
મુકનસિંહની પત્નીઓ હવે પુત્રવતી બની ગઈ હતી. મુકનસિંહ દસ પુત્રને પિતા હતો. તેના બધા જ પુત્ર સુંદર અને સ્વરૂપવાન હતા. સમય જતાં બધા મોટા થયા અને બધા જ વિદ્વાન થયા. લગ્ન પણ બધાનાં થઈ ગયાં હતાં. ઘરમાં દેવ કન્યાઓ જેવી સુંદર વહુઓ આવી.
મુકનસિંહના બધા જ સસરા વૃદ્ધ થઈ ગયા હતા અને પોતાના રાજ્યને ભાર મુકનસિંહને સંપીને તે બધા અણગાર બની ગયા હતા. આ બધા રાજાની વ્યવસ્થા મુકનસિંહ કરતે હતો.
પ્રજાનું પાલન કરતાં કરતાં મુકનસિંહને વર્ષો વીતી ગયાં. હવે તેને પણ વૃદ્ધાવસ્થાનો. સ્પર્શ થઈ ગયો હતે તેનાં ભાગ્ય જાગ્યાં તે પૃથ્વીપુરમાં તેના પિતા-મુનિ જયસિંહ આવ્યા. મુકનસિંહ પિતા-મુનિને બોધ સાંભળવા ગયે. ઘણા લાંબો બોધ મુનિશ્રીએ આપ્યો.
અંતમાં એટલું જ કહ્યું કે આ વૈભવ તો અહીંયાં રહી જાય છે. ધર્મ જ પરભવનો સહારો છે. એનાથી આ વૈભવ મળે છે, આનાથી જ સ્વર્ગ અને મોક્ષ મળે છે. એ મેળવ્યા પછી કશું જ મેળવવાની જરૂર રહેતી નથી અને મોક્ષ મેળવવા માટે જ માણસને જન્મ મળે છે.
બોધની સમાપ્તિ પછી બંસાલાએ મુકનસિંહની સામે જઈને કહ્યું
હવે શું વિચારો છો સ્વામી ? હું તે દીક્ષા લઈશ.”
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦
સતી બંસાલા-૩
મુકનસિંહ બેલ્યો
પ્રિયે ! હું તને કેવી રીતે છોડી શકું? હું પણ તે તૈયાર બેઠે છું.”
પદ્માવતી, કમલશ્રી, કનકાવતી, વિગેરે બાકીની નવ પણ બોલી પડી
“તે તમે બંને જ જશો ? તમે એવાં સ્વાથી છો ? અમે પણ સાથે આવીશું.”
બંસીલા હસીને બોલી.
બહેને ! તમને હું કેવી રીતે છોડી દઉં? આપણે સૌ સંયમ ધારણ કરીશું.'
બધાએ સંયમ લીધે, મુકનસિંહે પોતાના પુત્રોને બધા દેશનું રાજ્ય સેપ્યું. આકાશ માર્ગેથી તે કાશી ગયા અને નંદ ગોવાળ અને લક્ષ્મી ગોવાળણની પણ અનુમતિ લઈ આવ્યું. તેના સસરા તે પહેલાં જ અણગાર બની ગયા હતા. પૃથ્વીપુરમાં ઘણે ભવ્ય દીક્ષા સમારંભ થયો. મુકનસિંહે દીક્ષા લઈ લીધી. બંસાલા સહિત તેની દસેય પત્નીઓ પણ સાધ્વી બની.
વર્ષો સુધી આ અગિયારેય મુમુક્ષુઓએ ચારિત્રનું પાલન કર્યું. મૃત્યુ આવવાથી બધાગી નશ્વરદેહને ત્યાગ કરીને શિવપુરમાં વાસ કર્યો. મુકનસિંહ-બંસાલા આજે નથી, પરંતુ તેમની કીર્તિગાથા આજે પણ છે અને ભવિ. ષ્યકાળમાં પણ સદાય ચમકતી રહેશે.
સમાપ્ત
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
સયવત્સ-સાલિ ગા
ભવ્ય, સૌમ્ય અને શીતળ સુધાકરમાં પણ કાળાશ છે. એકલા ચંદ્ર તો રાતને નથી ભૂસી શકતા, પણ અંધારુ તા ભૂસી જ નાખે છે. એટલા માટે આટલા ગુણેાવાળા ચંદ્રનું કલેક ખટકતું નથી, પરંતુ રુપનું કલ ́ક ખટકતુ લાગે છે.
આ વાત તેા રાજકુમાર સયવત્સ બાબતમાં છે. તેનુ રૂપ એવું છે કે કામદેવના ભ્રમ થઇ જાય. શકિત સ`પન્ન પણ છે. વીર ચાદ્ધો હાવાની સાથે સાથે દાનશૂર પણ છે. માતા પિતાના ભકત છે. પ્રજા જનાને વહાલા છે અને કુંવારી કન્યાએ તેને જોઈને નિસાસા નાખે છે. વિનયી, નીતિવાળા, શિષ્ટ, મધુરભાષી અને ખેતેર કલાઓના તે જ્ઞાની છે.
આટલા સારા ગુણાવાળા રાજપુત્ર સયવત્સ જુગારના વ્યસની છે. જુગા૨ ૨મવામાં તેને ઘણા આનદ આવે છે. ઉજ્જયનીના સમ્રાટ પ્રભુવત્સ જાણે છે કે મારા પુત્ર જુગાર રમે છે, પણ વિચારે છે, ‘જ્યારે લગ્ન થશે અને માથા
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૨
સદયવસ-સાવલિંગ
પર શાસનને ભાર આફશે તે પિતાની જાતે સમજી જશે. જવાબદારીને ભાર બધાને હોશિયાર બનાવી દે છે. હું શું હંમેશાં બેસી રહીશ? એક દિવસ માળવાને રાજા તો આને જ બનવાનું છે. પછી આટલો અવકાશ જ નહીં મળે કે જુગાર રમવા બેસે. આમ વધુ વિચારીને નરેશ પ્રભુવત્સ વધારે ધ્યાન આપતા નહોતા.
મહારાણ મહાલક્ષ્મીના પણ આ જ હાલ છે. એક દીકરો છે. તેને શું કહે ? વિચારે છે, “રમવા-ખાવાની ઉંમર છે. મને ક્યાં દસ વીસ દીકરા છે? ઘણું બધું દાનમાં જતું રહે છે. થોડું અમથું સદયવત્સ જુગારમાં બગાડે છે, તે શું થયું?”
આ જ તે માનો પ્રેમ છે. અતિશય લાડથી હોશિયાર બાળક પણ બગડી જાય છે. પરંતુ એવું પણ નથી કે માતા પિતાએ કયારેય કુમારને ન સમજાવ્યો હોય. જ્યારે ક્યારેક સમજાવતા તે રાજકુમાર મોટા ભાગે દાર્શનિકેના જેવી વાત કરતો. મહારાજ હસીને વાત ઉડાવી દેતા.
કુમાર કહે -
જુગાર કયાં નથી? વ્યાપારી ધનને ઉપયોગ કરે છે. કયારેક લાભ થાય છે તો કયારેક નુકશાન. તેમાં પણ જુગારની જેમ હાર જીત છે.
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદયવસ–સાવલિંગ
૧૩૩
ગર્ભવતી ઉદરને ભાર વહન કરે છે. તેને શી ખબર હોય કે છોકરી હશે કે છે કરે ? આ પણ જુગાર થયે.
રાજાઓમાં યુદ્ધ થાય છે. બંને પક્ષે વિચારે છે કે હું જીતીશ.પરંતુ જીતે છે તો એક જ. જીવનનું દરેક કાર્ય જુગાર છે. આ ખેલીને જુઓ તો જુગારે હાર જીતના અસંખ્ય રૂપ ધારણ કરી લીધાં છે.
‘લાભ-નુકશાન, જય-પરાજય; મિલન-વિયેગ, આશા નિરાશા વિગેરે બધા હાર-જીતના અસંખ્ય રૂપોમાંથી એક છે. મારી જુગારની રમત પણ જીવનનો પૂર્વાભાસ છે.”
આટલી વાત સાંભળતાં તે મહારાજ પ્રભુવસ કહેતા
હવે તારી સાથે દલીલ કોણ કરે? જેવી તારી ઈચ્છા. પણ એટલું તે કહીશ જ કે જુગાર એક ખરાબ વ્યસન છે. આ એક ખરાબ વ્યસનની સાથે ચોરી, માંસ સેવન વિગેરે બીજ પણ ખરાબ વ્યસન લાગુ પડે છે. ત્યારે માણસ આ જીવન હારી જાય છે.
- “તમે જ્યારે કેઈનું ધન જીતો છે, ત્યારે હારવાવાળાને કેટલી પીડા થતી હશે. પારકી પીડા તે દરેક દશામાં હિંસા છે અને હિંસા એ પાપ છે. હવે બેલ, શે જવાબ છે તારી પાસે ?”
કુમારે જવાબ આપ્યો. જવાબ આપતાં પહેલાં બં
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪
સદયવલ્સ-સાવલિંગ
કાન પકડયા અને બોલ્યા
પિતાજી! એવું તે કયારેય નહીં થાય કે જુગાર માટે હું ચોરી કરૂં અને માંસનું સેવન પણ કરવા લાગું. એવું તો હું વિચારીશ પણ નહીં. મેં અત્યાર સુધી મારી જુગારની રમતને ન તો વ્યસનનું રૂપ આપ્યું છે અને ન આપીશ.
જે પિતાની જીવિકા માટે રમે છે, તે વ્યસની છે. હું હારવાવાળને દુઃખી નથી કરતે, પરંતુ જીતવાથી તેને કોઈ સન્માનિત ઢંગથી જીતેલું ધન પાછું આપી દઉં છું. હું હારું તે ખિન્ન નથી થતો. મુનિ કહેતા હતા કે જીવનના દરેક દ્વન્દ્રમાં સમતા લઈ આવે તે નવાં કર્મોના બંધનમાં પડાતું નથી. હું મારી જુગારની રમતમાં સમતાને રસ પીઉં છું. ખેલાડીની ભાવનાથી જ રમું છું.”
બસ, પછી મહારાજે કાંઈ ન કહ્યું. આ કેમ ચાલતા તે રહ્યો પણ મંત્રી બહુ જ ગુસ્સે થતા હતા. લોકોમાં કહેવાય છે કે કઈ ભાર ભરે અને કેઈના પ્રાણ નીકળે. મહામંત્રી સદયવને જુગારથી બહુ જ ઘણા હતી. વિચારતે હતે
“માતા પિતા આને રોકતાં નથી. રાજ્યનું ધન શું આમ ઉડાવવા માટે છે ? મહારાજ ના રૉકે, પણ ધનની
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદયવસ-સાવલિંગ
૧૩૪
પૂંજી તે મારા હાથમાં છે. હું રાજકુમારને ધન જ નહીં આપું. મારી ફરિયાદ કરશે. જોઈએ રાજા મને કેવી રીતે કહે છે કે કુમારને જુગાર માટે ધન આપી દો ? કહી પણ શકે. જો કહેશે તે હું રાજ પરિષદ અને લેક પરિષદની સામે આખી વાત મૂકી દઈશ.”
મહામાત્ય સદયવલ્સને ખૂબ જ હેરાન કરત. સદયવત્સ જ્યારે પણ ધન માગતે તે કહેત-મહારાજ પાસેથી આજ્ઞાપત્ર લખાવી લાવો. પણ સદયવત્સ પિતાની પાસે જતો નહોતો. પિતાના ખીસા ખર્ચમાંથી નિયમિત તેને રોજ મળતું. તેમાંથી પિતાને શેખ પૂરે કરી લે. સદયવત્સ વિચારત
મંત્રી ભલે ધન ન આપે. જુગાર તે ભાગ્ય પરીક્ષા છે, જ્યારે ભાગ્યે ખુલશે તે પોતાની જાતે ધન આવશે.”
મહામંત્રીનું આ ન આપવું એ તે રાજ્યની હિત. ચિંતાનું તે એક બહાનું હતું. અસલ વાત હતી રાજકુમાર પ્રત્યે સ્વાભાવિક ચીડ. આવી રીતે બધું ચાલતું હતું.
શાલિવાહન, પ્રતિષ્ઠાનપુરના રાજા હતા. સાવલિંગ તેમની પુત્રી હતી. રાજકુમારી ઘણું જ રૂપવતી હતી. રાજાએ તેને સ્વયંવર રચ્યો તે ઉજજયિની પણ નિમંત્રણ મે કહ્યું.
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬
સદયવલ્સ-સાવલિંગા
મહામંત્રીએ કહ્યું
“મહારાજ ! સ્વયંવરનું નિમંત્રણ આવ્યું છે તે તમે જાવ.” ત્યારે નરેશ પ્રભુવત્સ હસવા લાગ્યા અને મહામંત્રીને કહ્યું
તમે સ્વયંવરમાં જાવ.”
હું ? હું શા માટે જાઉં ? કેમાં કયારેય એવું નથી બન્યું કે રાજકન્યાના સ્વયંવરમાં મંત્રી જાય.”
રાજા પાછી હસ્યા અને બોલ્યા
“મંત્રી ! આજે તમે આટલા બધુ કેવી રીતે થઈ ગયા ?”
“રાજન ! તે આ બધુને સ્પષ્ટ આદેશ આપે. તમારી કેયડાની ભાષા હું સમજી શક્યો નથી.”
“મંત્રી ! તમે સ્વયંવરમાં જાવ, કારણ કે રાજપુત્ર સદયવત્સ એકલો તે જશે જ નહીં. અંગ રક્ષક હશે, એના હશે અને તમે પણ સાથે રહેજે. હું હવે લગ્ન કરીશ નહીંહવે તે સદયવત્સનાં લગ્ન થશે.”
હવે મંત્રીની સમજમાં વાત આવી. પરંતુ મંત્રી ચિડાઈ ગયા. કોણ જાણે કેમ સદયવત્સ તેને ખટકતો જ રહેતો હતે. મને મારીને મંત્રી સદયવલ્સની સાથે પ્રતિષ્ઠાનપુર ગયે. સદયવત્સ તે રૂપ અને ગુણેને સાગર હતું. તેથી
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદયવસ-સાવલિંગ
૧૩૭
રાજકુમારી સાવલિંગા તેને વરી ગઈ.
લગ્ન થયાં. દહેજ મળી. મહોત્સવની સાથે સાવલિંગ ઉજજયિનીના ભવનમાં આવી. વહુનું રૂપ જોઈને સાસુ મહાલક્ષ્મીનું હદય પુલકિત થઈ ઊઠયું. રાજાને કહ્યું- હું ધન્ય બની ગઈ. જે દીકરો, એવી વહુ. મારા ઘરમાં અજવાળું થઈ ગયું.
સદયવત્સ અને સાવલિંગાની જોડી કામ–રતિની જોડી જેવી જ હતી. બંનેમાં અતિશય પ્રેમ હતે. લગ્નનું ફળ પ્રેમ હોય તે સેનામાં સુગંધ જ સમજે. રાજપુત્રનું મન તેની પ્રિયામાં લાગી ગયું. દાંપત્ય સુખ ભોગવતા સદયવત્સના દિવસે ઘણા સુખપૂર્વક વીતી રહ્યા હતા.
ઉજજયિની માળવા દેશની મહાનગરી હતી અને રાજધાની પણ. પ્રભુવત્સ ત્યાંના ધીર–વીર અને ન્યાયપ્રિય રાજા હતા. મહારાણી મહાલક્ષ્મી પણ પતિવ્રતા સન્નારી હતી. નગરીની શોભા પણ મનને મેહતી હતી. પ્રકૃતિની સમૃદ્ધિ પણ ત્યાં વેરાયેલી હતી. બાગની હરિયાળી અને ઝરણના નિર્મળ પ્રવાહ દૂરથી જ ખેંચાતા હતા.
ધનવાન શેઠિયાઓ, કલાકાર અને શ્રમજીવીઓ ઉજજયિનીમાં રહેતા હતા. શૈવમતના બ્રાહ્મણ હતા.
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
સદયવત્સ-સાવલિંગ
જયોતિષીઓ પણ હતા અને જિનમતાનુયાયી પણ હતા. હવે રાજકુમાર સદવસનાં લગ્ન પણ થઈ ચૂક્યાં હતાં. બધી બાજુથી પૂર્ણતા હતી. તેથી હવે નરેશ પ્રભુવત્સ સદયવસને યુવરાજનું પદ આપવા ઈચ્છતા હતા.
ઉજજયિનીમાં જ્યાં ધનવાન શેઠ રહેતા હતા ત્યાં મહાદેવ બ્રાહ્મણ જે નિર્ધન પણ હતે. બ્રાહ્મણથી તે. આમેય લક્ષમી રીસાયેલી જ રહે છે. પરંતુ બ્રાહ્મણ મહાદેવને ત્યાં તો રોટલાનાં પણ સાંસાં પડતાં હતાં. એક દિવસ બ્રાહ્મણીએ કહ્યું
તમારૂં જયોતિષનું જ્ઞાન શા કામનું, જે પોતાની ગરીબાઈ પણ દૂર ના કરી શકે ? રાજદરબારમાં જાવ અને રાજાને તમારો પાંડિત્ય ચમત્કાર બતાવી આવો. ત્યારે જ ગરીબાઈ ભાગશે.”
જ્યોતિષી મહાદેવને બ્રાહ્મણની વાત ગમી ગઈ અને તે સીધે પ્રભુવત્સ રાજાની સભામાં પહોંચ્યા. રાજાને આશીર્વાદ આપીને બેસી ગયો. મહાદેવ તિષી પહેલી વાર દરબારમાં ગયો હતે. રાજા પ્રભુવન્સનું ધ્યાન તેના તરફ ખેંચાયું અને પૂછયું
“તમે કેણ છે ? શું ઈચ્છે છે ? પહેલાં ક્યારેય નથી આવ્યા ?'
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદયવસ-સાવલિંગ
૧૩૯
* બાહ્યા
એક સાથે ત્રણ પ્રશ્નો. મહાદેવ બોલ્યો
“પૃથ્વીનાથ ! તમારી પ્રજા છું. સાંભળ્યું છે. જાણું પણ છું કે રાજાને ત્યાં ગુણેની પરખ થાય છે, હું
જ્યોતિષી છું. જ્યોતિષની આંખ આગળ-પાછળ બંને તરફ જુએ છે. પણ હું નિધન છું.'
તે લઉં તમારી પરીક્ષા ? જ્યોતિષ શું છે, તારમાં તુકકે છે. કાંઈ બતાવી શકશે ?”
“રાજન્ ! જાણકાર માટે જોતિષ, જ્યોતિષ છે. ભૂત ભવિષ્ય મારા હાથમાં છે. પરીક્ષા કરો.”
“આટલે અહંકાર ! મનુષ્યના જન્મ સમય રાશિનક્ષત્રથી તમે ડું જણાવતા હશે, પણ હું એક એવા જીવ બાબતમાં પૂછું છું કે, જેની કોઈ જન્મપત્રિકા નથી. જયમંગળ મારો પ્રિય હાથી છે. માળવાનું ગૌરવ ગજરાજ જયમંગળ. તેનું આયુષ્ય કેટલું છે તે જણાવે.”
મહાદેવે ગણત્રી કરી અને બોલ્યો
“રાજન ! તમારે હાથી જયમંગળ કાલે બપોરે મરી. જશે.”
શું કહે છે મૃખ ! આવી અશુભ વાત ! સારોભલે, સાજે નર હાથી કેવી રીતે મરશે ? બસ, આ જ તારી પરીક્ષાનો પુરસ્કાર છે કે તું કારાવાસમાં સડીશ. મેં
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦
સદયવલ્સ-સાવલિંગ
તારું ભવિષ્ય જણાવી દીધું.'
આજ્ઞા થઈ. મહાદેવ કારાવાસમાં પુરાઈ ગયે. લોકે ' હસ્યા. બધાએ એક જ વાત કરી.
જ્યોતિષી બીચારો ! પિતાનું ભવિષ્ય નથી જાણતો, જયમંગળ હાથીનું જાણે છે. હાથી કાલે મરશે અને એને અત્યારે કારાવાસમાં પૂરી દેવામાં આવ્યું.
ભાગ્ય હસે છે. જ્યોતિષ—વિદ્યા મારી આગળ પાણી ભરે છે. જ્યોતિષના બળ પર ધન લેવા નીકળ્યા હતા. મૂર્ખાએ એમ ન વિચાર્યું કે હું ઈચ્છીશ તો ઘેર બેઠાં ધનવાન કરી દઈશ. સેનાના બદલે લોખંડની સાંકળ મળી.
આ તરફ રાજા પ્રભુવત્સ પણ દેવને અથવા બનવા કાળને નહોતા માનતા. તેમણે નકકી કર્યું.
હું તેની તિષ વિદ્યાને જોઈશ. જોઉં છું હાથી "કેવી રીતે મરે છે.”
મોતને ચારેય તરફથી ઘેરી લેવામાં આવ્યું. વચમાં - જયમંગળ. ચારેય તરફ પશુ ચિકિત્સક અને જાણકારે. રાજાનો કડક આદેશ હતે- હાથીને મરવા દેવાને નથી. સારી દેખ ભાળ થવી જોઈએ. ચિકિત્સકો પણ સંમત થયા. ઘેરાઈને બેસી ગયા. પીપળાનાં પાન આવ્યાં. છેડાએ “ ક્યા- ના, પીપળાનાં પાન ન ખવડાવો. વાયુ કુપિત
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદયવત્સ-સાવલિંગ
:
૧૪૧
થશે. પાનાં ખસેડી લેવાયાં. શેરડી ખવડાવવામાં આવી. સારો રહ્યો. સવારે મળનું નિરીક્ષણ થયું, પેશાબ તપાસાયા. ચિકિત્સક એક મત હતા. હાથી સ્વસ્થ છે. હવે ના મરી શકે. નીરોગીને કણ મારશે? કાળ રેગીને મારે છે. - તિષ વિદ્યા નિષ્ફળ થશે અને ચિકિત્સા સફળ થશે. બપોર પહેલાં ઘાસ આપવામાં આવ્યું. હવે બપોર પડવામાં વાર જ ક્યાં હતી ?
હાથીને તપાસનારાઓ, હાથીના સેવકો વિગેરે બધા હાથીને ઘેરાઈને ગપ સપ કરી રહ્યા હતા. હાથીએસૂંઢ ઉઠાવી, ચીસ પાડી અને પગમાં બાંધેલી સાંકળને તેડીને ભાગ્યો. રસ્તા પર જતી પણહારીઓના માથા પરથી ઘડા પડી ગયા. ભાગદોડ મચી ગઈ. હાથી જંગલમાં ભાગી ગયો. લે કોને જીવ બચી ગયે, પણ એક બ્રાહ્મણ ચકકરમાં ફસાઈ ગઈ. બ્રાહ્મણ ગર્ભવતી હતી. ભાગે કેવી રીતે ?' તેની અઘરના ઉત્સવનો વરઘોડે તેના પીયરથી સાસરે જઈ રહ્યો હતો. સાથે હતા એ તો બધા લોકે ભાગી ગયા, પણ ભારે પગ વાળી બ્રાહ્મણ ન દોડી શકી.
જયમંગળ તેને સૂંઢમાં લીધી. રક્ષક સૈનિક દૂર દૂર : થઈ ગયા. બ્રાહ્મણીને પતિ અવાક થઈ ગયે. ફાટેલી આંખે તેણે બૂમ મારી
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૨
સદયવત્સ-સાવલિંગા
રક્ષકે ! મારી પત્નીની રક્ષા કરો. મારી પાસેનાં બધાં આભૂષણે હું તમને આપી દઈશ. એકી સાથે બે જીવ મરશે. પત્ની પણ અને ઉદરમાંનો વંશદીપ પણ.
પણ જીવથી તે વધારે આભૂષણ નથી. કેઈ રક્ષક હાથીની પાસે ન ગયે. ભાગ્યના સંજોગે સદયવત્સ ઘડા પર સવાર થઈ કેણ જાણે ક્યાંથી આવી ગયે. સાહસ કરીને ભાલે ફેંકયો. હાથી પડી ગયે. બ્રાહ્મણ બચી ગઈ. જયમંગળ મરી ગયો.
રાજાએ પીઠ થાબડી–
દીકરા ! તે સારું કર્યું. બે પ્રાણુઓના જીવ બચી ગયા. હું ખુશ છું. હવે સમય આવી ગયો છે કે તને યુવરાજ બનાવી દઉં. તારૂં શૌર્ય પ્રશંસનીય છે. સેંકડો સશસ્ત્ર રક્ષકો ઉભા ઉભા કૌતુક જોઈ રહ્યા અને તે બે જીવોને બચાવી લીધા !”
“પિતાજીજીવ તો ત્રણ બચાવ્યા. હવે તે મહાદેવના પણ પ્રાણ બચશે.”
રાજાનું ધ્યાન ગયું. યાદ આવ્યું અને બોલ્યા
વત્સ ! મહાદેવ સાચા પડયા. ઉપાય કરવા છતાં પણ હું હાથને ન બચાવી શક્યો. મહાદેવેએ ન જણાવ્યું હેત તો પણ આ ઘટના બનતા જ, તેણે જણાવ્યું એ તેનો
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદયવત્સ-સાવલિગા
૧૪૩
ગુણ છે. ગુણની પૂજા થશે.”
રાજા એવી જ રીતે પાસાં બદલે છે. ક્યારેક ખુશ અને ક્યારેક ગુસ્સે. ક્યારેક શત્રુ અને કયારેક મિત્ર. પ્રભુવત્સ નરેશે મહાદેવ તિષીને મુકત કરી દીધું. તેને થન આપ્યું. પછી પોતાના મંત્રીને કહ્યું.
મંત્રીઓ ! આજે સદયવસે પોતાનું શૌર્ય બતાવ્યું. હવે આપણે તેને યુવરાજ પદ પર અભિષેક કરીશું અને તેને સાર્વજનિક અભિનંદન આપીશું.”
મંત્રીઓએ ધન્ય ધન્ય કહ્યું. પણ બધાના બેલવામાં મહામંત્રીનું મૌન છુપાઈ ગયું. તેને આ બધું સારું ન લાગ્યું. તેણે વિચાર્યું:
મેં સદવત્સને ખૂબ જ હેરાન કર્યો છે. તેના ખર્ચ માટે ધન નથી આપ્યું. હવે તે યુવરાજ બનશે તો તેની પીપુડી વાગશે અને એ મને હેરાન કરશે. તે પછી તેને યુવરાજ બનાવવાનું રોકી દઉં. હજુ તે દોરી હાથમાં છે?
સંધ્યા વખતે જ્યારે સભા વિસર્જિત થઈ તે મહામંત્રી રાજાની પાસે પહોંચ્યા. બે જ હતા. ચારેય તરફ જેઈને મંત્રીએ મંથરાની જેમ બોલાવાનું શરુ કર્યું -
“રાજન્ ! રાજા કોના માટે છે ?' પ્રજા માટે.” રાજાએ કહ્યું.
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪
સદયવસ-સાવલિંગા
મંત્રીએ પાછું પૂછયુંરાજા પ્રજા માટે શું કરે ? તેને સુખી કરે, સુરક્ષા કરે અને ન્યાય કરે.”
બસ, તે ન્યાયની વાત જ સાંભળે. સદયવલ્સને યુવરાજ બનાવે એ ન્યાયનું ગળું દબાવવા જેવું છે.” મંત્રી નીચે પ્રમાણે કહીને ઊભું થઈ ગયે-કઈ પણ હોય, પિતાનું હોય કે પારકું, ન્યાયની દષ્ટિએ બધા સમાન છે. રાજકુમારે દંડનું કામ કર્યું અને તેને પુરસ્કારમાં યુવરાજનું પદ મળે તે આ ન્યાયને કે હાંસીપાત્ર આદર્શ ગણાશે?
સારા ભલા પટ્ટ હાથીને રાજકુમારે મારી નાખ્યો. દેશનું ગૌરવ નષ્ટ કરી નાખ્યું, આ પ્રશંસાની વાત થઈ? મહાદેવ તિષીની વાત રાજકુમારે સાચી પાડી. જયમગલને જાણી બૂઝીને રાજકુમારે મારી નાખ્યો. આવા નિંદા જનક કર્મનાં વખાણ કરવામાં આવે તો ન્યાય જેવી કોઈ ચીજ રહેશે જ નહી.”
રાજાએ સાંભળ્યું અને તેમને વિચાર બદલાઈ ગયો. હવે ન્યાયનું ઝનૂન એવું સવાર થયું કે બેલ્યા
તે હવે ન્યાય જ થશે. મંત્રી, જે પુત્ર અપરાધી હશે તે તેને પણ દંડ થશે. હવે તે લોકે એવું કહેશે કે રાજા પ્રભુવન્સે ન્યાય માટે પોતાના એક માત્ર પુત્રને પણ દેશ
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદૃયવસ-સાવલિ ગા
૧૪૫
નીકાલ કરી દીધા.’
આ નિણૅયથી મંત્રીને ખૂબ આનંદ થયા. પણ મનને ભાવ છુપાવીને ગંભીર બની ગયા. થાડી વાર અને મૌન રહ્યા. પછી મત્રી જ માહ્યેા—
આટલા કડક કઠોર દંડ ! આ તા અતિશય થશે.’ હવે તમે એના પક્ષ લેા છે ?તેને યુવરાજ ન બનાવું. એ તા કેાઈ દડ ન કહેવાય. દંડ તા એ છે કે સત્યવત્સ હવે મારા નગરમાં ન રહે.’
સયવત્સને આજ્ઞાપત્ર મળી ગયા. સવારે અને સવારે જ ઉજ્જયિનીમાં સનસનાટી ફેલાઈ ગઈ. રાત ભરમાં કેવી રીતે પાસા બદલાઈ ગયા ? રામ યુવરાજ બનવાના હતા અને કૈકેયીએ વનવાસ અપાવ્યુ. સયવસની તા કાઈ એરમાન માતા પણ નથી.
કાઇનેય ખબર નહાતી કે મહામત્રી જ કૈકેયી બની ગયા હતા. રામ દ્વારા લાક હિત થયુ અને સયવત્સ દ્વારા પણ થાડુ થવાનું હતું તેથી આ બધું થયું. જેવી રીતે સીતા રામની સાથે ગઇ તેવી જ રીતે સાલિંગા પશ્ સયવન્સની સાથે ગઈ.
રાજાની આજ્ઞાની કંડારતા આગળ મહારાણી મહાલક્ષ્મીને પણ ઝુકવું પડયું. તેને તો બસ એટલું જ હતુ` કે આંસુ વહાવતી રહે તેથી રડતી રહી. પણ એકલી તે જ ના રડી.
५०
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬
સદયવત્સ-સાવલિંગા
ઉજજયિની રડી. બધા રડય. સદયવત્સ બધાને યાર હતો. નગરીને પ્રણામ કરીને બને વન તરફ ચાલી નીકળ્યાં. તેઓ હતાં અને તેમનું ભાગ્ય તેમની સાથે હતું.
ઠ-શીતળ છાંયે, સઘન વન. પ્રચંડ ગરમી. સદયવસ અને સાવલિંગા ઝાડના છાંયડાની નીચે બેઠાં હતાં. તરસને કારણે સાવલિંગ શીતળ છાંયડાનું સુખ પણ નહોતી ભેગવી શકતી. હોઠ પર જીભ ફેરવતાં બેલી
અહીંયાં પાણી ક્યાં મળશે ? ઘણું સખત તરસ લાગી છે.” સદયવત્સ ઊઠો અને બેલ્યો- “કયાંકથી તો મળશે. તું બેસ. હું હમણાં લઈને આવું છું.” સદયવત્સ ચાલતે નીકળી પડ્યો. ફલલ, ફલલ ફલલ-અવાજ આવ્યું. અરે કયાંક પણ વહી રહ્યું છે. ઝાડીની મધ્યમાં એક ઝરણું ફૂટી રહ્યું હતું. ઘણું ચાખું પાણી હતું. નીચે નાના નાના પત્થરના ટુકડા હતા. પાણી એવું પારદર્શક હતું કે સોય ના તે પણ ચમકવા લાગે.
વસે પાંદડાં તેડયાં. સૂકાં તણખલાં લીધાં. પાંદડાંને વિધ્યાં અને પડિયે તૈયાર થઈ ગયે. - તે પાણી ભરવા લાગ્યો અને અવાજ આવ્યો– “ઊભા રહે.” વત્સ ચેંકી ગયા. પાછા ફરીને જોયું તે એક વૃદ્ધા
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદયવત્સ-સાવલિંગ
પત્થર પર બેઠી હતી. આ કયાંથી આવી ગઈ ?
વૃદ્ધા બોલી–
આ ઝરણું દેવાધિષ્ઠિત છે. હું પ્રપ્રાલિકા છું. આ ઝરણની રક્ષિકા. અહીંયાં લેહીંના બદલે પાણી મળે છે. જેટલું પાણી લો એટલું જ લેહી આપો.”
માતા ! મારી સાવલિંગાને માટે તે હું પ્રાણ પણ આપી દઈશ. મને પણ લેવા દો. મારી સાથે ચાલે. મારી સામે મારી પ્રિયા પાણી પી લે તે હું તમને મારું લેહી આપીશ.”
“સારું ! તું પણું પી લે. તેને માટે પણ લઈ લે. હું સાથે આવું છું.”
સદયવસે પાણી પીધું. પડિયે ભરીને સાવલિંગાની પાસે ગયા. સાવલિંગા પાણી પીવા લાગી. તેણે ધીરેથી પૂછ્યું
આ ડેશી ? ' વલ્સે કહ્યું-લેહીની તરસી છે. જ્યારે પાણી પી લીધું ત્યારે વસે ઈશારો કર્યો- માતા અહીં આવે. પ્રતિદાન લે. વસે તલવાર ખેંચી અને પિતાના માથા પર મારવા ગયે કે વૃદ્ધાએ તેને હાથ પકડી લીધે, પછી વૃદ્ધા ગાયબ
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮
સદયવત્સ–સાવલિ ગા
થઈ ગઈ અને ત્યાં દિવ્ય સુંદરી ઊભી હતી. તે બેલી
“સદયવલ્સ અને સાવલિંગા ! શું હું તમને બંનેને ઓળખતી નથી ? સદયવત્સના પિતા ઉજજનિની નરેશ પ્રભુવત્સ અને સાવલિંગાના પિતા પ્રતિષ્ઠાનપુરના રાજા શાલિવાહન. હું બંને રાજકુળોની કુળદેવી છું. તમારી પરીક્ષા લીધી. તું વીર છે અને તારા વચન પર અડગ છે. વરદાન માગ, હું પ્રસન્ન છું.”
સદયવસ્ત દેવીના ચરણોમાં પડયો અને બોલ્યા
“અંબા ! મારા પર પ્રસન્ન હો તો જયનું વરદાન આપ. જુગારમાં જય, યુદ્ધ સંગ્રામમાં જ્ય.”
દેવીએ બે પાસા આપ્યા. થોડી કડીઓ આપી અને જણાવ્યું કે પાસાનો જુગારમાં જીતવા માટે આ પાસા છે અને કેડીના જુગારમાં વિજયને લાભ કરાવવા માટે આ કેડીઓ છે.
“યુદ્ધમાં વિજયી થવા માટે આ કૃપાણ પણ લે. તારો વિજય જ થશે.” વસે ત્રણેય વસ્તુઓને સાચવીને રાખી લીધી. પછી કુળદેવી અંતર્ધાન થઈ ગયાં. રાત્રે બંને આ જ વનમાં રોકાયાં. સવારે ઊઠયાં તે સદયવસે સાવલિંગાને
કહ્યું
પ્રિયે ! આપણે તારા પિતાને ત્યાં પ્રતિષ્ઠાનપુર
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદયવત્સ-સાવલિંગ
૧૪૯
જઈએ છીએ. કહે કે સાસરી સુખને સાર. તેથી બે ચાર દિવસ હું પણ મારા સાસરે રહી લઉં. તને પીયર મૂકીને ભાગ્યની પરીક્ષા કરવા નીકળીશ.”
તો પછી હું ક્યાંય નથી જતી. જે મારે એકલીને જ રહેવું હોત તો ઊજજયિનીમાં શું દુઃખ હતું ? તમારા વગર ઉજજયિની અને પ્રતિષ્ઠાનપુર એક સરખાં જ છે. તમે સાથે હો તે વન પણ ઉજજયિની છે.”
“સારું ત્યારે, જ્યાં પણ રહીશું, સાથે જ રહીશું. હવે તો ચાલ.”
સાવલિંગા ખુશ થઈ ગઈ. બંનેએ પ્રતિષ્ઠાનપુર રસ્તો પકડે અને ચાલતાં રહ્યાં. પછી થોડા દિવસની યાત્રા પછી જ્યારે એક વનમાં રોકાયાં તો એક કોલુક જોયું. એક સુંદર બાળા બેસીને તપ કરી રહી હતી. અને તેની ચારેય તરફ ઘણી જ સ્ત્રીઓ ઘેરાયેલી હતી. એક પણ પુરુષ નહોતો. સદયવસે સાવલિંગાને કહ્યું
પ્રિયે ! સ્ત્રીઓના ઝુંડમાં હું કેવી રીતે જાઉં ? તું જાણી લાવ કે તેઓ અહીંયાં કેમ એકઠી થઈ છે ? હું અહીંયાં બેઠો છું.'
સાવલિંગા સ્ત્રીઓના ઝુંડની નજીક પહોંચી. બધાએ ચારેય તરફથી ઘેરી લીધી-“તમે કોણ છે ? ક્યાંથી આવ્યાં
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦
સદયવત્સ-સાવલિંગ
છે ? અમારી રાજકુમારીને સમજાવે. કદાચ તમારી વાત માની જાય.”
સાવલિંગા બોલી
પહેલાં મને આખી વાત તે જણાવે. તમારી રાજકુમારી કયાં છે ? તે શા માટે નથી માનતી ?”
એક બેલી
આ જુઓ. બેસીને તપ કરી રહી છે. તેની ઈચ્છા પૂરી નહીં થાય તો કાલે ચિતામાં સૂઈ જશે. છ મહિનાથી હઠ પૂર્વક તપ કરી રહી છે. આ દ્વારાવતીના રાજા ધરવીરની એક જ કન્યા છે. ઘણી માનતાઓ પછી રાણી ધારિણીને ખેળે ભરાયો હતે. મોટી થઈ તે ચોસઠ વિદ્યાઓ ભણી લીધી. રુપ તે તમે જોઈ જ રહ્યાં છો.
“એક વખત અમારી નગરીમાં થોડા વિદેશી વેપારીઓ આવ્યા. તે લકે ઉજજયિનીના હતા. તેમણે સદયવત્સના રુપનાં વખાણ કર્યા. ત્યારથી જ તેણે હઠ પકડી લીધી કે હું સદયવલ્સની સાથે જ લગ્ન કરીશ, નહિંતર ચિતામાં સૂઈ જઈશ. હવે છ મહિના પૂરા થઈ ગયા. કાલે શું થશે...?”
તો હવે એ નિશ્ચય કરી લે કે તમારી રાજકુમારી લીલાવતી કાલે ચિતાશયન કરશે નહીં. એ તે જણાવે કે
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાયવત્સ-સાવલિંગા
૧૫૧
દ્વારાવતી અહીંથી કેટલે દૂર છે ? સાવલિંગાએ એવું આ સન આપ્યું કે સખીઓ અને દાસીઓ ખુશ થઈ ગઈ. સાવલિંગાની વધારે નજીક થઈ ગઈ અને બોલી
દ્વારાવતી અહીંથી પાંચ ગાઉ છે.” પછી સાવલિંગ બેલી
તમે બધા લીલાવતીને દ્વારાવતી મોકલે. સદયવલ્સ ત્યાં જ મળશે. કાલે બંનેનાં લગ્ન થશે.”
બધીય વિચારમાં પડી ગઈ અને બોલી
તે તમે કઈ દેવી છે ? રાજકુમારીના તપથી આર્કષાઈને અહીં આવ્યાં છો ? અમે ધન્ય થઈ ગયાં. દેવીની જય હે, દેવીની જય હો.” બોલતી બધી જ દોડવા લાગી. લીલાવતીને ઢઢળી કાઢી. બૂમ પાડવા લાગી
જુઓ જુઓ, દેવી આવ્યાં છે. તમારું તપ સફળ થઈ ગયું. આ લે.”
લીલાવતીએ સામે ઊભેલી સાવલિંગાને જોઈ. સાવલિંગ બેલી–
લીલા ! બહેન ! મારી વાત કેઈ સાંભળતું નથી. હું તે તમારી જેમ માનવી છું અને હવે તે તમારી શેક છું. હું મારા સ્વામીને લઈને આવું છું, તમે દ્વારાવતી પહોંચે.”
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૨
સદયવત્સ-સાવલિંગા
લીલાવતી સાવલિંગાને ભેટી પડી. ત્યારે તેના હાથમાં વીંટી જોઈ. “સદયવત્સ–સાવલિંગા” બંનેનું નામ લખેલું હતું. વિશ્વાસ પાકકે થઈ ગયો. લીલાવતી વિચારતી-આ કઈ માયા તે નથી ને ? મારી શેક પિતે અહીં કેવી રીતે આવી ગઈ ? એ મારાં લગ્ન કરાવશે ! ખુશીની ભાગદોડ હતી.
આ ભાગદોડમાં સાવલિંગ છટકી ગઈ અને ઝાડ નીચે બેઠેલા સદયવસની પાસે પહોંચી. તેણે આખી વાત જણાવી.
સદયવત્સ બેલ્ય
પ્રિયે ! આ તે શું કર્યું? તારા માટે કાંટા વાવી રહી છે ? તે જાતે જ શોક લાવવા તૈયાર કેવી રીતે થઈ ગઈ ? હું તે દ્વારાવતી નહીં જાઉં.”
તમને મારા સોગંદ. લીલાવતી તમને પરણશે. મેં આશ્વાસન આપ્યું છે.”
એક મ્યાનમાં બે તલવાર કેવી રીતે આવશે?”
સ્વામી રાજા ચાર તો કરે જ છે. પહેલી મહારાણી અને ચોથી માનીતી. ચાર પછી પણ મનના ધરાય તે પછી અસંખ્ય. પુરુષ તો યશસ્તંભ છે. તેની સાથે અનેક બંધાય છે.
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપર
સદયવલ્સ- સાવલિંગા
આ તું કહી રહી છે ? હા, હું. કારણકે મહિષીનું પદ તે મારું જ છે.”
પાંચ કેસનું અંતર તે સાંજ સુધીમાં કપાઈ ગયું. રાજા ધરવીરના કાને રાજકુમારીનું તપ પૂરું થવાની વાત પહોંચી ગઈ હતી. સદયવસ અને સાવલિંગ દ્વારાવતી પહોંચી ગયાં. ધરવીર રાજાએ બંનેનું સ્વાગત કર્યું. લીલાવતી અને સદવસનાં સેલ્લાસ લગ્ન થઈ ગયાં. લીલાવતી ભાગ્યની લીલા હતી. વગર મહેનતે સદવસને મળી ગઈ.
થોડા દિવસો લીલાવતીની સાથે દ્વારવતીમાં વીત્યા. પછી સદયવત્સ સાવલિંગાને લઈને જવા તૈયાર થયે તે લીલાવતીએ હઠ કરી કે હું પણ સાથે આવીશ. સદયવલ્લે સમજાવ્યું
“તું તારા પિતાની પાસે રહે અને સાવલિંગા તેના પિતાની પાસે રહેશે. તેને લઈને હું પ્રતિષ્ઠાનપુર જઈ રહ્યો છું. પાછા આવીને બંનેને સાથે લઈ જઈશ. મારું શું છે, કેણ જાણે ક્યાં ક્યાં ભટકવું પડશે.”
લીલાવતી માની ગઈ. સાવલિંગાને લઈને સદયવસ પ્રતિષ્ઠાનપુર તરફ ચાલી નીકળે. યાત્રાને એ જ કમ. આકાશનું ઓઢણું અને ધરતી પાથરણું. વન માર્ગેથી જતાં
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪
સદયવસ-સાવલિંગા
સદયવત્સ અને સાવલિંગા એક પહાડી ગુફાની પાસે પહોંચ્યાં. ગુફા પથરથી ઢંકાયેલી હતી. પથરને ખસેડીને. નિર્ભીક અને સાહસી દંપતી ગુફામાં પ્રવેશી ગયાં.
ગુફામાં પાંચ ચાર બેઠા હતા. આ પાંચેય અદષ્ટાંજન, સંજીવની, રસસિદ્ધિ વિગેરે વિદ્યાઓના જાણકાર હતા. સદયવલ્સની સાથે સાવલિંગાને જોઈ તો તેમનું મન ડેલી ગયું. વિચારવા લાગ્યા કે એકલો છે. ઝુંટવી લઈએ. શું કરી લેશે ? પછી વિચાયું-ચોર છીએ તો શું ન્યાય ન કરીએ ? ન્યાયથી લઈશું. એમ વિચારી પ્રસ્તાવ મૂ-જુગાર રમે.
' “જુગાર રમીશ. ઘણા દિવસોથી નથી રમે. પહેલાં રમતો હતો. બાજી શાની હશે ?'
“મસ્તકની. પાંચેયે કહ્યું–જે હારશે તે પિતાનું મસ્તક આપશે.”
બંને પક્ષ જામી ગયા. વત્સની પાસે દેવીએ આપેલા પાસા હતા, તેથી તે જીતી ગયો. ચરોએ મસ્તક ઝુકાવી દીધું-“અમારું માથું કાપી લે.”
ના ભાઈ ! હું ક્ષત્રિય છું. રક્ષા કરવી એ મારી જાતિને ગુણધર્મ છે, સ્વભાવ પણ છે. હું ખેલાડી છું. રમત રમું છું. પણ કોઈને દુઃખી કરવાને મારો ધર્મ નથી.”
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદયવસ-સાવલિંગા
૧૫૫.
પણ અમે તે એવા નથી. અમે જીત્યા હતા તે કાપત.”
“હવે તમે પણ નહીં કાપે. બધાને સારી વાત વધુ અસર કરે છે. તેને રંગ જુદો જ હોય છે.”
ચોર ઘણું ખુશ થયા અને બેલ્યા
તમે પુરૂષ નહીં, મહાપુરૂષ છો. અમે ગરીબ ચોર, છીએ. અમારી પાસે થોડી વિદ્યાઓ છે. તેને સ્વીકાર, કરો.”
ધર્મ વેચાતું નથી. બધામાં એક જ આત્મા છે એ રીતે જજે. બધા પર દયા કરજે. આ ધર્મ છે. મેં ધર્મને હાથ પકડ છે. ધર્મ કરવાના બદલામાં વિદ્યાઓ લઉં ?" હું નહીં લઉં.'
આ વાતની વચ્ચે જ એક ચોરે ચુપચાપ એક કંચુકી વત્સના ઉત્તરીયમાં બાંધી દીધી. આ કંચુકી અસાધારણ હતી. પવિની પત્રવેષ્ટિત એક લાખ રૂપિયાની કિંમતની રત્નની કંચુકી હતી. જ્યારે કુમારે વિદ્યાઓ ન લીધી ત્યારે ચોરોએ કહ્યું
સારૂ ! કાંઈ ન લેશે, પણ અમને તમારા તે માની લે. ક્યારેય મુશ્કેલી આવે તે અમને યાદ કરજે. અમે પાંચેય આવીશું. અમારું ઋણ ચૂકવવા
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬
સદયવલ્સ-સાવલિંગ
“યાદ કરીશ. હવે વિદાય આપે. વર્સે સાવલિંગાને હાથ પકડ અને આગળ ચાલી નીકળ્યો. પગપાળા ચાલ્યા. મહિનાઓ વીતી ગયા. એક ઋતુ બદલાઈ, બીજી આવી.
સદયવત્સ અને સાવલિંગા એક નગરમાં આવી પહોંચ્યાં. નગર નિર્જન હતું. એમ જ સમજો ઘર, મકાન નું વન ' હતું. વનમાં પશુ પક્ષી તો હોય છે જ. અહીંયાં એ પણ નહોતાં. સદયવત્સ સાવલિંગ સૂના રસ્તા પરથી ચાલતાં જઈ રહ્યાં હતાં અને વાત કરતાં જતાં હતાં–
જ્યારે રહેવું જ નહતું તે આવાં સારાં મકાને શા માટે બંધાવ્યાં ?
પહેલાં રહેતાં જ હશે. એનાં લક્ષણથી ખબર પડે છે. જે આ પારણું લટકાવ્યું છે. કરોળિયાનાં જાળાં પણ લાગી ગયાં છે. એ સ્પષ્ટ જ છે કે કોઈ રમકડા જેવું બાળક ઝુલતું હશે.”
તે હવે બધાં કયાં ગયાં હશે ?” કોઈ યુદ્ધમાં મરી ગયા હશે અથવા કોઈ મહામારીમાં
"મર્યા હશે.”
“ચાલો જઈએ. આ નગર પણ કેઈ જેવાની ચીજ છે ?
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
સયવસ-સાલિંગા
કિનારા ગમે તેટલા સુંદર હાય, મનેાહર હાય, પણ સરેાવરમાં પાણી જ ના
શેભે ’
૧૫૭
‘જો-જો.’ સયવત્સે સાવલંગાના હાથ પકડીને કહ્યું‘જો, કેાઈ રડી રહ્યું છે. ધ્યાનથી સાંભળ.
ઘાટ બનાવેલા
હાય તા કેવી રીતે
‘હા, કાઇ રડી રહ્યું છે.' સાલિંગા મેલી– કાઈ સ્ત્રી છે. ચાલા, તેની પાસે. બિચારી કાઇ દુઃખિયારી હશે.'
એ
‘ના પ્રિયે !” વત્સે કહ્યું-હું તે નહીં જાઉં.... શી ખબર લીલાવતી જેવી કાઇ હઠીલી નીકળી આવી તા !
બહુ છે.?
‘અરે વાહ ! હવે તે તમે લોહી ચાખી ગયા ! શું હવે લીલાવતી જ મળતી રહેશે ? તેની પાસેથી નગર ઉજ્જડ ઈ જવાની ખબર તેા પડશે જ.’
ચાલે. જઇએ.’
મને પહોંચ્યાં. સાચેસાચ એક સ્ત્રી નીચું માં કરીને રડી રહી હતી. વત્સે ટાકી
કેમ રહેા છે ? તમે કાણું છે ?”
સ્રીએ માં ઊંચુ કર્યુ.. રૂપાળુ માં આંસુએથી ભીજાઇ ગયું હતું. શ્રી ખેાલી
તમે આવી ગયા ? મને સાંભળવા વાળું કાઇ નહતું.
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદયવત્સ-સાવલિંગા
રડતી હતી અને મારી જાતે જ ચૂપ થઈ જતી હતી.”
વત્સ બેસી ગયો. સાવલિંગા પણ બેસી ગઈ. વસે ફરી કહ્યું
હવે તે બધું જ જણાવી દો. આ નગર પણ કેવું અદ્દભુત છે અને આટલા મોટા નગરમાં તમે એકલાં જ છે.”
સ્ત્રી બેલી--
તે સાંભળો. હું નંદરાજાની રાજલક્ષમી છું. અનાથ થઈ ગઈ. મારા ભાગ્યમાં રડવાનું જ છે. આ નગર જે ઉજજડ થઈ ગયું છે તેનું નામ વીરપુર છે. અહીંના રાજા નંદ હતા. રાજા અને પ્રજા બહુ સુખી હતાં.
વર્ષો પહેલાં જ્યારે નગર આબાદ હતું ત્યારે નગરમાં એક તપસ્વી આવ્યા. બ્રહ્મચારી હતા. પણ હવે તે હું તેને ઢોંગી કહીશ. દેખાવ તો મેટા સાધુ હોવાને કરતો હતો. સ્ત્રી તરફ જેતે નહોતો. ભૂલે ચૂકે કેઈિ સ્ત્રીને પાલવ તેને અડી જતે તે આંખે કાઢો. પ્રાયશ્ચિતનો ઢોંગ કરતે.
એક વાર નગરની વેશ્યાએ તેને હાથ પકડી લીધા તે ગુસ્સે થઈ ગયે. નંદ રાજાને ફરિયાદ કરી. પ્રતિવાદી વેશ્યાને બોલાવવામાં આવી તે તેણે કહ્યું
અન્નદાતા ! મારી પાસે હજારો જાતના પુરૂષો આવે
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧પ૯
સદયવત્સ-સાવલિંગ છે. હું ઉડતાં પંખીને ઓળખું છું. આ ઢોંગી છે. લુચ્ચું શિયાળ છે. એમ જ પોતાનો પ્રભાવ પાડવા માટે આ પાખંડ રચ્યો છે.” તાપસે પોકાર કર્યો– “વાયદાતા ! ન્યાય કરે. આ દુષ્ટ મને બદનામ કરે છે. હું સ્ત્રીના પડછાયાથી પણ દૂર રહું છું. વેશ્યા મજાક કરવાની ખૂબ શોખીન હતી. તે વ્યંગમાં બોલી તે તાપસજી ! સ્ત્રી વગર તમે કેવી રીતે આવ્યા ? તમારા પિતાજી પણ બ્રહ્મચારી હશે ?”
“ભદ્ર !” નંદ રાજાએ વેશ્યાને ઠપકો આપ્યો અને તપસ્વીને કહ્યું-તમે અમારે ત્યાં રહો. આ વેશ્યાને તે હું કાલે શિક્ષા કરીશ. નંદ રાજા તપસ્વીની પરીક્ષા લેવા ઇચ્છતા હતા. તેમણે પોતાને ભાવ કેઈના ઉપર પ્રગટ ન થવા દીધો.
જે ઓરડામાં તપસ્વી સૂતો હતો. તેમાં રાણું દૂધ આપવા ગઈ અને બોલી કોઈને ખબર નથી, હું તમારા માટે દૂધ લાવી છું.” તદ્દન એકાંત હતું. તપસ્વી કામાતુર થઈ ગયે. ભૂખ્યા વરુની જેમ તે રાણી પર ત્રાટક્યો. રાણીએ બૂમ પાડી. નંદ રાજા ત્યાં જ છુપાઈ રહ્યા હતા. તેમણે તલવારના એક જ ઝાટકે તપસ્વીનું માથું ઉતારી નાખ્યું. પાખંડી મરી તે ગયે પણ મર્યા પછી અસુર
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૦
થયા.’
સયવસ-સાવલિ ગા
રાજલક્ષ્મીએ આગળ કહ્યું –
‘ભદ્રે ! આ વિનાશલીલા તે તપસ્વીની છે. તેણે રાજા રાણીને મારી નાખ્યાં. પ્રજાજનને પણ માર્યા. જે ખા હતા તે ભાગી ગયા. નગર વેપાન થઈ ગયું. એક વખત અરીયાં ઘણી જ હલચલ રહેતી હતી. આજના વીરપુરને જુએ. કેવું ભનાયક છે ? પણ હું કયાં જાઉં ? હવે તે તમારા શરણે છું. અત્યાર સુધી અનાય હતી. હવે તમે નાથ મળી ગયા. હું સનાથ થઇ ગઇ.’
રાજલક્ષ્મીએ સયવત્સને સતાડેલા ધન-ભંડાર બતાવ્યા અને માલી
‘હવે હું તમારી લક્ષ્મી બનીને રહીશ. મારે માટે બધાય રાજા એક સરખા. વીરપુરના નંદ રાજા મરી ગયા તા અહીંના બીજા રાજા તમે થશે.
સયવસે ધનને હાથ લગાડયા અને ખેલ્યા
મેં આને ગ્રહણ કરી લીધું. હવે તું મારી થઈ. પણ હવે તા હું પ્રતિષ્ઠાનપુર જઈ રહ્યો છું. પછીથી આના વિધિસર સ્વીકાર કરીશ અને ત્યારે આ નગર પણ વસાવીશ.’
આશ્વસ્ત બનીને રાજવૈભવની અધિષ્ઠાત્રી દેવી અતાઁન થઇ ગઈ. સાલિગાને લઇને સયવત્સ પ્રતિષ્ઠાનપુર તરફ ચાલી નીકળ્યા. પાછી મહિનાની યાત્રા. પણ હવે
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાદયસ-સાવલિંગ
સદયવત્સ પોતાની સાસરી પ્રતિષ્ઠાનપુરની નજીક પહોંચી ગયો. નજીકના ગામમાં બંને એક ભટ્ટને ત્યાં રહી ગયાં.
રાતને એક પહોર વીત્યે હતો. સદયવલ્સ અને સાવલિંગા બે જ જાગી રહ્યાં હતાં. સદયવસે કહ્યું
પ્રિયે ! આપણે પ્રતિષ્ઠાનપુરની નજીક જ છીએ, પણ જઈએ કેવી રીતે ? આપણા બંનેનાં કપડાં મેલાં છે. આભૂષાના નામમાં માત્ર વીંટી જ છે. આવી દશામાં આપણને કોણ ઓળખશે ? લોકેમાં તે સારાં કપડાંની જ પ્રતિષ્ઠા ગણાય છે.”
‘પણ મા બાપ માટે તે મેલી ઘેલી પુત્રી પણ પ્યારી હોય છે. સાવલિંગાએ કહ્યું- “શું મારા પિતા અને તમારા સસરા મહારાજ શાલિવાહન આપણને સન્માન નહીં આપે ??
સત્યવત્સ હસ્યો અને બોલ્યો
પ્રિયે ! લગ્ન પછી છોકરી પારકી થઈ જાય છે. છોકરીની સાસરીથી જ તેની પ્રતિષ્ઠા છે. આપણે આવા જઈશું તે કહેશે-દીકરી અને જમાઈ આવી દશામાં આવ્યાં ? મારૂં નાક કાપી નાખ્યું. દરબારીઓ પણ નાક મેં સંચશે. સમયને ફેર એવો હોય છે કે ધનવાન ઘરમાં પરણાવેલી ૧૧
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૨
સદયવત્સ-સાવલિંગ એક બહેને સમયના માર્યા પિતાના ગરીબ ભાઈને ઓળખ[વાની ના પાડી દીધી હતી.
તે ? સાવલિંગાએ પૂછયું. સદયવત્સ બે
કાલે સવારે હું એકલો જ પ્રતિષ્ઠાનપુર જઈશ. મારા અને તારા માટે વસ્ત્ર અને આભૂષણોને પ્રબંધ કરીને આવીશ. ત્યારે આપણે બંને સાથે રાજભવન જઈશું.”
તમારે શું ? કયાંક ફસાઈ ગયા તે ફસાઈ ગયા. હું અહીંયાં ક્યાં સુધી લટકી રહું ? એક શરતે જ જવા દઉં કે જે પાંચ દિવસ પછી નહીં આવે તે છઠ્ઠા દિવસે હું ચિતામાં સૂઈ જઈશ.”
“સારું, હું પાંચમા દિવસે ચોકકસ આવી જઈશ.”
સદયવસે આશ્વાસન આપ્યું તે સાવલિંગા આશ્વસ્ત થઈ ગઈ. બીજા દિવસે વહેલી પરોઢે જ સદયવત્સ પ્રતિષ્ઠાનપુર જવા ચાલી નીકળ્યા.
રસ્તામાં તેને એક કુંઠિયે મળે. તેના કાન કપાયેલા હતા. હાથ પણ કપાયેલા હતા. વર્લ્સે મેં સંકેપ્યું. દુર્ગધ અપશુકન થઈ ગયા. કોણ જાણે હવે કામ કેવી રીતે થશે? આ ડુંડિયે કયાંથી આવી ગયે ? વત્સ રસ્તે છોડી દિધે અને બીજા રસ્તેથી નગરમાં જવા લાગ્યો. હુંઠિયે સમજી
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદયવત્સ-સાવલિંગા
૧૬૩
ગયો કે આ મુસાફરે રસ્તે કેમ છેડી દીધું. હું પણ હવે તેને શુકન કરાવીશ. તેથી ચેડાં ફૂલ વિગેરે માંગલિક વસ્તુઓ લઈને તે ફંટાઈને પાછો સદયવલ્સની સામે આવી ગયો. વસે ટે
તું ફરી આવી ગયે ?' હા, પણ હવે તે તમને શુકન કરાવ્યા છે.” વત્સ ખુશ થઈ ગયે. અને બે‘તું હુંઠિયા કેવી રીતે થઈ ગયો ?” કુંઠિયાએ જણાવ્યું –
આ બધું જુગારનું ખરાબ ફળ છે. જેનું ભાગ્ય રિસાઈ ગયું હોય તે જ જુગાર રમે છે. હું સિંહલના રાજાને રાજકુમાર છું. મારું નામ સુરસુંદર છે. હું મારા પિતા પાસેથી પાંચ હાથી અને એક કોટિ સોનાની મુદ્રાઓ લઈને આ નગર જોવા આવ્યો હતો. જુગાર માં બધું જ હારી ગયે અને પછી જુગારીઓએ હાથ કાન કાપીને મને વિકલાંગ બનાવી દીધું.”
સદયવસની પાસે દેવીએ આપેલા પાસા અને કેડીઓ. હતી. તેને જુગારનો રસ જાગી ઊઠી. તે બોલ્યો
ચાલ મારી સાથે. હું પણ જોઉં તે ખરે કે તે કેવા છે ?
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૪
સદયપલ્સ-સાવલિંગ
--
કુંઠિયાને સાથે લઈને સદયવસે પ્રતિષ્ઠાનપુર નગરમાં પ્રવેશ કર્યો. રસ્તામાં સૂર્યપ્રાસાદ નામનું એક ભવન હતું.
ત્યાં તું તું, હું હું થઈ રહ્યું હતું. શેઠ અને વેશ્યા વચ્ચે વિવાદ થઈ રહ્યો હતે. મધ્યસ્થ લોકે બંનેને સમજાવી રહ્યા હતા, પણ કોઈ પક્ષ માનતે નહતે.
સદયવલ્સને જોઈને ઉપસ્થિત લોકો પ્રભાવિત થઈ ગયા. મધ્યસ્થ કામસેના વેશ્યાની સંરક્ષિકા વૃદ્ધા નાયિકાને કહ્યું
“આ તે પરદેશી છે. તેમને માટે તે બંને પક્ષ સરખા છે. અમારૂં ના માને પણ આમનું તો માનીશ ને ?
શ્રેષ્ઠી દત્તકના પુત્ર સમદરને કહ્યું
હા, ભલા માણસ દેખાય છે, અને તે મંજૂર છે. તેઓ જે નિર્ણય આપશે તે હું માની લઈશ.”
નાયિકાએ કહ્યું હું પણ માનીશ.” સદયવલ્સ ન્યાયના આસન પર બેઠે અને પૂછ્યુંવાદી કોણ છે ? એક મધ્યસ્થીએ કહ્યુંવૃદ્ધા નાયિકા વાદી છે, શ્રેષ્ઠીપુત્ર સોમદત્ત પ્રતિવાદી
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદયવલ્સ- સાવલિયા
ફરિયાદ શી છે?” મધ્યસ્થીએ જણાવ્યું–
નાયિકાની પુત્રી છે કામસેના. શેઠ દત્તકના પુત્ર સમદર કામસેનાની સાથે સ્વપ્નમાં ભંગ ભોગવ્ય, એવું સ્વપ્ન કામસેનાએ જોયું છે. તેની કિંમત લેવા માટે નાયિકા આવી છે. પણ શેઠ ધન આપતા નથી, આ વાદ છે.”
પછી સદયવસે બંનેને પ્રશ્ન પૂછયા. વાદ પર વિચાર કરીને નિર્ણય આપ્યો
શેઠપુત્ર ! કામસેના રાજમાન્ય વેશ્યા છે. રાજમાન્યને વિરોધ કરવો જોઈએ નહીં. તમારે કિંમત તે આપવી
પડશે.”
નાયિકા આનંદથી બોલી ઊઠી
ન્યાયમૂર્તિની જય હે. તમારે યશ વધે.”
પણ શેઠનું મેં ઊતરી ગયું. તે નિર્ણય માનવા માટે બંધાયેલું હતું. તેથી એક હજાર સેનામહોર તેણે ગણું આપી. સદયવસે પાંચસો સોનામહોર શેઠને પાછી આપી અને પાંચસે નાયિકાને આપી. નાયિકાએ વિરોધ કર્યો
“આ તે અધૂરે ન્યાય કહેવાય. હું તે પૂરી કિંમત લઈશ.”
સદયવત્સ બોલ્યા
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદયવલ્સ-સાવલિગ
ઠીક, તમે પૂરી કિંમત લો. એક દર્પણ તે લાવો.”
શેઠે દર્પણ આપ્યું. સદયવલ્સે સેનામહોર દર્પણની સામે મૂકી દીધી અને નાયિકાને કહ્યું
પાંચસો સોનામહોર તમારી સામે છે અને એટલી જ દર્પણમાં પ્રતિબિંબિત છે. દર્પણમાં પ્રતિબિંબિંત પાંચ પણ લઈ લે.”
એ કેવી રીતે બની શકે ? પ્રતિબિંબિત ધન કેવી રીતે લઈ શકાય ?
સદયવસ બોલ્યો
સ્વપ્નમાં ભેગ કરો અને પ્રતિબિંબત ધન લેવું એ એક જ વાત છે. જેમ દર્પણમાં પ્રતિબિંબિત ધન સાચું લાગતું હોવા છતાં પણ જૂઠું છે, એવી જ રીતે સ્વપ્નને ભેગ પણ વાસ્તવિક લાગતો હોવા છતાં પણ જૂઠે છે. જે પ્રકારને ભેગ સોમદો કર્યો. એવું જ ધન પણ તને આપી. રહ્યો છું.'
નાયિકા નિરુત્તર થઈ ગઈ. ઉપસ્થિત લોકોએ સદયવસના ન્યાય-નિર્ણયનાં વખાણ કર્યા. સોમદત્ત પણ ખુશ થઈ ગયે. નાયિકા પણ અધી કિંમત લઈને પિતાના આવાસ પર જતી રહી અને કામસેનાને બધે વૃત્તાન્ત સંભળાવ્યો.”
કામસેના સદયવલ્સને જોવા માટે આતુર બની ગઈ
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાદયવસ-સાવલિંગ
અને સંરક્ષિકા નાયિકાને લઈને નૃત્ય કરવાના બહાને સૂર્ય પ્રસાદ આવી. તે સદયવલ્સ પર મેહિત થઈ ગઈ અને તેને પોતાના આવાસ પર આવવાનું નિમંત્રણ આપ્યું. ડુંઠિયાએ સદયવત્સને સમજાવ્યું.
મિત્ર! વેશ્યાના ચકકરમાં ના પડે. તે કેઈની સગી નથી હોતી. તે તો બસ ધનની સગી હેય છે.”
વસે કહ્યું- “મારી પાસે ધન નથી, એટલું તે એ પણ જાણે છે. મારાં કપડાં પણ ગંદાં છે. આટલું હોવા છતાં પણ તે મને લઈ જવા માગે છે તે હું જઈશ તો જરૂર.”
સદયવત્સ માન્યો નહીં અને કામસેના સાથે તેના આવાસ પર પહોંચ્યો. ત્યાં એ પાંચ દિવસ સુધી રસરંગમાં ડૂબેલો રહ્યો. આ પાંચ દિવસમાં એ નગરના જુગાર ગૃહોમાં પણ ગયે અને ઘણું બધું ધન જીત્યો. આ જીતેલા ધનમાંથી તેણે પૂરતું ધન કુંઠિયાને આપીને કહ્યું
આનાથી મારી પ્રિયા માટે વસ્ત્ર-આભૂષણ વિગેરે ખરીદી લાવો.”
ધન લઈને કુંઠિયે વસ્ત્રાભૂષણ ખરીદવા માટે બજારમાં ગયે. - પાંચમા દિવસે સદયવલ્સને સાવલિંગની પ્રતિજ્ઞાની યાદ આવી. તેથી જીતેલા ધનનો બાકી રહેલા ભાગ કામસેનાને આપીને તેની વિદાય લઈ લીધી.
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮
સાદયવત્સત્સવલિંગા
જ્યારે કુમાર જવા માટે તૈયાર થયે ત્યારે કામસેનાએ તેના ઉત્તરીયમાંથી કમળના પાંદડામાં વિંટાળેલી લાખની કિંમતની રત્નકંચુકી છડી લીધી અને પછી સદયવલ્સને કહ્યું
“તમે તે સંબંધ તેડીને જઈ રહ્યા છે. આ કંચુકી મને તમારી યાદગીરી રૂપે આપતા જાઓ.”
ચેરેએ આપેલી તે કંચુકી કુમારે ઉદારદાપૂર્વક કામસેને વેવ્યાને આપી દીધી. સદયવત્સના ગયા બાદ કામસેના એ રત્નકંચકી પહેરીને ઝુમતી–નાચતી બજારમાં ગઈ. ત્યાં તેને એક શેઠે પકડી અને કહેવા લાગ્યો
“આ તે મારી રત્નકંચુકી છે. થોડા દિવસ પહેલાં જ ચોરાઈ ગઈ હતી. તું જ ચેર છે.”
વેશ્યાને સાથે લઈને શેઠ રાજા શાલિવાહનના દરબારમાં પહોંચ્યો અને પિતાને આક્ષેપ જણાવ્યો. રાજાએ વેશ્યા પાસે સ્પષ્ટીકરણ માગ્યું તે કામસેનાએ કહ્યું
“અન્નદાતા ! હું ચોર નથી. મારે ત્યાં બધા પ્રકારના ચાર આવે છે. કોઈના કપાળ પર તે લખેલું નથી હોતું કે આ ચેર છે. મારો એક પ્રેમી મને આ રત્નકંચુકી આપી ગયા છે. મેં તે લઈ લીધી. ચેરી કરી હશે તે તેણે કરી હશે. હું શું જાણું ?”
રાજાએ ગુસ્સે થઈને કહ્યું –
ક ચોર જાતે સ્વીકારી લે કે હું ચોર છું ? તારી, પાસેથી ચોરીને માલ પકડાય છે, તેથી તને સજા મળશે.
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદયવસ-સાવલિંગા
૧૬૯
મારા રાજ્યમાં ચેરીની સજા મેત છે.”
રાજાની આજ્ઞા થતાં જ વધિ કેએ તેને પકડી લીધી અને નગર-રક્ષકની દેખ-રેખ નીચે વયિકો નગરની બહાર વધસ્થળ પર કામસેનાને લઈ ગયા.
નગરમાં સનસનાટી ફેલાઈ ગઈ કે કંચુકીની ચોરીને કારણે કામસેનાને શૂળીની સજા મળી છે. સદયવત્સના કાને પણ આ વાત પડી અને તે તરત જ વધસ્થળ પર જઈ પહોંચ્યા. તેણે નગરરક્ષકને કહ્યું–
“આ કંચુકીને ચેર તે હું છું. મેં જ આ કામસેનાને આપી હતી. આ નિર્દોષ છે. તેને છોડી દો અને મને ફાંસીએ ચડાવો.”
નગરરક્ષકે સદવસની વાત માની નહીં તે સદવસે બળજબરીથી કામસેનાને છોડાવી દીધી.
રાજા શાલિવાહન પાસે આ સમાચાર પહોંચી ગયા. રાજાએ પકડવા માટે પોતાનું લશ્કર મોકલ્યું. પણ દેવીના વરદાનને કારણે અજેય સદયવસે રાજાના લશ્કરને હરાવી દીધું.
રાજા અત્યંત ગુસ્સે થયા. ગુસ્સે થયેલા રાજા શાલિવાહને સદયવલ્સને હરાવવા માટે બાવન વીર બોલાવ્યા. આ તરફ કુમારને સાવલિંગાની ચિંતા થઈ તેથી તેણે ડુંઠિયારૂપી સુરસુંદરને કહ્યું
તું શૂળી પર ઊભો રહે. હું હમણાં જ પાછો ફરું છું. આજે છઠ્ઠો દિવસ છે.”
આમ કહીને કુમાર ઝડપથી સાવલિંગ પાસે પહોંચ્યો.
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદયવત્સ-સાવલિંગ
પોતાની પ્રતિજ્ઞા પ્રમાણે સાવલિંગા ચિતાશયનની તૈયારી કરી રહી હતી. સદયવસે તેને બચાવી અને ફરીથી રજા લઈને વધસ્થળ પર આવ્યો.
તે વખતે ત્યાં બાવન વીર પણ આવી ગયા હતા. તેમની સામે લડવાનું મુશ્કેલ હતું, કારણ કે તેઓ દુજેય હતા. એટલે વસે પાંચ ચોરોને યાદ કર્યા. ચોર તરત જ પ્રગટ થયા અને તેમણે તેમની વિદ્યાની તાકાતથી બાવન વીરને હરાવી દીધા. હવે તે રાજા શાલિવાહન ખૂબ મૂંઝવણમાં પડી ગયા. તેમણે વિચાર કર્યો
“આ એકલે જ આવો દુજેય છે તે પછી મારે શું કરવું જોઈએ.”
આવો વિચાર કરીને રાજા પિતે ઘટના સ્થળ પર આવ્યો. એકદમ તો તે પોતાના જમાઈ સદયવલ્સને ઓળખી શકે નહીં. તેથી તેણે તેમનું નામ તથા પરિચય પૂછયે. સદયવસે જણાવ્યું નહીં એટલે રાજાએ કામસેનાને કહ્યું –
રાજમાન્ય સુંદરી! તું તો પિતાના પ્રેમીને પરિચય જાણતી હઈશ. તું જ કહે.”
કામસેનાએ સદયવલ્સની તલવાર રાજા સામે મૂકી અને બોલી–
પૃથ્વીનાથ! તેમનું નામ લેવા માટે મારી ગ્યતા કયાં છે? તેમની તલવાર પર જ તેમનું નામ અંકિત છે. આ૫ વાંચી લો.”
રાજા જ્યારે તલવાર પર અંકિત નામ વાંચવા લાગ્યા
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદયવસ-સાવલિંગા
૧૭૧',
ત્યારે સદયવસે તેમને મૂંઝવણમાં નાખવા માટે કહ્યું
રાજન્ ! આ નામ મારું નથી. હું તો ચેર અને જુગારી છું. તમારા શેઠની રત્ન કંચુકી ચેરી અને ઉજજયિનીના રાજકુમાર સદયવત્સ પાસેથી જુગારમાં આ તલવાર જીતી.” રાજા ફરીથી મૂંઝવણમાં પડી ગયે– આ તો કોઈ પણ રીતે કાબૂમાં આવતું નથી. હવે શું
કરું ?
રાજાએ વિચાર કરીને ગજ ઘટા બોલાવી અને કહ્યું“આને વશ કરી લે.'
પણ સદયવલ્લે સિંહનાદ કરીને ગજઘરાને ભગાડી મૂકી. એટલે રાજાએ વિનમ્ર વાણીમાં વિનંતી કરી–
તો તમે સદયવલ્સને જાણે છે ? તે તો મારા જમાઈ છે. તમે મારા જમાઈ સાથે રમ્યા છે, છતાં પણ મને તમારો પરિચય કેમ નથી આપતા ?”
એટલે સદયવત્સ હસ્યા અને બોલ્યા
હું તો જાણે જ છું તમારા જમાઈને. પણ નવાઈ તે એ વાતની છે કે તમે તમારા જમાઈને નથી ઓળખતા.”
એટલે રાજાએ તેના તરફ ખૂબ ધ્યાનથી જોયું અને એકદમ ઓળખીને બોલ્યો
“અરે, તે તમે જ છે સદયવત્સ! ભારે કપટી છો.. તમારું પરાક્રમ બતાવીને મળ્યા. એ સારું પણ થયું, નહીં* તે કોને ખબર પડતી કે મારો જમાઈ આવે છે, આવે.
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદયવલ્સ-સાવલિંગા
જઈએ.”
શાલિવાહને સદયવલ્સને પિતાની પાસે જ રથમાં બેસાડો અને પછી પૂછ્યું–
તમે એકલા જ આવ્યા? બેટી સાવલિંગા કયાં છે?” ગામમાં ભટ્ટને ત્યાં છે.”
આમાં પણ કપટ કર્યું તમે. એ પણ પહેલાં જણાવ્યું નહીં.”
રાજા શાલિવાહને પિતાના પુત્ર શક્તિસિંહને આદેશ - આપ્યો–
જા બેટા! તારી બહેનને લઈ આવ.”
સદયવલ્સને સાળો સાવલિંગાને લઈ આવ્યો. હવે બને સુખેથી પ્રતિષ્ઠાનપુરમાં રહેવા લાગ્યાં.
સદવસ આખા નગરમાં પ્રસિદ્ધ થઈ ગયા. એક તે તે રાજ જમાઈ હતું. બીજું, તેના રુપ અને પરાક્રમથી બધા અંજાઈ ગયા હતા. વન્સ સવાર-સાંજ નગરમાં ફરતે.
આ સમય દરમિયાન તેની મિત્રતા ત્રણ યુવાને સાથે થઈ. આ ત્રણે યુવાને કમશઃ બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય અને વૈશ્ય હતા. ચારેની મિત્ર મંડળી જામી ગઈ. ચારે મળીને વનભ્રમણ કરતા, નગરનાં દર્શનીય સ્થાનને જોતા અને સૈર-સપાટા કરતા.
એક દિવસ ચારે મિત્ર બાગમાં બેઠા હતા. તે વખતે - ત્યાં કેટલાક પરદેશી મુસાફરે રોકાયા. સદયવસે તેમની સાથે વાતચીત કરી અને પૂછ્યું
શ્રી યુવા
નમી ગઈ,
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદયવલ્સ-સાવલિંગ
૧૭૩
તમે તો ઘણું ફર્યા છે. મારી પણ ઇચ્છા ફરવાની છે. જે તમે ક્યાંય કોઈ કૌતુક જોયું હોય તો બતાવો.”
એક મુસાફરે જણાવ્યું–
તુંબવન નામના નગરમાં અમે એક એવું કૌતુક જોયું છે કે એવું કદિ સાંભળ્યું પણ નથી.
સદવસની ઉત્સુકતા જાગૃત થઈ. તેણે નજીક જઈને. પૂછયું–
એવું શું જોયું? પૂરી વાત જણાવો.” મુસાફરે જણાવ્યું
‘તુંબવન નગરમાં ધનપતિ નામના શેઠના પિતા મરી ગયા. યથાસમય તેમના અગ્નિ સંસ્કાર કરી દેવામાં આવ્યા. પરંતુ ઘણા દિવસો વીતી જવા છતાં પણ ધનપતિના મૃત પિતા રાતના વખતે જીવતા થઈને દરરોજ ઘેર આવતા હતા. આનાથી વિશેષ કૌતુક બીજુ કયું હોઈ શકે ?” - “મારે જેવું પડશે.” સદયવસે બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય અને વણિક–પિતાના ત્રણે મિત્રોને કહ્યું “આપણે ચારે તુંબવન નગરમાં જઈએ.”
સાવલિંગા તથા પિતાના સસરા શલિવાહનને કંઈ પણ જણાવ્યા વિના સદયવસે ત્રણે મિત્ર સાથે તુંબવન નગર તરફ પ્રયાણ કર્યું.
તુંબવન નગરમાં એક બ્રાહ્મણની કન્યા સીકે તરીના વળ-. ગાળથી પીડાઈ રહી હતી. જ્યારે સદયવલ્સ નગરમાં પ્રવેશ્યો.
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
• ૧૭૪
સદયવત્સ-સાવલિંગ
તે તેણે તે બ્રાહ્મણ કન્યાને “હાય હાય” કરતાં જોઈ. બ્રાહ્મણે જણવ્યું કે રાત્રે સીકે તરી આવે છે અને મારી દીકરીને સતાવે છે. ઘણા જ પ્રયાસો કરવા છતાં પણ અમે તેનાથી મુકિત નથી મેળવી શક્યા.”
વસે કહ્યું– “આજે રાત્રે હું તેને જોઈશ.”
જ્યારે રાત પડી ત્યારે બધા જ આઘા ખસી ગયા. બ્રાહ્મણ કન્યાની પાસે સદયવત્સ જ રહ્યો. એગ્ય સમયે સીકેતરી આવી તે સદયવસે એવી સિંહ-ગર્જના કરી કે તે ડરીને ભાગી ગઈ. સવારે બધાએ આનંદ ઉજવ્યો. બ્રાહ્મણે પિતાની પુત્રીનાં લગ્ન સત્યવત્સની સાથે કરવા ઈચ્છા કરી. - ત્યારે વર્સે કહ્યું કે હું ક્ષત્રિય છું. શાસ્ત્રની મર્યાદા અનુસાર
ક્ષત્રિય બ્રાહ્મણ કન્યાની સાથે લગ્ન ન કરી શકે. ત્યારે વસે પોતાના સાથી મિત્રની સાથે તે બ્રાહ્મણ કન્યાનાં લગ્ન કરી દીધાં.
પાછા સૂર્યાસ્ત પછી ચારેય નગરમાં આગળ વધ્યા તે એક શેઠના પિતા મરી ગયા હતા. પરિવારના માણસે એક એવા માણસની શોધમાં હતા, જે આખી રાત શબની રક્ષા કરી શકે. કારણ કે રાત્રે શબને અગ્નિ સંસ્કાર થાય નહીં અને સ્મશાનમાં આખી રાત શબની રક્ષા કરવી એ તેઢાના ચણા ચાવવા બરાબર હતું. સીકોતરી વેતાળ, ભૂત વિગેરે રક્ષકને બીવડાવે છે.
એટલે સદયવસૅ શેઠને કહ્યું કે અમે ચારેય મિત્ર
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદયવત્સ-સાવલિંગ
૧૭૫
તમારા રવજન શબની રક્ષા કરીશું. શું આપશે? શેઠે એક હજાર સેનાની મુદ્રાઓ આપવાનું વચન આપ્યું.
શબ સ્મશાને પહોંચી ગયું. ત્યાં બીજું કઈ જ નહોતું. આ જ ચાર મિત્રો હતા. એક એક પહોરને પહેરો વહેચી લીધે.
પહેલો પહોર વૈશ્યને હતે. બીજે બ્રાહ્મણને હતે. ત્રીજી વારી ક્ષત્રિયની હતી. અને છેલ્લે ચોથે પહાર સદયવસ માટે હતો. બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય અને સદયવત્સ સૂઈ ગયા.
વૈશ્ય પહેરે ભરવા લાગ્યો. પોતાના પહેરામાં તેણે એક સ્ત્રીના રડવાનો અવાજ સાંભળે. વૈશ્યનો પુત્ર તે સ્ત્રીની પાસે પહોંચી ગયા અને રડવાનું કારણ પૂછ્યું. સ્ત્રીએ જણાવ્યું કે મારા પતિને શૂળી પર ટીંગાડયા છે. હું તેમના માટે ભેજન લાવી છું. આટલી ઊંચાઈએ કેવી રીતે પહોંચું ? હું એટલી બધી અભાગણું છું કે મારા પતિને અંત વખતે ભેજન પણ નથી કરાવી શકતી. હવે તે રડવાનું જ રડવાનું મારા ભાગ્યમાં છે”
વૈષે કહ્યું
આટલી વાત માટે શું રડે છે? મારા ખભા પર ચડી જા અને તારા પતિને ભોજન કરાવ.” - સ્ત્રી વાણિયાના ખભા પર ઉભી થઈ ગઈ. વાસ્તવમાં તે સીકોતરી હતી. તેથી શૂળી પર રહેલા પુરુષનું માંસ કાપીને ખાવા લાગી. માંસને ટુકડે વાણિયા ઉપર પડે છે તે ચમ અને તેણે સ્ત્રીને નીચે ફેંકી દીધી.
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદયવલ્સ-સાવલિંગા
સીકે તરી ચીસ પાડીને ભાગી. વૈચ્ચે ઝપટ મારીને તેને હાથ કાપી નાખ્યો અને તેને રેતીમાં દબાવી દીધો. હવે તે શબની પાસે આવ્યો. એક પર પૂરો થઈ ચૂક્યો હતે. તેથી તેણે બ્રાહ્મણને જગાડો અને પોતે સૂઈ ગયો.
બ્રાહ્મણે જોયું કે એક રાક્ષસ રાજકન્યાને ખભા પર નાખીને લઈ જઈ રહ્યો હતો. લાચાર રાજકુમારી પગ પછાડી રહી હતી. રાક્ષસે તેનું મેં પકડી રાખ્યું હતું. બિચારી ચીસે પણ નહોતી પાડી શકતી. બ્રાહ્મણ તેની પાછળ પાછળ ચાલવા લાગ્યો. એક ઝાડીમાં રાક્ષસે રાજકમારીને નીચે ઉતારી અને તેની પાસે વાસનાની ભીખ માગવા લાગ્યા. રાજકુમારી કાંઈ કહે તે પહેલાં બ્રાહ્મણે પાછળથી રાક્ષસને મારી નાખ્યા અને રાજકુમારીને પિતાની સાથે લાવીને સહીસલામત બેસાડી દીધી.
- ત્રીજી વારી ક્ષત્રિયની હતી. તેણે વિચાર્યું, ‘ત્યાં સુધી હું દેવતા જ લઈ આવું.” તેથી તે અગ્નિની શોધમાં ચાલી નીકળ્યો. એક જગ્યાએ થોડાં ભૂત ખીર રાંધી રહ્યાં હતાં. સાત યુવકને ઝાડની સાથે બાંધ્યા હતા. ક્ષત્રિયે ભૂતને પડકાર્યો. ભૂતોએ તેને ડરાવવાનો નિષ્ફળ પ્રયાસ કર્યો. અંતમાં ભૂતો જ ડરીને ભાગી ગયાં. ક્ષત્રિયે યુવકને બંધનમાંથી મુકત કર્યા. આ સાતેય યુવકે રાજકુમાર હતા.
હવે ચોથા પહેરની વારી સદવસની હતી. તેના પહેરમાં પણ એક ઘટના બની. જે શબની આ ચારેય વારાફરતી રક્ષા કરી રહ્યા હતા તે શબ ઊઠીને બેઠું થઈ
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદયવત્સ-સાવલિંગા
૧૭૭,
ગયું. તેમાં રહેલા વેતાળે કહ્યું –
જુગાર રમે. જે હારશે, તે પિતાનું માથું આપશે.”
કુમાર જુગાર રમવા બેઠો અને શબમાં રહેલા વેતાળને જણાવ્યું
જુગારની સામગ્રી તે છે જ નહીં. રમશે કેવી રીતે ?”
વેતાળે પિતાને હાથ એટલો બધો લાંબે કર્યો કે એક સજભવનના જુગારગૃહમાંથી બધી સામગ્રી ઊઠાવી લીધી. બંને જુગાર રમ્યા. શબમાં રહેલ વેતાળ હારી ગયે. વેતાળ ડરીને ભાગી ગયો. પછી બીજા ત્રણ મિત્રો પણ જાગી ગયા. ચારેએ મળીને શબને અગ્નિસંસ્કાર કર્યો. અને સ્નાન વિગેરેથી નિવૃત્ત થઈને શેઠ પાસેથી રક્ષાનું ધન માગ્યું. ત્યારે શેઠ ફરી ગયો અને બોલ્યા
શબની રક્ષા માટે તમે કર્યું છે જ શું ? આખી રાત ઉંધ્યા છો. હું કઈ બાબતનું ધન આપું?'
ત્યારે સદવત્સ તુંબવનના રાજાને ફરિયાદ કરી અને કહ્યું
“રાજના શબની રક્ષા માટે શેઠે અમને એક હજાર સોનાની મુદ્રાઓ આપવાનું વચન આપ્યું હતું. મોતને મુઠ્ઠીમાં રાખીને અમે ચારેએ શબની રક્ષા કરી. જે રીતે ધનપતિ શેઠના પિતા રૂપમાં હમેશાં રાત્રે વેતાળ આવતો હતે. એમને ત્યાં પણ હંમેશાં આવે જ છે. પરંતુ મેં તેને જગારમાં હરાવીને ભગાડી મૂક્યો. હવે તે કયારેય નહીં આવે. તેથી અમને અમારું ધન મળવું જોઈએ.” ૧૨
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૮
સદયવત્સ- સાવલિંગ
સદયવસે કહેલી વાતથી રાજાને ઘણું આશ્ચર્ય થયું. ઉત્સુક થઈને તુંબવનના રાજાએ પૂછ્યું
આખી રાત તમે ચારેયે શું શું કર્યું અને શું શું જોયું તે પુરાવા સહિત જણાવો.”
પહેલા પુરાવામાં વૈશ્ય રેતીમાં દાટેલે સીકોતરીને હાથ લઈ આવ્યો. રાજાએ હાથ જે તે વિચારમાં પડી ગયા. આ કાપેલો હાથ રાષ્ટ્રને હતો. રાણી જ સીકોતરી હતી.
જ્યારે એ સાબિત થઈ ગયું કે રાણી જ સંકેતરી છે તે રાજાએ રાણીને કાઢી મૂકી. પછી રાજકન્યા અને સાતેય રાજકુમારોને હાજર કર્યા. તેમણે પોત પોતાના મએ આપવીતી જણાવી. રાજા ખુશ તેમ જ સંતુષ્ટ થયા. શેઠે સદયવલ્સને એક હજાર સોનાની મુદ્રાઓ જ ન આપી, પરંતુ ઘણું બધું ધન આપ્યું અને પોતાની કન્યાને પણ પરણાવી. રાજાએ ચારેયને સન્માન આપ્યું.
થોડા દિવસ પછી સદયવસ નિર્જન નગર વીરપુરમાં પહોંચ્યો. આ નગરને ઉજાડનાર અસુરદેવની આરાધના કરીને સદયવસે તેને પિતાને અનુકૂળ કરી લીધું અને પછી તેના સહગથી નગર વસાવ્યું. પછી અનુષ્ઠાન કરીને વિધિપૂર્વક નંદ રાજાની છેડેલી રાજલક્ષમીને સ્વીકાર કર્યો.
સદયવસે આ નગરનું નામ “વીરકેટ રાખ્યું. નગર સારી રીતે વસી ગયું હતું. ખેડૂતે ખેતી કરવા લાગ્યા. વેપારી વેપારમાં પડી ગયા. દુકાને ચાલવા લાગી.
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદયવત્સ-સાવલિંગ
૧૭૯
નવા સૈન્યની વ્યવસ્થા પણ થઈ ગઈ. બધા રાજ્યના અધિકારી પણ આવી ગયા હતા. થોડા નવા નિયુકત થયેલા પણ હતા. મેટા ઉત્સવની સાથે સદયવત્સ રાજા બન્યા.
બધી વ્યવસ્થા બરાબર કર્યા પછી સદયવસે પ્રતિષ્ઠાનપુરથી સાવલિંગા તથા દ્વારાવતીથી લીલાવતીને તેડાવી લીધી. હવે તે સુખેથી પ્રજાનું પાલન કરી રહ્યો હતો. તેને યશ અને વૈભવ દિવસે દિવષે વધતો જ જતો હતો.
તે સમય દરમ્યાન સદયવલ્સને બે પુત્રો થયા. સાવલિંગ ગાથી વીરભાનુ અને લીલાવતીથી વનવીર. સૂર્ય-ચંદ્ર જેવા બંને રાજકુમાર મેટા થવા લાગ્યા. યોગ્ય સમયે તેઓ વિદ્યા નિષ્ણાત પણ થયા. એવી રીતે જ સમય વીતી રહ્યો હતા. ત્યાં જ સદયવસે ઉજજયિની તરફથી આવેલા વેપારીઓ પાસેથી સાંભળ્યું કે ઉજજયિનીને શત્રુઓએ ઘેરી લીધી છે. છ મહિનાથી શત્રુની સેના ઘેરો ઘાલીને પડી છે.
ત્યારે ચતુરંગી સેના સહિત સદયવસે ઉજજયિની તરફ પ્રયાણ કર્યું. શત્રુઓને બેવડો માર પડયો. શત્રુના સૈનિકે ભાગ્યા. જે બચ્ચા તે માર્યા ગયા. આ ચમત્કાર જઈ ઉજજયિની નરેશ પ્રભુવત્સ ઘણી મૂંઝવણમાં પડી ગયા. અંતમાં બધું રહસ્ય ખુલ્યું. મહામંત્રી તે હજુ પણ બળી રહ્યો હતો. પણ પ્રભુવત્સ ઘણું જ શરમિંદા હતા. તેમણે સદયવલ્સને છાતીએ લગાવતાં કહ્યું
પુત્ર ! હું પિતા કહેવડાવવા ગ્ય નથી. તારા જેવા પુત્રને મેં દેશનિકાલ કરી દીધું. તે આજે મારી પ્રતિષ્ઠા
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદયવસ-સાવલિંગ
બચાવી લીધી.”
વિનયી સદયવત્યે કહ્યું
“પિતાજી ! પિતા કઈ દિવસ પિતાના પુત્રનું અહિત નથી કરતા. તમારા દેશનિકાલમાં મારી કેટલી બધી ભલાઈઓ છુપાઈ હતી, એ તો તમે જોઈ જ રહ્યા છે. હું આજે જે પણ છું, તમારા પ્રતાપે જ છું.”
મહારાણે મહાલક્ષ્મીની આંખમાં ખુશીનાં આંસુ ભરાયાં હતાં. તેમણે બાળકની જેમ તેને પોતાની છાતીએ લગાડી દીધો. હવે રાજા પ્રભુવન્ને ઉજજયિનીના સિંહાસન પર સદયવલ્સને બેસાડો અને પોતે મુનિ બની ગયા. મહારાણી લક્ષમીએ પણ પતિનું અનુસરણ કર્યું. અને તેમણે પણ શ્રામણું દીક્ષા અંગીકાર કરી લીધી.
વીરકેટ નગરનું શાસન રાજપુત્ર વીરભાનુ અને વનવીર કરી રહ્યા હતા. તેમનાં લગ્ન થઈ ગયાં હતાં. લીલાવતી અને સાવલિંગા ઉજજયિનીમાં સદવસની પાસે હતી. બધાના દિવસે સારી રીતે વીતી રહ્યા હતા.
આ વાત તે ઠીક છે પણ જ્યાં સુધી મનુષ્યને ચેતવણી આપવા વાળું કેઈ ન હોય, ત્યાં સુધી રાજા-રંક બધા એક સરખા જ છે. મનુષ્ય મેહને નશામાં સૂતેલું રહે છે. પણ થોડાક તે જાતે જ ચેતી જાય છે અને બીજાને પણ ચેતવે છે કે મનુષ્ય શરીર શા માટે મળ્યું છે.
બોગમાં ઘણા લોકો એકઠા થયા હતા. મહાજ્ઞાની
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
સયવત્સ-સાવળ ગા
કાલકાચાય બધાને ચેતવી રહ્યા હતા અને બધા તેમની વાતા ધ્યાનથી સાંભળી રહ્યા હતા. આ સાંભળવા વાળાઆમાં ઉજયિનિનારાજા સયવત્સ, મહારાણી સાવલિ'ગા અને રાણી લીલાવતી પણ હતાં. રાજ પરિવારના બીજા પણ લાકા હતા. મુનિ કહી રહ્યા હતા–
૧૮૧
‘સૂર્યના પ્રકાશથી જ જેવી રીતે લેાકા સૂર્યને જુએ છે, ઢીવા સળગાવીને નહીં, એવી રીતે જ આત્માના પ્રકાશથી જ આત્મ દેન થાય છે, ભૌતિક જગતની ક્ષુદ્ર શશિ તથી નહી.
જેવી રીતે વાદળાંઓના છવાઇ જવાને કારણે સૂ દેખાતા નથી, એવી રીતે જ અવિદ્યા અને માયા આત્મન્રુનથી વંચિત રાખે છે. ત્યારે શું કરશે! ? વાદળાંઓને હટાવા. સૂય ચમકશે. વાયુથી વાદળાં વરસે છે, જપ-તપના વાયુ વેગથી અવિદ્યા અને માયાના નાશ થાય છે. તમે રાજા હા, કઠિયારા હા, રંક હા, શેઠ હા, ગૂંગા-અપ`ગ હા. બધાએ મનુષ્ય શરીરને મેળવ્યું. પણ આ રાજા-રફના ભેદ કેમ થઇ ગયા ? એ જ જાણવાનું છે.
જ્યારે એ જાણવા લાગશે। તે વિષય વાસનાને વળગેલા નહી રહેા. મનુષ્ય ભવ જાણવા અને જાગવા માટે
છે.
મુનિએ પોતાના બોધ પૂરા કરી કે સયવત્સ રાજા પોતાના આસનેથી ઉઠયા અને વિનય વાણીમાં મેલ્યા— મહામુને ! હુ` રાજા છું. મારા જીવનમાં ઘણી બધી
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૨
સદયવલ્સ-સાવલિંગ
ઉલટા સલટી આવી. આ બધું કેમ થયું ? પ્રભો ! એ જાણવા ઈચ્છું છું.”
મુનિ બોલ્યા
તે જાણી લે રાજન ! પહેલા જન્મમાં તમે જે કર્યું તેનું ફળ ભેગવી રહ્યા છે. ફળ ભોગવવા માટે જન્મ મળે છે. પરંતુ મનુષ્ય જન્મ તો એટલા માટે મળે છે કે ફળ ભોગવવામાંથી છુટકારો મળી જાય. જન્મ મરણથી છૂટી જાવ. એના માટે લોઢાના ચણા ચાવવા પડશે. એ તો. તમારે વિચારવાનું છે કે ચાવી શકશે કે નહીં. હવે તમે તમારો પાછલો જન્મ સાંભળે. .
“રાજન ! ધારલદેવી વિદ્યાચલની પલ્લીમાં વ્યાઘ રાજાની રાણી હતી. ધારલદેવીએ એક પુત્રને જન્મ આપ્યા. તેનું નામ ગુણસુંદર હતું. ગુણસુંદર ઘણો જ સરળ, વિનયી, દયાળુ અને સદાચારી હતો.
એક વાર પલ્લીમાં શ્યામાચાર્ય આવ્યા. ગુણરને તેમને બોધ સાંભળે. જીવદાયા અને અભયદાનને નિયમ લીધો. શ્રાવકનાં બાર વ્રતો પણ ગ્રહણ કર્યા. તેનું જીવન ધર્મમય થઈ ગયું.
એક રિ ગુણસુંદર વનમાં ફરવા ગયે. તેને વનમાં ચાર પુરુષો મળ્યા. ચારેય હાંફી રહ્યા હતા. કયાંકથી ભાગીને આવ્યા હતા. ગભરાયેલા પણ હતા.
ગુણસુંઠરે તેમને પૂછયું તો તે ચારેએ જણાવ્યું કે વૈતાલીપુર નગરમાં અમને થોડા દુષ્ટોએ પકડી લીધા અને દેવીની આગળ અમારો બલિ ચડાવવા લાગ્યા. ત્યાંના લો કે
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદયવલ્સ-સાવલિંગ
ઘણ પાપી છે. નાના-મોટા લાભને માટે બકરો ઘેટું અને પાડાનો બલિ ચડાવે છે. - તથા વિશેષ સ્વાર્થ માટે માણસોને ગાજર-મૂળાની જેમ કાપી નાખે છે. અમે ત્યાંથી ભાગીને આવી રહ્યા છીએ. હવે કેણ જાણે એ દુષ્ટ કોને કેને કાપશે.
ગુણસુંદર દ્રવીભૂત થઈને તરત વૈતાલપુરમાં બનેલા દેવીના મંદિરમાં ગયો. ઘણા બધા પાખંડીઓએ બલિ માટે માણસને બાંધી રાખ્યા હતા. ગુણસુંદરે બધાને મુત કરાવ્યા અને દેવીની મૂર્તિ આગળ બોલ્યો
જગતમાતા ! તું લોહીથી જ ધરાય છે તે હું તને મારું લોહી આપું છું.” આમ કહીને ગુણસુંદરે તલવાર ઊંચી કરી અને જેવી પિતાના ગળા પર મારવા માટે ઇચ્છા કરી કે તરત જ દેવી સાક્ષાત પ્રગટ થઈ ગયાં. તેણે ગુણસુંદર હાથ રોકી લીધો અને બેલી–
વત્સ ! તારી ધાર્મિકતા, જીવદયા, અને સાહસથી પ્રભાવિત થઈને જ મારે આજે અહીં આવવું પડ્યું. આ રકતદાન તે હું ક્યારેય સ્વીકાર નહોતી કરતી. આ મૂર્ખાઓ એમ જ મારી પ્રતિમાની આગળ પાપ કરતા રહે
' ત્યારે ગુણસુંદરે દેવીને કહ્યું કે અંબે ! તમારા નામ પર આ લોક અધમને ધર્મ કહેતા ફરે છે. આને તે બંધ કરો જ.” ત્યારે દેવીએ બધાને ઠપકે આપ્યો અને સદાને [માટે બલિની પ્રથા બંધ થઈ ગઈ. આનો યશ ગુણસુંદરને જ હતો.
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
સદયવત્સ-સાવલિંગા
મુનિવર કાલકાચાયે સદયવત્સ રાજાને આગળ કહ્યું“રાજન ! આટલું સાંભળ્યું, હવે આગળ સાંભળે.”
ગુણસુંદર મુનિ, સેવક, પાત્રદાન કરવા વાળા વિગેરે અનેક ગુણોથી શોભતો ઉત્તમ શ્રાવક હતો. અંત સમય સુધી તે ધાર્મિક રહ્યો. પછી દેહ ત્યાગી દઈને મનુષ્યને જન્મ લીધે. એ ગુણસુંદર તમે જ છો. પાછલા જન્મને ગુણસુંદર આ જન્મમાં ઉજજયિનીને રાજા સદયસ છે.”
“રાજન ! પાછલા ભવમાં જીવદયા અને અભયદાન કરવાથી તમે પ્રબળ, પરાક્રમી બન્યા અને આવી રીતે શ્રમણ સેવાથી તમને રાજવૈભવ પ્રાપ્ત થયો છે.
રાજા સદયવસે પિતાને પૂર્વ ભવ ઘણા ધ્યાનથી સાંભળે તે વિચારોમાં ડૂબી ગયા. ત્યારે તેને જાતિ સ્મરણ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું. પણ ભેગવવાનું બાકી હોવાને કારણે ચારિત્ર ગ્રહણ ન કરી શક્યા, પરંતુ હવે તે ઘણી તત્પરતા અને મનોયોગ પૂર્વક શ્રાવક વ્રતનું પાલન કરતે હતે. આવી રીતે ધર્મ–નિષ્ઠ જીવન વીતાવતાં તેણે અનેક વર્ષો સુધી શાસન કર્યું અને અંતમાં સ્વર્ગ મેળવ્યું
આ કથાને સૌથી પ્રાચીન આધાર છે મુસલમાન કવિ અબદુર રહીમ કૃત અપભ્રંશ ભાષાનું સંદેશ રાસક. શ્રી રાહુલ સાંકત્યાયનના મત પ્રમાણે આ કૃતિ ૧૦મી શતાબ્દીની હેવી જોઈએ. શ્રી અગરચન્દજી નાહટાના મત પ્રમાણે ૧૪મી શતાબ્દીની છે. તે પછી ઘણું જૈન કવિઓએ ગુજરાતી અને રાજસ્થાની રાસમાં આ પ્રણય-સ્થાને ગૂંથી છે. અનેક જૈનેતર કવિઓએ પણ આ રચના કરી છે. જુઓ જૈન ગુજર કવિઓ ભાગ-૧ જૂઠ ૪૮૬ તથા રાજસ્થાન ભારતી શ્રી અગરચંદ નાહટાને લેખ.
સમાપ્ત
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
મખતૂલજાદી [એક પ્રાચીન રાજસ્થાની કથા]
“મારા સ્વપ્ન પ્રિયતમને હું આ બધાની સાથે કેવી રીતે બોળી શકીશ? રાજકુમારી મખલજાદી વિચારી રહી હતી કે–“આટલા અંગરક્ષક અને સૈનિકે સાથે રહેશે તો હું તેમને મેળવીને પણ ઈ બેસીશ.”
કરે પણ શું ? એકલી જાય પણ કેવી રીતે ? તીર્થયાત્રાનું જ એક બહાનું હતું. પિતાજીને કહ્યું કે તીરથ કરવા જઈશ. તેમણે સંમતિ આપી દીધી. રસ્તાને ખર્ચ પણ ઘણે બધે આપ્યો. સાથમાં ઘણા બધા અંગરક્ષક અને સૈનિકે પણ મોકલી આપ્યા. હવે એ મને તીર્થોમાં ફેરવશે.
જે હું કેઈને પણ ઓળખી શકી કે એ જ તે “મારા” છે, જે રાત્રે મારા સ્વપ્નમાં આવ્યા હતા તે આટલા બધાની વચ્ચે હું તેમને કેવી રીતે મળીશ? આ કામ તે હું એકલી જ કરી શકું છું. શું આ બધાને ઊંઘતા મૂકીને એકલી
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૬
મખતૂલજાદી ભાગી જાઉં ?
આટલું મોટું જંગલ છે. સમય પણ રાતનો છે. એકલી જાઉં તે સુરક્ષા? હા, સુરક્ષા તે જરૂરી છે. હું પણ તે અબળા છું. વળી મારો જન્મ પણ તે એક અપ્સરાની કૂખે થયો છે. આ સુંદરતા પણ ઘણું ખરાબ છે. એકાકિની નારી માટે તે અભિશાપ જ છે.
હા, પુરુષને વેશ પહેરીને જઈ શકું છું. પણ મારી પાસે પુરુષ વેશનાં સાધન શું છે? માર્ગને ખર્ચ પણ મારી પાસે નથી, એ બધું મારા સંરક્ષકની પાસે છે. તેની કોઈ ચિંતા નથી. મારાં આભૂષણો કિંમતી છે. તેનાથી કામ ચાલશે. પરંતુ પુરુષ વેશ કેવી રીતે બનાવું?
સંકલ્પ પાકકે હોય તો સાધન આપ મેળે મળી આવે છે. પૂર્ણપુરીની રાજકુમારી મમતુલજાદી ધીરેથી ઊઠી. એક ઊડતી નજર તેણે સૂતેલા અંગરક્ષકે ઉપર નાખી. એક અંગરક્ષક સૈનિક ઉઘાડા માથે પાઘડી પર માથું રાખીને સૂઈ રહ્યો હતો. જંગલમાં તકિયા ક્યાંથી આવે? કઈ કેઈ પોતાના હાથન તકિયા બનાવીને સૂઈ રહ્યા હતા.
રાજકુમારીએ એકદમ સૂતેલા સૈનિકના માથા નીચેથી પાઘડીને તકિયે કાઢી લીધો અને પોતાના માથા પર બાંધી દીધા પછી તેની આંખેએ શોધવાનું શરુ કર્યું. કોઈની ઢાલ ઊઠાવી, કેઈની તલવાર લઈ લીધી. કેઈનું અંગરખું અને ચાદર ઉઠાવ્યાં. ચાદર વડે મરદાનગી ધોતિયું બાંધ્યું. કમરપટ્ટો
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
મખતૂલજાદી
૧૮૭
કર્યો અને તેમાં પોતાનાં આભૂષણો પણ સંતાડી દીધાં. હવે તે પુરુષ બની ગઈ.
એક ઘેડ ઓળી લીધું. તેના પર સવાર થઈ અને બધાને છોડીને અજાણ્યા ન જોયેલા રસ્તે આગળ વધી ગઈ.
નક્ષણજાતિ પૂર્ણપુરના રાજા હતા. રાજકુમારી મમતુલજારી તેમનું એકનું એક સંતાન હતી. બધા એમ જ કહેતા હતા કે તેનો જન્મ એક અપ્સરાની કુખે થયો હતો. ચમત્કારી વાતો પર વિશ્વાસ નદી આવે છે. તેથી બધા એમ જ માને છે કે અખતુલજાદી અપ્સરાની કન્યા છે અને રાજા નક્ષણજાતિ તે તેના પાલક પિતા છે.
જે કાંઈ પણ હોય, રાજકુમારી એટલી બધી સુંદર હતી કે તેને જોઈને સહેજેય એ વિશ્વાસ આવી જાય કે જરૂર તે કઈ દેવાંગનાની પુત્રી છે. હવે તે મોટી થઈ ગઈ હતી અને સ્વપ્નાઓ જેવા લાગી હતી. જુવાન છોકરીઓ લગ્ન પહેલાં સપનાં જુએ જ છે. દિવા સ્વપ્ન જોતાં તે પિતાના ભાવિ પતિના અખૂટ સૌંદર્યને મૂર્ત કરવા લાગે છે. રાતમાં પણ તે તેને જોઈ લે છે.
મખલજાદીનાં લગ્ન થઈ ગયાં હતાં. મિલનની પહેલી રાત હતી. મખતુલજાદી આજે ઘણી જ શણગારાયેલી હતી. હથેળીઓ લાલ હતી, જે અનુરાગના રંગથી રંગાયેલી લાગતી. હતી. તે પોતાના રાજકુમાર પતિ સાથે હસી હસીને વાતે
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૯
અખનૂરજદી કરી રહી હતી. એવું લાગતું હતું કે લગ્ન પછી કેટલીય રાતે વીતી ગઈ હોય.
એમ તો તે શરમાળ હતી, પણ તેના પતિએ તેને વાચાળ બનાવી દીધી હતી, તેથી ખુલ્લા દિલથી તે બેલી રહી હતી. આજે જ તેને ખબર પડી હતી કે પુરુષ સ્ત્રીથી વધારે સુંદર હોય છે. તેને પતિ પણ તે દેવકુમાર જેવો હતે. રહેતાં રહેતાં વાત મિલન-વિયોગ પર ઉતરી આવી. રાજકુમારે કહ્યું
પ્રિયે ! આ રાત વધારે લાંબી ના થઈ શકે ?
સ્વામી ! રાત તે મોટી હોય છે.” રાજકુમારે આશ્ચર્યથી પૂછ્યું–
એવું તું કહી રહી છે? પ્રેમીઓને તે વર્ષોની રાત પણ ઘડી જેવી લાગે છે.”
મખતૂલજાદી ખડખડાટ હસી પડી અને બેલી.
“સ્વામી! એક લાંબી રાત જ્યારે અનેક રાતમાં વહેં- ચાઈ જાય છે તે મોટી રાતે મળીને કઈ રાતેથી એ છી
હોય છે? રાત પછી દિવસ આવશે, તો પછી રાત પણ - આવશે.”
પ્રિયે! તું ઘણુ બુદ્ધિશાળી છે. પરંતુ કાલની રાત પાછી જલદી નહીં આવે !”
રાજકુમારીના મોં પર વિષાદ છવાઈ ગયો. તે શંકાશીલ - થઈને પૂછવા લાગી
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુખતુલ જાદી
એવી શી વાત છે ? પ્રિયે! કાલે હું રાજના કામ માટે વિદેશ જઈશ.” “તો શું થયું? હું પણ સાથે આવીશ.” તને હું નહીં લઈ જઈ શકું. થોડી એવી જ લાચારી
તે પછી સ્વામી ! જે તમે તરત જ પાછા નહીં કરો તે હું તમને ખાળવા નીકળીશ અને પિતાની સાથે લઈને પાછી . ફરીશ.”
રાજકુમાર હસ્ય અને પૂછવા લાગ્ય‘તું મને ખોળી શકીશ?” ખેળી કેમ નહીં શકું?
કદાચ ઓળખી ન શકું. કોણ જાણે મારે કર્યો વેશ. રાખવો પડે.
“સંન્યાસી બનીને પણ તમે મારાથી છાના નહીં રહી. શકે. હા, તમે મને નહીં ઓળખી શકે. એ તે મારે જ જણાવવું પડશે હું કોણ છું.”
અરે હવે સૂઈ તો જા. બેઠાં બેઠાં કયાં સુધી વાત કરીશ ?” રાજકુમારે થોડા એવા ઢંગથી કહ્યું, માની લે કે સૂવાના બહાને કઈક બીજું જ કહી રહ્યો હોય. રાજકુમારી પણ ચતુર હતી. તેણે તરત જ કહ્યું–
“તમે સુઈને આ નાની સરખી રાતને વધારે નાની. કરવા શા માટે ઈચ્છો છો ?'
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૦
મખતૂકજાદી
રાજકુમારે પણ સંકેત ભાવથી જણાવ્યુંહું તેા બાકીની રાતને સદુપયેાગ કરવાની તને સલાહ આપી રહ્યો છુ.’
‘સદુપયોગ !' રાજકુમારી મખતૂલજાદીએ લુચ્ચાઈથી હસીને કહ્યું. રાજકુમારે રાજકુમારીના લાલ હથેળી વાળા બંને હાથ પેાતાના હાથમાં લીધા. આલિ’ગન આપતાં ધીરેથી ખખડયા
‘સૂઇ જવું એ જ તેા રાતના સદુપયેાગ છે.?
હવે ખનેની આંખા હસી અને પછી અને સૂઈ ગયાં. ત્યારે મખતૂલજાદીની આંખ ખુલી. તેનું સ્વપ્ન ભાગી ગયું. રાજકુમારી મખતૂલજાઢી પથારી પરથી ઊઠીને બેઠી થઇ ગઈ. કયાંય કશું' જ નહાતું. પૂર્ણ પુરીના રાજાના રાજમહેલ હતા અને એકલી રાજકુમારી પાતાના સ્વપ્નના પ્રિયતમને શેાધી રહી હતી, જાણે સતાવવા માટે કયાંય સંતાઇ ગયા ન હાય! પણ આ તે બધું સ્વપ્ન હતું. તે પણ રાજકુમારી સ્વપ્ન પ્રિયતમને મેળવવા માટે તરફડવા લાગી. રાજકુમાી બેઠાં બેઠાં વિચારી રહી હતી
આ સ્વપ્ન જૂઠ્ઠું નથી. સ્વપ્નાં પણ તે સાચાં હોય છે. હું' નગરે નગરમાં જઇને તેમને શેાધીશ. શું હું તેમને આળખીશ નહી? તરત એળખી લઇશ. પણ તેમને શેાધવા કેવી રીતે જાઉ* ? શું પિતાજીને સ્વપ્નની વાત કરું ? તેમને કેવી રીતે કહું કે મારા સ્વપ્નના પ્રિયતમ સાથે રાત
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૧
અખતૂલજાદી ગાળી છે.
તે પછી મારા અંતરની સખીને કહી દઉં. તે પિતાજીને વાત કરશે. પરંતુ શું પિતાજી મને તેમને ખાળવાની અનુમતિ આપશે? કયારેય નહીં આપે. પરંતુ મારી વાત પર હસશે. જોકે સમજશે કે હું પાગલ છું, સ્વપ્નના પ્રિયતમને મેળવવા ઈચ્છું છું. પરંતુ હું પણ લોકોને પાગલ માનું છું.
મારું મન તે કહે છે કે તેઓ મને મળશે. શેધવાથી શું નહી મળી જાય? તે પછી જાઉં કેવી રીતે? હા, તીર્થ યાત્રાનું બહાનું સારું રહેશે. પિતાજી સહર્ષ અનુમતિ આપી દેશે.”
રાજકુમારી નિત્ય કર્મથી પરવારી પછી પિતાના પિતા પૂર્ણ પુરીના રાજા નક્ષણજાતિની પાસે પહોંચી અને બેલી
પિતાજી! મારી ઈચ્છા તીર્થયાત્રા કરવાની છે.' રાજા નક્ષણજાતિએ સહર્ષ અનુમતિ આપી દીધી
“હા-હા, ચોકકસ જા. એનાથી તને આનંદ થશે. અને અનુભવ પણ વધશે. ક્યારે જવા ઈચ્છે છે !”
“આજે જ જવા ઈચ્છું છું.” આટલું જલ્દી ?”
પિતાજી “શુભસ્ય શીધ્રમ–તમે જ તે કહો છો કે શુભ કાર્ય કાલ પર ન છોડવું જોઈએ ?
સા, એમ વાત છે!” રાજાએ કહ્યું અને દ્વારપાળને
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૨
મખલજાદી
મહામાત્યને બેલાવવાનો આદેશ આપ્યો. પછી મહામાત્ય આવ્યા તો તેમને કહ્યું
“મહામંત્રી! અમારી લાડલી પુત્રી તીર્થયાત્રા કરવા, જાય છે. તેની બધી જ વ્યવસ્થા તેમ જ પ્રબંધ કરો.”
મહામાત્ય જાણતો હતો કે શું કરવાનું છે. તેણે એક, મંત્રીને સંરક્ષક ની. તેને રાજકુમારી માટે રસ્તામાં જોઈને ખર્ચ આપ્યું અને સશસ્ત્ર ઘોડેસ્વાર સૈનિકોની સાથે રાજકુમારીની તીર્થયાત્રાની બધી જ તૈયારીઓ શેડી જ વારમાં કરી દીધી.
રાજકુમારી રથમાં બેઠી. યાત્રા શરુ થઈ અને રાત્રે એક વનમાં પડાવ નાખ્યો. જ્યારે બધા સૂઈ ગયા ત્યારે રાજકુમારીએ પિતાની પરિસ્થિતિ પર વિચાર કર્યો. બધાની સાથે તે તેના સ્વપ્નના પ્રિયતમને શોધી શકતી નહોતી અને એકલી જાય કેવી રીતે? અંતમાં તેણે સમસ્યાને ઉકેલ શોધી કાઢયે. પિતાના સ્વપ્ન પ્રિયતમને શોધવા પુરૂષ વેશમાં તે બધાને સૂતા મૂકીને અજાણ્યા-ન જોયેલા સ્થળે આગળ વધી ગઈ. તેનું મન કહેતું હતું કે તેને “તે અવશ્ય મળશે, જે રાત્રે તેના સ્વપ્નમાં આવ્યો હતો.
પુરુષ વેશમાં પણ અખતુલજાદીને શંકા હતી કે તેને કેઈ ઓળખી ન જાય. અને બધું તો ઠીક પણ મેં પર મૂછો ક્યાંથી લાવે ? ઉમ્મરના હિસાબે તેના મેં પર મૂછો ન
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
અખતૂલજદી હોય એ જ ઉચિત હતું, પણ આછી રુંવટીનું ચિન્હ તો હોવું જ જોઈએ.
તેના માટે મહત્વજાદીએ એક ઉપાય કર્યો કે સાફાની પાછળ લટકતા છેડાને આગળ કરી દતથી દબાવી દીધો. આનાથી ઉપરના હોઠથી નીચે હડપચી સુધીને ભાગ ઢંકાઈ ગયો. આ જ વેશમાં તે આગળ વધી રહી હતી.
એક રાત એકલીએ જંગલમાં વીતાવી અને પછી આગળ વધી ગઈ. બપોર પછી એઠ નદી કિનારે પહોંચી. ઘડાને
ત્યાં જ ઊભે રાખી પાણી પીવા બેસી ગઈ પણ જેવી પાણી પીવા ઝુકી કે સ્તબ્ધ બની ગઈ.
સ્ત્રી માટે અરીસાનું કેટલું મહત્વ છે! કઈ વાર જ્યારે સ્ત્રી શંગાર કરે અને તેની પાસે અરીસે ન હોય તે માની લો કે તેના પ્રાણ જ કેઈએ હરી લીધા હોય. એટલા માટે મખતુલજાદી પાણી પીતાં રોકાઈ ગઈ હતી, કારણ કે જળ દર્પણમાં તે પોતાનું પ્રતિબિંબ જોઈ રહી હતી. પાણી પીવાથી દર્પણ લહેરાઇને તૂટી જતું હતું.
ઉપરથી પુરુષ હોવા છતાં અંદરથી તે તે શંગાર પ્રિય સ્ત્રી જ હતી. તેથી પોતાનું રૂપ જેવા લાગી ગઈ. આંખનું કાજળ પણ ભૂંસી નાખ્યું, આ કાજળથી તે તે પકડાઈ જાય. આજે એ જ એક વિચિત્રતા હતી કે ક્યારેક તે કાજળ આંજવા માટે અરીસે જોયા કરતી હતી અને આજે અરીસે જઈને કાજળ ભૂંસી રહી છે. ૧૩
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
મખતૂલજાડી મખતૂલજાદીએ પાણી પીધું અને જ્યારે ઊઠી તે તેણે પિતાનાથી થોડે દૂર એક સન્યાસીને ઊભેલા જોયા. સન્યાસી છેડો ઓળખીતા જેવું લાગતું હતું. તે હૃષ્ટ–પૃષ્ટ, સૌંદર્ય વાન અને યુવાન હતે.
યુવાન સંન્યાસી પણ મખતુલજાદીને અત્યંત ધ્યાનથી જોઈ રહ્યો હતો. બંનેના મનમાં એક સરખી જ શકી હતી. રાજકુમારી મમતુલજાદી વિચારી રહી હતી
લાગે છે તો એવું જ કે મારા સ્વપ્નનો પ્રિયતમ આ જ છે, પણ એ સંન્યાસી કેમ છે? તે રાત્રે આ તે મારી સાથે હતા.”
આ તરફ યુવાન સન્યાસી પણ વિચારવા લાગ્યો
બસ એ જ એક અંતર છે કે તે રાજકુમાર છે. મારા સ્વપ્નમાં જે આવી હતી, તે બિલકુલ આવી જ હતી.”
આમ વિચારતાં બંને નજીક આવી ગયાં. મખતુલજારીએ પૂછયું –
તમે અને હું સાથે સાથે યાત્રા કરી શકીએ છીએ. તમારે કયાં જવું છે?”
આવીશ તે તમારી સાથે જ, પણ તમે તમારો પરિચય તે જણાવો.”
પણ તમારે પરિચય જાણવા ઈચ્છું છું, અને એ પણ જાણવાની ઈચ્છા છે કે તમે યુવાન અવસ્થામાં સંન્યાસી કેવી રીતે બની ગયા.” મખલજાદી જવાબની રાહ જોવા
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
સખતૂલજાદી
૧૯૯૫
લાગી.
યુવક સંન્યાસીએ જવાબ આપ્યો
‘તમે ઘણાં રહપૂર્ણ છે. બધું જ છુપાવવા છતાં પણ અવાજ નથી છુપાવી શક્યાં. તમે સ્ત્રી છે. પુરુષ બનવાની આવશ્યકતા કેમ ઊભી થઈ ?”
“હું પુરૂષને શોધવા માટે જ પુરૂષ બની છું. હવે તમારાથી શું છુપાવવાનું? હું પૂર્ણપુરના રાજા નક્ષણજાતિની પુત્રી મખતૂલજાદી છું.”
“તું મને ન ઓળખી શકી, પણ મેં તને ઓળખી લીધી. પ્રિયે ! તને શેાધવા માટે જ હું સંન્યાસી બન્યો છું. એક રાત્રે તું મારા સ્વપ્નમાં આવી હતી.”
મખતૂલજાદીનું રોમે રોમ હસી ઊઠયું. તે અત્યંત ખુશ થઈ ગઈ. તેના હર્ષનું વર્ણન કેવી રીતે થઈ શકે ? હર્ષ વિહવળ થઈ બેલી
“સંન્યાસી બનીને પણ તમે મારાથી ના છુપાયા. તમને શિધવા હું નીકળી અને તમને મેળવી લીધા. પણ રાત્રે સ્વપ્નમાં તમે તમારું નામ ક્યાં જણાવ્યું હતું ?
તે પ્રિયે ! હમણાં જણાવું છું. હું ગુજરાતના રાજા ચિત્રસાલને કુંવર મોતીરામ છું.”
હવે બંને એક ઝાડની નીચે બેસી ગયાં. રાજકુમારી બેલી
આ કેવું આશ્ચર્ય છે કે આપણે એક સરખું જ સ્વપ્ન જોયું અને બંને જ પિતા પોતાના સ્વપ્નસંગીને
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
મખતૂહજાદી
શોધવા નીકળી પડયાં.”
મોતીરામે કહ્યું–
“પ્રિયે ! હું તે આશ્ચર્ય નથી માનતે. જન્મ જન્મના પ્રણયી અનેક રીતે મળે છે. આ રીતેમાં સ્વપ્ન દર્શન પણ એક છે.”
રાજકુમારી હતી અને કહેવા લાગી
હું તે હજુ પણ વારંવાર મારી આ ચળી રહી છું કે કયાંક સપનું તો પાછું નથી જોઈ રહી ને ?
ઘોડો હણહણ્ય. મોતીરામ ઊઠ અને બે —
પ્રિયે ! હવે તે પુરૂષને મેળવી લીધું છે. તેથી સ્નાન કરીને તારાં અસલી કપડાં પહેરી લે. હવે તેને કેને ડર છે ?'
રાજકુમારી “અસલી” શબ્દને અર્થ કેમ ન સમજી શકે? તેણે સ્ત્રીને વેશ પહેર્યો. મતીરામની પાસે બીજાં કપડાં નહોતાં. પણ સ્નાન કરીને તેણે પોતાની જટાઓ ધોઈને ચીકણ વાળ કરી લીધા.
બંનેએ અહીંયાંથી પ્રયાણ કર્યું. હવે ઘોડાની લગામ મોતીરામના હાથમાં હતી અને મખતૂલજાદી તેની આગળ લપાઈને બેસી ગઈ હતી, જાણે પહેલી વાર જ ઘોડા પર બેઠી હોય. ધૂળ ઉડાડતે ઘોડો દોડી રહ્યો હતે.
સાંજે બંને કસ્તૂરકોટ નામના નગરમાં પહોંચી ગયાં. નગરમાં પ્રવેશતાં જ તેમને એક કુંભારનું ઘર મળ્યું.
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
મખ ખૂલજાદી
૧૯૭
રાજકુમારે વિચાર્યું કે આ કુંભાને ત્યાં રોકાઈએ. પોતાની આ ઈચ્છાને પ્રગટ કરતાં મોતીરામે મખલજાદીને કહ્યું–
પ્રિયે ! કુંભારને ત્યાં કાચાને પાકું કરવામાં આવે
મળતુવાદીએ મનની વાત કરી કે “હાં, પાકકા થવા માટે તવામાં તપવું પણ પડે છે.”
મોતીરામે પોતાનો અભિપ્રાય આપ્યો–
આપણે પણ તે પાકું થવાનું જ છે ને ? તેથી તેમને ત્યાં રહીએ અને આપણું નવું જીવન શરૂ કરીએ.” રાજકુમારી બેલી–
નવું જીવન શરૂ કરવાની વાત તો ઠીક છે, પણ કાચા પાકાની વાત ક્યાં આવી ? શું આપણું પ્રણયને રંગ પાકકો નથી ?'
પ્રિયે ! પરિણય વગર પ્રેમની સાર્થકતા ક્યાં છે ? અહીંયાં રહીને આપણે પ્રણય એક કરવાનું છે.” - “સ્વામી ! લગ્ન તે આપણું થઈ ચૂક્યાં છે. શું આપણું રવપ્ન સ્વપ્ન જ હતું ?
પ્રિયે ! સ્વપ્નનાં લગ્નને લોકે કેવી રીતે માનશે ? મનથી તો આપણે પરણેલાં છીએ, પણ દેખાવ તે કરે જ પડે.”
તે પછી અહીં રહીશું ?' હા, તું અહીં રહે. હું નગરમાં જાઉં છું. કોઈ કામ
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૮
મખતૂરજાદી
જોઇશ. આજે તે તારા હાથની બનાવેલી રસેાઈ ખાઇશ.' મખતૂલજાદી હસી. વાતા કરતાં કરતાં અને કુંભારની પાસે પહેાંચ્યાં. કુભાર વાસણ બનાવી રહ્યો હતા. તેના ચાકડા એવી રીતે ફેરવી રહ્યો હતા, જેમ સમયનુ' ચક્ર હુંમેશાં ફરતુ રહે છે. અને કોઇને દેખાતું નથી. કુંભારણુ સ્ત્રીએ માટી ગુંદી રહી હતી.
તેમને માટી ગુઢતાં જોઇ માટીની એ ચેતવણી યાદ આવી ગઈ કે તમે મને શું ગુદા છે ? એક દિવસ હું તમને દબાવી દઈશ. તમે મારામાં મળી જશેા. કુંભારણેાએ લાલ-ભૂરા ર'ગની એઢણીએ આઢી હતી.
એ ચાર છેાકરાં પણ રમી રહયાં હતાં. બાળકા, સ્ત્રીએ બધાં મખતૂલજાદીને અત્યંત કુતુહુલથી જોઇ રહયાં હતાં. તે એટલું જ જાણતાં હતાં કે આ બંને પરદેશી છે. કુંભારનું ઘર નગરમાં પ્રવેશતાં જ પડતુ હતુ. તેથી પરદેશી માણસે ત્યાં રહીને પસાર થતાં હતાં.
જ્યારે માતીરામ અને મખતૂલજાદી કુંભારને ઘેર પહેાંચી ગયાં તા કુંભારણે પાતાની જાતે એક સાદડી એસવા માટે નાખી. અને બેસી ગયાં અને કુંભારની આંગળીઓનુ કૌશલ જોવા લાગ્યાં. પાતાના હાથેાની કુશળતાથી કેવી રીતે તે માટીને નવા નવા આકાર અને રૂપ આવી રહયા હતા ? કુભારે જ પૂછ્યું—
પરદેશી છે। ? નગર જોવુ' હશે ?”
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
સખતુલજાદી
હાં ભાઇ, પરદેશી તેા છીએ જ ?” મેાતીરામે કહ્યું હવે તેા તમારા નગરમાં જ રહેવું છે.’
તમે લાકા માટા ઘરનાં જણાવ છે. કલૂરકાટ નગર ઘણું જ સારૂ' છે. અહીયાં ઘણા જ મેાટા મોટા શેઠ રહે છે.’
૧૯૯
‘પર`તુ ભાઇ ! અમે તા તમારે ત્યાં રહીશું. અમને જગા આપશે ?' મોતીરામે કુંભારને ભાઇ કહ્યું તો કુંભારનું હૃદય ભરાઈ આવ્યું. તેણે ઘણા જ ઉત્સાહથી કહ્યું –
જગ્યાની કયાં ખાટ છે ? અમને તેા કહેતાં સંકાચ
થઈ રહયા હતા તેથી ના કહ્યું. તમે અહીં રહેા. આ બહેન અમારી સ્ત્રીઓને સારી વાતા શીખવશે.’
કુંભારે જગ્યા આપી દીધી. અને ત્યાં રહા ગયાં. માતીરામ જયા તૈયાર થયા તે મખચૂલાદીએ તેના હાથ પકડી કહ્યું —
‘એસ.’
‘તે બેસી ગયા.’
મખતૂલાદીએ પેાતાના પગનાં ઝાંઝર ( વિશેષ આભૂષણ) કાઢીને મેાતીરામને આપ્યાં અને ખેાલી—
‘આ એક લાખ સાનાની મુદ્રાની કિંમતનાં છે. પાંચદસ હજારમાં કાઇને ત્યાં ગીરે મૂકી આવેા. એનાથી કાઇ યેા કરજો. પછી છેડાવી લઈશું.? મેાતીરામે આશ્રયથી પૂછ્યું.
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
મખતૂલજાદી
“આ તે કયાં સંતાડયાં હતાં ? આને ગરે મૂકવાનું મન તે નથી થતું. આ તે તારી શોભા છે.
“સ્વામી ! જ્યારે હું મારા સૈનિકને ઊંધતા છેડીને નીકળી હતી ત્યારે સંતાડી દીધાં હતાં. હવે મારી શોભા તે તમે છે. આને તમે ગીરે મૂકીને આવો. શું હું તમને મજૂરી કરવા દઈશ ?”
સારૂં, જઉં છું.”
મોતીરામ ચાલ્યા ગયે અને કલ્રકેટની રત્ન ગલીમાં પહોંચે. એક આભૂષણ વેચનારની દુકાન પર એકદમ ખચકા. શેઠ ગ્રાહકની રાહ જોઈને બેઠા હતા. અને પાસે જ તેમને કર બેઠે હતે. મતીરામના સાદા સંન્યાસી વેશને જોઈને શેઠને નેકરે કહ્યું
“સાધુજી ! અહીંયાં તમારે લાયક કાંઈ જ નથી. કેઈ મીઠાઈની દુકાન પર જાવ.”
મોતીરામે કહ્યું
હું તે તમારા કામની ચીજ લાવ્યું છે. જોઈ લે, કદાચ પસંદ પડી જાય.”
શેઠના કાનમાં જાણે અમૃતનું ટીપુ ટપક્યું. તે ઊઠીને બેઠે થઈ ગયો અને બેલ્ય
“લા, લા. શું છે ?
મોતીરામે સખતુલજાદીનાં ઝાંઝર શેઠને બતાવ્યાં. શેઠ તેને મફતમાં જ પડાવી લેવા ઈચ્છતા હતા, કારણ કે તેને
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
મખતૂલાદી
એ વિશ્વાસ હતા કે આ સાધુ કયાંકથી ઉઠાવી લાવ્યા હશે. તેથી ધમકાવતાં ખેલ્યા
‘તમારી પાસે આ કયાંથી આવ્યાં ? સાચે સાચું જણાવા. અહીના બાદશાહ ઘણા મોતીરામને શે! ડર હતા ?
જ કઠોર છે.'
તેણે પણ દૃઢ અવાજે
૨૦૧
કહ્યુ -
કાનાં ઊઠાવવાનાં ? મારી પત્નીનાં છે. તમારે લેવાં હાય તેા લેા નહીતર પાછાં આપેા. રત્ન ગલી ઘણી જ માટી છે. કોઇ બીજા લેશે.'
શેઠ ઢીલા પડી ગયા અને પેાતાના નાકરને લઢતાં મેલ્યાઃ
‘જુએ છે શુ...! Àાડું પાણી ખાણી તેા લવ.’ પછી મોતીરામને કહ્યુંઃ
ભાઈ ! તમે એસેા. ઉભા છે. કેમ ! જણાવા શું લેશે ? :
તમે જ જણાવા શેઠજી. જે આપશે તે લઈ લઈશ. મારે વેચવાનાં નથી. ગીરે મૂકવાં છે.’
‘ભાઇ ! માલ તમારેા છે.’ શેઠ મેલ્યા. ‘પરંતુ એ તા જણાવો કે તમારી પત્ની છે કયાં ?’
મેાતીરામે જડ્ડાવ્યુ’:
અમે લેાકેા અમુક કુંભારને ત્યાં રહ્યા છીએ. ત્યાં મારી પત્ની પણ છે.’
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०२
મખતૂલજાદી
થોડી વાર સુધી શેઠ આભૂષણને ઊલટસૂલટ કરીને જેતા રહયા અને વિચારતા પણ રહ્યા. પછી બોલ્યા
ભાઈ ! તમે થોડી વાર અહીં બેસે. હું આ આભૂષણને મારા કારીગરોને બતાવી લાવું. ત્યારે તમને જણાવી શકીશ કે આ કેટલામાં ગીરે રાખી શકાય ?
મેતે રામ માની ગયા અને આભૂષણ વેચનાર શેઠ સીધા બાદશાહની પાસે ગયા. શેઠે કલ્રકેટના બદિશાહને કહ્યું
હજુર ! હીરા કુંભારના ઘરમાં ! અને તમારા મુગટમાં લગાડે. અપ્સરા તમારા નગરમાં છે.” બાદશાહને મેંમાં પાણી ભરાઈ આવ્યું. શેઠને પૂછ્યું.
ચોખું કહો. કેણ છે, કયાં છે ?' શેઠે મનહૂલાદીના પગનાં રનજડિત ઝાંઝર બાદશાહને બતાવ્યાં અને બોલ્યા
મેં આ એક ફકીર પાસેથી લીધા છે. આ તે ફકીરની પત્નીનાં છે. જેના પગનાં ઝાંઝર આટલાં અત્યંત સુંદર છે. તે શું કઈ સામાન્ય ચીજ હશે ?”
બાદશાહે ઝાંઝર પિતાના હાથમાં લીધાં અને બોલ્યા
હવે આ ઝાંઝર વાળી મારા મેળામાં હશે. તે સુંદરી મારા હરમ (અંતઃપુર) ની રોનક બનશે.”
બાદશાહે ચાર સિપાઈ અને એક પાલખી જ્યાં સખત
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
મખકૂલજાદી
૨૦૩
લજાદી રહી હતી તે કુંભારને ત્યાં મેકલી. એક સિપાઈએ મખતૂલજાદીનાં ઝાંઝર તેને બતાવીને ઠહ્યું
“તમારા પતિએ તમને બોલાવ્યાં છે. સાબિતી માટે તેમણે આ ઝાંઝર અમને આપ્યાં છે.”
પોતાનાં ઝાંઝર જોઈને રાજકુમારીને વિશ્વાસ તે આવી ગયે. તો પણ તેણે પૂછયું :
તે ક્યાં છે? તેઓ જાતે કેમ ન આવ્યા ? શા માટે મેકાયા છે ?
ચતુર સિપાઈએ જણાવ્યું :
‘તેમને બાદશાહના દરબારમાં નોકરી મળી ગઈ છે. રહેવા માટે એક સારું મકાન પણ મળ્યું છે. હવે તમે તરત જ ચાલે. એ તમને ત્યાં મળી જશે.”
રાજકુમારી પાલખીમાં બેસી ગઈ અને તેને બાદશાહના જનાનખાનામાં પહોંચાડી દેવામાં આવી. જનાનખાનામાં પહોંચતાં જ તેને ખાત્રી થઈ ગઈ કે તેની સાથે દગો થયો છે.
આ તરફ આભૂષણ વેચનાર શેઠને બાદશાહે દસ સહસ સેનાના સિકકા આપ્યા. પાંચ સહસ તેના ઈનામના અને પાંચ સહસ્ત્ર મતીરામને આપવા માટે. જ્યારે તે પોતાની દુકાને પહોંચે તે મોતીરામ તેને બેઠેલે. દુકાને તે મળ્યો. પણ વધારે વાર થવાથી તે કંટાળી ગયું હતું. તેથી શેઠ, આવતાં જ તેમના પર ગુસ્સે થઈ ગયે–
‘તમે ઘણી વાર કરી? મારા ઝાંઝરનું શું થયું?
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०४
અખતૂલજદી
-
શેઠે પાંચ સહસ્ત્ર સેનાના સિકકા મતીરામની સામે ફેંક્યા. તેની ચમક અને રણકારથી મતીરામને ક્ષેાભ દૂર થઈ ગયા. રહ્યો સહ્યો ક્ષોભ શેઠના આ વાકયે દૂર કરી દીધો. '
“ભાઈ ! ગુસ્સે કેમ થાય છે ? આભૂષણની પરખ કરવામાં વાર લાગી ગઈ. આને સંભાળી લો.”
શેઠે મતીરામને એક કથળી પણ આપી. મતીરામે કેથળીમાં સોનામહોર સંભાળીને મૂકી દીધી અને કોથળી કમ્મરે બાંધી દીધી. હવે તે ખુશખુશાલ થઈને માખતુલજારીની પાસે ચાલી નીકળ્યું. પરંતુ ત્યાં તે કાંઈક જુદું જ સાંભળવા મળ્યું–
બાદશાહના માણસે બહેનને લઈ ગયા.” મોતીરામે રડવા જેવા થઈને પૂછ્યું– તમે રોકી નહીં? તે શા માટે જતી રહી?” કુંભારે સ્પષ્ટ જણાવ્યું–
‘તમે તો તેમને બોલાવ્યાં હતાં. તમારાં મોકલેલાં ઝાંઝર જોઈને તેઓ તેમને પાલખીમાં બેસાડીને લઈ ગયા.”
મોતીરામ બધું જ સમજી ગયા અને ચકકર ખાઈને પડી ગયે. કુંભારે તેની સારવાર કરી ત્યારે તેને ભાન આવ્યું. ભાન આવતાં જ તે બાળકની જેમ ધૂકે ને ધ્રુસ્કે રડવા લાગ્યું. ત્યારે કુંભારે તેને ધીરજ આપી–
“રડવાથી શું મળશે? પુરુષાર્થ કરે. તે તમને ચોકકસ મળશે. પરંતુ થોડા દિવસ માટે આ નગર છેડી દો. કારણ
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫
સખતૂવાદી કે બાદશાહ તમને મારી નાખવાની કેશિશ કરશે.”
મોતીરામ હિંમત રાખીને સમય વિતાવવા માટે ચાલી. નીક. તે સંન્યાસી જ રહ્યો. હવે તો સંન્યાસી બનીને ભટકવાનું જ તેના ભાગ્યમાં હતું. કરે પણ શું ?
કલ્રકેટમાં વહલીમા નામને બાદશાહ રાજ્ય કરતો હતું. તે વિલાસી અને કામી હતે. શાસન વ્યવસ્થા કરતાં વધારે તે પોતાના જનાનખાના પર ધ્યાન આપતો હતે.
તેના જનાનખાનામાં એક એકથી ચડિયાતી સુંદરીઓ. હતી. તે પણ તેના રુપની તરસ છીપાતી નહોતી. મખતૂલજાદી તો એવી સુંદર હતી કે ઈન્દ્ર વિરે પણ તેની આગળ ઝુકવા લાચાર બની જતા. પોતાની ચતુરાઈથી તેણે મખતૂલ જાદીનું અપહરણ કર્યું અને ઘણું મુશ્કેલીથી દિવસ પૂરો કરી રાત્રે તેની પાસે પહોંચ્યો.
મખતૂલજાદી પિતાની પરિસ્થિતિથી વાકેફ હતી. કેવળ બુદ્ધિ બળથી જ તે કામી બાદશાહની ચુંગાલમાંથી બચી. શકતી હતી. તેણે તેના બચાવને રસ્તો પણ શોધી કાઢો હતું. જ્યારે બાદશાહ તેના ઓરડામાં આવ્યો તો તે ઘણા આદરથી ઊભી થઈ અને ભૂમિ પર માથું નમાવી અભિવાદન કર્યું. બાદશાહ વહેલીમાં પાણી પાણી થઈ ગયે અને બોલ્યો :
બેસે મારી જાન ! ઘણી સુંદરીએ જોઈ, પણ તારા. જેવી ન જોઈએ. આવ મારા હાથમાં સમાઈ જા.”
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
મખત્વજાદી
ગરીબ પરિવર!” મખલજાદી મોહક હાસ્ય સાથે બેલી‘તમારો રાણીવાસ મારે માટે તે સ્વર્ગ બને છે. અત્યાર સુધી તે હું નરકમાં પડી હતી.”
મારી પ્રાણેશ્વરી! તે પછી વાર કેમ કરે છે ?' મુખતુલજાદીએ કહ્યું –
બાદશાહ સલામત! હું કુંવારી છું. પહેલાં મારી સાથે - લગ્ન કરશે. ત્યારે હું તમારી બનીશ.”
તે નિકાહમાં શી વાર છે? હું હમણાં કાજીને બોલાવું
ના, લગ્ન તે મારા રિવાજ મુજબ થશે.”
“તું તારે રિવાજ જણાવ તે ખરી. તને મેળવવા માટે હું તારી બધી જ વાત માનીશ. તારે માટે હું ફકીર પણ બની શકું છું.”
રાજકુમારીએ કહ્યું –
ગરીબ પરવર! હું એક વર્ષ સુધી જુદા મહેલમાં રહીશ અને ત્યાં રહીને એક દાનશાળા ખોલીશ. ત્યાર પછી હું તમારી થઈ જઈશ.”
એક વર્ષ !” આશ્ચર્યથી બાદશાહ બબડયા-“પ્રાણેશ્વરી તું દાન કરે તેના માટે હું મનાઈ નથી કરતો. પણ એક વર્ષ તે ઘણું જ દિવસ થયા. ત્યાં સુધી હું કેવી રીતે ધીરજ રાખીશ? આ તો અશક્ય છે.”
જો તમે મારી લાશની સાથે નિકાહ કરવા ઈચ્છતા
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
અખતૃલજાદી
૨૭
હોય તે હું અત્યારે તૈયાર છું. જે મારી સાથે જ લગ્ન કરવું હોય તે એક વર્ષ સુધીની ધીરજ તમારે કરવાની જ છે. ધીરજનું ફળ ઘણું મીઠું હોય છે.'
બાદશાહે વિચાર્યું–જબર જસ્તી કરવી નકામી છે. નાજનને દિલને જીતવું જોઈએ. એક વર્ષ પણ પસાર થઈ જશે. ત્યાં સુધી બીજી પરીઓ સાથે દિલ બહેલાવીશ! એમ વિચારી બાદશાહે પિતાને નિર્ણય આપ્યો
પ્રાણેશ્વરી! તારી શરત માન્ય છે. રાત્રે અહીં આરામ કર. દાસીએ તારી સેવામાં રહેશે. કાલથી તારે માટે જુદા મહેલને બંદોબસ્ત થઈ જશે. દાનશાળા પણ ખૂલી જશે.”
આમ આશ્વાસન આપીને બાદશાહ પોતાના રંગ મહેલમાં પહોંચી ગયો. ત્યાં તેણે નાચ ગાનને પ્રબંધ કરાવ્યો હતો. વિચાર્યું તે એ હતું કે મનહૂલાદને જોડે બેસાડીને નગરની નાયિકાનું નૃત્ય જોઈશ અને પીશ પણ-ડું પ્યાલાથી અને થોડુ નવી નાજનીની આંખેથી. પરંતુ એકલાને જ આવવું પડ્યું. તેમની પરીક્ષા થઈ રહી હતી.
બાદશાહ એક મોટી ચોકી પર તકિયાના આધારે બેઠા હતા. બીજા સરદાર પણ નીચે પાથરેલા બિછાનામાં તકિયાના આધારે બેઠા હતા. સરદારની સામે ચાંદીના કટેરા મૂક્યા હતા.
ગૌહરબાઈ નામની સુંદર નાયિકાએ પોતાના હાથથી સોનાના કટોરામાં મદિરા રેડી અને બાદશાહને આપ્યો.
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
મખતૂલાદી
બાદશાહે તેની મ ભરેલી આંખેા જોઇને એક જ શ્વાસે કટારા ખાલી કરી નાખ્યો. સરદારે એ પણ પેાતાના ચાંઢીના ભરેલા કટારા પીધા.
२०८
સાજિદ્દાઓએ વાજિંત્રો વગાડવા માંડયાં. ગૌહરબાઈ સિવાય અન્ય ગાયિકાએ પણ ઝ ંઝર પહેરીને બેઠી હતી. બધાથી પહેલાં યુવાનીમાં મદમાતી ગૌહરખાઈ ઊઠી. સારગી પર ગજ ફરવા લાગ્યા અને તબલા પર થાપ પડી.
ગૌહરખાઈએ. ફારસીની એક ગઝલ ગાઈ. તેના હાવ ભાવ અને ધડકનને જોઇને માથાં હાલવા લાગ્યાં. બાદશાહના માંએથી વાહ ! વાહ ! નીકળી અને પછી ચારેય તરફથી વાહ ! વાહ! ગુજી ઊઠયું. આ રંગીન વાતાવરણમાં ખાદશાહની રાત કપાઈ. તેને તા હવે પૂરું એક વર્ષ આ રીતે પસાર કરવાનું હતું.
આ તરફ મખતૂલજાઢી એક જુદા મહેલમાં રહીને ભિખારીઓને દાન કરવા લાગી. ફકીર, સાધુ હમેશાં દાન લેવા આવતા હતા. આવી રીતે છ મહિના વીતી ગયા.
મેાતીરામ સાધુ વેષમાં થાડા દિવસ તે અહીં તહી ફરતા રહ્યો. પછી તે કલૂટકટમાં આવ્યા અને એક દિવસ મખતુલજાઢીની દાનશાળામાં પહોંચી ગયા. બન્નેએ એક બીજાને ઓળખી લીધાં. જ્યારે બધા ભિખારીઓ જતા રહ્યા ત્યારે માતીરામ અને મખતૂલજાદીની વાતા થઈ. મખતૂલજાઢીએ અત્યાર સુધીના બધા અહેવાલ મેાતીરામને સ‘ભળાવ્યા.
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
મખતુલજાદી
હવે રાજકુમારી મખતૂલજાદીએ ભાગી જવાની યુક્તિ પર વિચાર કર્યો તથા મતીરામને કહ્યું –
પ્રિયતમ ! આ મહિનાના શુક્લ પક્ષની બીજે તમે બે ઘડા લઈને રાત્રે મારા મહેલની પછવાડે આવી જજો. હું તમારી સાથે ભાગી નીકળીશ.”
રાજકુમાર મોતીરામે કહ્યું–
તારા ઝાંઝરથી જે પાંચ સહસ્ત્ર સેનાના સિકકા મને મળ્યા હતા તે તે મેં ગરીબોને વહેંચી દીધાં.”
એ તમે સારું કર્યું. થોડી સેનાની મુદ્રાઓ આપતાં રાજકુમારીએ કહ્યું “આનાથી તમે બે ઘડા ખરીદી લેજે.”
રાજકુમાર ચાલ્યો ગયો. આ તરફ શુકલ પક્ષની બીજ અ વી તો રાજકુમારીએ બાદશાહને કહ્યું
ગરીબ પરિવર! એક વર્ષને સમય તો ઘણે લાંબો છે. મારાથી તે આ સમય કાપ્યો કપાતા નથી. તમે આજે જ નિકાહની તૈયારીઓ કરો.”
બાદશાહ તે હર્ષથી ઉછળી પડે. અને આવેશમાં રાજકુમારીને બાથ ભરવા ધસી ગયે. રાજકુમારી પાછી ખસી ગઈ અને આંખે કાઢીને કહ્યું
આ શું ? લગ્ન પહેલાં કઈ સંજોગોમાં નહીં.'
બાદશાહ પણ સમજી ગયો અને લગ્નની તૈયારીઓમાં પડી ગયે. દાસ દાસીઓ ભાગ દોડમાં પડ્યાં હતાં. અને વગર માગ્યાની મળેલી ખુશીમાં બાદશાહે એટલું બધું સુરા૧૪
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
મખતૂવાદી
થ ન કર્યું કે હાશકેશ ખાઈને એક ખૂણામાં પડી ગયે.
આ તરફ સાંજ પડી તે સોનાની હાંસડી જેવો બીજને ચાંદ પશ્ચિમ દિશામાં નીકળી આવ્યા. મતીરામ બે ઘડા લઈને મહેલની નીચે ખડે થઈ ગયે. પ્રતીક્ષાની ક્ષણ કેટલી લાંબી હોય છે! આવું કેઈએ મતીરામને કહ્યું હતું. તેને મખતુલજાદી પર ઘણો ગુસ્સો આવી રહ્યો હતો કે હજુ સુધી કેમ ન આવી
આ તરફ ખાપરે નામનો ચોર શાહુકારના વેશમાં પોતાના લાગમાં ફરી રહ્યો હતે. ચોરીના બહાને લાગ જેતે ખાપરો ચેર મહેલની નીચે આવ્યા. મતીરામે તેને કઈ શાહુકાર અને ભલો માણસ જ સમજ્યો. તેથી બોલ્યો
શેઠજી! ઘડીક તમે મારા આ ઘડા પકડી રાખે. હું બાદશાહનાં દર્શન કરી આવું”
ખાપરાએ ઘોડા પકડી લીધા. મતીરામ ફરીને મખતૂલજાદીની પાસે જવા ઈચ્છતું હતું. તેથી તે બીજી તરફ નીકળી ગયે. આ તરફ પુરુષ વેશમાં સખતુલજાદી બારીમાંથી નીચે આવી અને ખાપરાને જ મોતીરામ સમજી બેલી- “ચાલ, જલદી ભાગી જઈએ.”
ખાપરે બધું જ સમજી ગયો. ઘેડા પર બેસી ખાપરો આગળ નીકળી ગયો. બીજા પર મખતુલ જાદી બેઠી અને ખાપરાની પાછળ પાછળ ચાલી નીકળી. નગરની સીમા સુધી કેઈ કાંઈ ન બેલ્યું. પછી મખતુલજાદીએ પૂછયું
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
'અખતૂલાદી
૨૧૧
તમારે મારી રાહ ઘણી વાર સુધી જેવી પડી ?”
હું” ખાપરાએ કેવળ હું જ કહ્યું. “હું”થી રાજકુમારી જાણી ન શકી કે આ કઈ બીજું છે. તેથી આગળ કહેવા
લાગી
“કરું? તકલીફ તે મને પુરુષવેશ બનાવવામાં જ થઈ. જ્યારે પણ હું ફેટે બાંધવાનું શરુ કર્યું કે કેઈ ને કઈ દાસી આવી જતી. પછી હું મારાં વસે લઈને સ્નાનાગારમાં ઘૂસી ગઈ. ત્યાં જ વેશ બદલ્યું અને ત્યાંથી જ બારી દ્વારા નીચે કૂદી પડી. હવે કઈ વાંધો નથી.
“હવે ફરી નવેસરથી જીવન શરુ કરીશું, હવે મારી પાસે પણ બધાં સાધન છે. હું ધનુષ બાણ પણ લઈ આવી છું. હવે તમારી વાત નહીં માનું. તમારા દેશ ગુજરાત સુધી હું પુરુષ વેશમાં જ રહીશ.”
ખાપરાએ જવાબમાં ફરી “હું જ કહ્યું. રાજકુમારી બેલી
“હવે તમે પણ તે કંઈક સંભળાવે. હું જ કેટલી વાથી બાકી રહી છું ? બોલ્યા વગર આ રસ્તે કેવી રીતે કપાશે ?
ખાપરે કાંઈ ન બેલ્યો. રાજકુમારીને છેડે શક પડે. તે આગળ આવી અને ધ્યાનથી ખાપરાનું મેં જેવા લાગી. બીજનો ચાંદ તે છુપાઈ ગયા હતા. પરંતુ તારાઓની રેશનીમાં મખલજાદીએ એ જોઈ લીધું કે આ કેઈ ચાર
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૨
મખતુલજાદી
છે. પરંતુ તે ઘણી ચતુર હતી તેથી બેલી' અરે ! તે તમે તમારી જાતને છુપાવો છો શા માટે? પતિ તે ભાગ્યથી મળે છે. મારા ભાગ્યે જે મને આપ્યા, તે મને સ્વીકાર્ય છે. હવે તે તમે મારા રસ્તાના સાથી છો અને હવે તમે જીવનના સાથી પણ બનશો. હવે બેલે, વાત કરો.”
ખાપરાને ભય દૂર થઈ ગયો. અત્યાર સુધી તેના નમાં અશાંતિ હતી. ચેરનું મન ક્યારેય શાંત હોતું નથી, ચાહે તેણે ગમે તેટલું ધન મેળવ્યું હોય. હવે તે ચોર હોવા છતાં પણ ચાર ન રહ્યો. કારણ કે માખતુલજાદી પોતે જ તેની થવા ઇરછી રહી હતી. હવે તેણે વાત કરવાની શરુ કરી અને જણાવ્યું કે મારી પાસે કેટલું ધન છે. આભૂષણોની તે કઈ ગણત્રી જ નહોતી. મખતુલજાદીએ કટાક્ષમાં કહ્યું—
તમારું ઘન મારે શા કામનું? શું હું બીજી સ્ત્રીઓના ગળાના ઉતરેલા હાર પહેરીશ ??
ખાપરાએ આશ્વાસન આપ્યું– તારા માટે હું નવા બનાવડાવીશ.” ‘ત્યારે તે જરૂર પહેરીશ.”
પણ મારી સાથે લગ્ન કયારે કરશે ? બધાથી પહેલાં હું લગ્ન કરવા ઈચ્છું છું. પછી બધી ઝંઝટ મટી જાય. કારણ કે કુંવારી રહેવાથી મોટાં મોટાં સંકટ આવી જાય છે.”
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચખતૂહજાદી
૨૧૩
રાજકુમારી ! લગ્ન તે હું હમણાં આ સમયે કરું, પણ અહીં જગલ છે. રાતનો સમય છે. થોડી જ વારમાં દિવસ નીકળશે અને કેઈ નગરમાં પહોંચીને લગ્ન કરી લઈશું.”
બંને ચાલતાં રહ્યાં. દિતસ પણ નીકળી આવ્યા. સામે કઈ રાજમહેલ પર ફરકતી ધજાઓ દેખાઈ રહી હતી. ખાપરાએ ખુશ થઈને કહ્યું
રાજકુમારી ! જો ! સામે કેઈ નગર દેખાય છે. ત્યાં આપણે લગ્ન કરીશું.”
મખતુલજાદીએ ઘેડ રેકી દીધું અને બેલી– * “બસ, લગ્ન થઈ ગયાં ! હવે લગ્ન શું મારી લાશની સાથે કરશો ? તરસને લીધે તે માટે જીવ નીકળી રહ્યો
અરે તે હું હમણાં પાણી લઈને આવું છું. તું અહીં બેસ.”
હું અહીંયાં એકલી નહીં રહું, શી ખબર ફરી મારા પર કેઈ સંકટ આવી જાય.”
“સારું તો તું પણ ચાલ.”
રાજકુમારીની સાથે ખાપરે પાણુ શેઘવા લાગ્યો. ઘણી વાર પછી જંગલમાં એક ફ મળે. રાજકુમારીએ ઘોડે રેકીને કહ્યું
જુઓ, આ રહો કૃ ! હવે મને પાણી પીવડાવે.
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૪
સખતૂહજાદી
મારો જીવ નીકળી રહ્યો છે.”
ખાપરે ઘણુ મીઠાશથી બે
પ્રિયે ! કઈ સરોવર પર પાણી પીશું. કૂવામાંથી પાણી કેવી રીતે નીકળશે ? ન તો કઈ ઝારી છે અને નથી દોરડું.”
રાજકુમારી ઘોડા ઉપરથી નીચે ઉતરી અને કૂવાની નજીક બેસીને બોલી
બુદ્ધિના દોરડાથી પાણી ખેંચે અને મને પીવડાવો.”
ખાપરો મૂંઝવણમાં પડી ગયા અને મમતુલજાદીના માં તરફ જેવા લાગ્યો અને તેની પાસે આવીને બેસી ગયો. તેણે કહ્યું
બુદ્ધિનું દોરડું તું મને આપી દે અને હું પાણી ખેંચી આપું.”
રાજકુમારીએ ખાપરાને સાફ ઉતાર્યો અને બેલી
“આને કૂવામાં નાખે અને એને પલાળીને મારા મનમાં નીચેવતા જાવ. તમે પણ પીવે અને મને પણ પીવડાવો.”
ખાપરાએ પોતાને સાફ ખેલીને કૂવામાં નાખ્યો. તેના છેડાએ પાણીને સ્પર્શ પણ કર્યો. હવે તે હલાવી હલાવીને તેને ભીજવી રહ્યું હતું કે ત્યારે ઢમ-ધમ ગુડપ, ગપ્પને અવાજ થયો. મખતૂલજાદીએ ખાપરાને કૂવામાં ધકેલી દીધે. બીજને બદલે ત્રીજે મળી ગયો. ખાપરાએ બીજની રાતે અખતુલજારીનું અપહરણ કર્યું હતું, અને
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
મખતુલજાદી
ત્રીજના દિવસે તેને કૂવામાં પડવું પડ્યું.
હવે મહત્વજાદીએ ખાપરા વાળો ઘેડ પોતાના ઘોડાની પાછળ રાખે અને પોતાના ઘોડા પર બેસી મોતીરામને શોધવા ચાલી નીકળી.
આ તરફ જ્યારે મોતીરામ મહેલની નીચે આવ્યા તે તેને ન તો મખનૂલજાદી મળી કે ન તે બે ઘોડા. તેની સ્વપ્નપ્રિયા બીજી વાર ફરી મળીને હાથમાંથી જતી રહી.
મોતીરામ પોતાનું માથું પછાડીને રડવા લાગે, પણ ત્યાં તેને ધીરજ આપનાર કોણ હતું? હવે તે ફરી સાધુ બનીને મહત્વજાદીની શેધમાં નીકળી પડે.
હવે બાદશાહ વડલીમાને નશો પણ ઉતરી ગયો હતે. નિકાહને સમય થયો તે તે પોતે મખતુલજાદીને લાવવા પહોંચ્યો. તે ત્યાં ક્યાં હતી ? એક દાસીએ જણાવ્યું કે તે સ્નાનાગારમાં ગઈ હતી, ત્યાંથી કેણ જાણે કયાં ગાયબ થઈ ગઈ. બાદશાહ પણ સમજી ગયે કે રૂપ પરી કયાંક ઊડી ગઈ. બાદશાહ પણ રડવા લાગ્યો અને રડતાં રડતાં જ તેણે સંકલ્પ કર્યો કે
“બાદશાહના રૂપમાં તેને મેળવી શકે નહીં. હવે ફકીર બનીને જ તેની શોધ કરીશ.”
બાદશાહે શાહજાદાને રાજગાદીએ બેસાડે. અને ફકીર બનીને રાજકુમારી મખતૂલજાદીને શોધવા નીકળી પડે.
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૬
મખતૂલજાદી.
રાત દિવસની સફર કરીને માખતુલજાદી સિધુ નદીની નજીક જોઈયાના દેશમાં પહોંચી ગઈ. અહીંયાં પણ તેના પર એક આફત આવી. દૂરથી આવતા ચાર સશસ્ત્ર ચોરોએ મખતુલજાદીને જઈ. તેની પાસે એક ફાલતુ ઘડે જોઈ લૂંટારાએ તેના તરફ આગળ વધ્યા. તે ઘોડો તેમના કામને હતું. તેઓને તેની તરફ વધતા જોઈ મખતૂ કે હવામાં એક તીર છોડતાં બૂમ મારી
ખબરદાર જે આગળ વધ્યા છે તે. ચારેયને મારી નાખીશ.”
તેના અવાજથી જોઈચા ચોર સમજી ગયા કે “મારી નાખીશ” કહેવા વાળા પુરૂષ નહીં, સ્ત્રી છે. તેથી મખતૂલની ઉપેક્ષા કરતાં લૂંટારાઓએ તેને ઘેરી લીધી અને તેમનામાંથી એક બે
હવે અમારી હાજરીમાં તમારે આ નકલી વેશ ધારણ કરવાની આવશ્યકતા નથી. હવે નીચે ઉતરી આવે.”
હાજરજવાબી મખતૂલે કહ્યું
હું પણ આ એકાકી જીવનથી કંટાળી ગઈ છું. સાચે જ હું કઈ વીર પુરૂષની સાથે લગ્ન કરવા ઈચ્છું છું. પણ ઈચ્છીને કરું પણ કેવી રીતે ?”
“કેમ? શી તકલીફ છે ? અમને પણ જણાવો.'
એ પણ જણાવવું પડશે ? તમે ચાર છે અને હું એકલી. ચારેયની સાથે તે લગ્ન કરી નહીં શકું.'
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
મખqલાદી
૨૧૭
એમાં શી વાત છે ? જેને તું ઈ છે, તે એકની સાથે લગ્ન કરી લે. જેવી રીતે રાજકન્યા સ્વયંવરમાં હજારોમાંથી કઈ એકને પસંદ કરે છે, એવી રીતે અમારા ચારમાંથી તું એકને.....”
મખતૂલ બેલી
સારું. હું તમારામાંથી કઈ એકને વરીશ. મારી પરીક્ષામાં જે પાસ થશે, તે મારા અને હું તેમની.”
અમે પરીક્ષા આપવા તૈયાર છીએ.” મખતૂલે ધનુષ પર બાણ ચઢાવ્યું અને બોલી
હું ચાર દિશાઓમાં ચાર બાણ છોડું છું. બાણ લઈને જે મારી પાસે પહેલે આવશે, તે મારે.”
રાજકુમારી મખત્વે ચાર દિશાઓમાં ચાર તીર છોડયાં. સનસનતાં તીરની પાછળ ચારેય જોઈયા લૂંટારા પણ દોડી ગયા. મખતૂલે હવે તેનું કામ કર્યું. ચાબુક મારીને તેને ઘિડા જ્યાં-ત્યાં ભગાવ્યા. લૂંટારાઓથી જાત છોડાવીને તે પોતાને ઘેડા પર સવાર થઈ આગળ વધી ગઈ.
આ તરફ ખાપરા ચોરને એક રાહદારીએ કૂવામાંથી બહાર કાઢયે હતે. તે બચી તે ગયો પણ બિચારાને ઘણુ -વાગ્યું હતું. ઘુંટણ અને કેણીઓ છોલાઈ ગઈ હતી. કાનપટી પર ઘા થયા હતા. આટલું થવા છતાં પણ તે રાજકુમારી મખતૂલને પાછી મેળવવા ઈચ્છતું હતું, તેથી સાધુને વેશ ધારણ કરી તેને શોધવા નીકળી પડયે.
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૮
મખલજાદી
હવે સિંધુ તટના વનમાં ચારેય જોઈયા લૂંટારા પણ પિતા પોતાનાં તીર લઈને આવી ગયા. ત્યાં ન તે પુરુષવેશી રાજકુમારી હતી અને ન તો તેને ઘોડા હતા. એકે આહ ભરીને કહ્યું
“અરે, તે તે આપણને દગો દઈ ગઈ. બીજે બે
દોષ તે આપણે જ છે, જે આપણે તેની વાતોમાં આવી ગયા.
જે થયું તે થયું. હવે તે તેને શોધવી છે.” “હવે ક્યાં મળશે ?
સાધુ બનીને દેશ દેશમાં ફરીશું. કયાંકથી તે મળશે જ- લગની સાચ્ચી હોય અને પ્રયત્નમાં નિષ્ઠા હોય તે. બધું જ મળી જાય છે.”
ચારેય જોઈયા લૂંટારા સાધુ બની ગયા અને મખતૂલને શોધવા નીકળી પડયા. હવે મખતૂલજાદીને ચાહવાવાળા. સાત હતા. અને સાતેય વેશમાં તેને ખાળી રહ્યા હતા. અને સાતેય તેના પર છવ આપતા હતા. પહેલો હતો તેને સ્વપ્નને પ્રિયતમ ગુજરાતનો રાજકુમાર મોતીરામ બીજે હત કરકેટને બાદશાહ વહેલીમા. ત્રીજો ખાપરે ચોર હતું અને ચાર જઈ લુંટારા હતા.
આ તરફ રાજકુમારી પોતાના સ્વપ્ન પ્રિયતમ માટે ભટકી રહી હતી. ભાગતાં ભટકતાં તે એક સાધુની ઝુંપડીએ.
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
મખતૂલજાદી
૧૯
પહેાંચી. સંધ્યા પણ થઈ ચૂકી હતી તેથી તેણે અહીં રાત વીતાવવાનો નિશ્ચય કરી લીધું.
મહાત્મા ! એક રાત રહેવા માટે જગા મળશે ?
મખતૂલને અવાજ તેને કયાંય છુપાવા દેતે નહોતે. સાધુએ પણ તેને ઓળખી લીધી. સાધુ ઉંમરમાં પ્રૌઢ હતે અને પરમ વંદનીય સાધુ વેશમાં હતો, તો પણ તે કામ વિસ્ફવળ થઈ ગયો. રમા કામનું પણ કાંઈ ઠેકાણું છે ? આ કામ ભલ ભલાને નચાવે છે. સાધુએ મખતૂલને કહ્યું
“રાણી ! જગ્યાની કયાં ખોટ છે ? મારી પાસે આવ. આપણે બંને એક સાથે સૂઈશું.” મખલ બધું જ સમજી ગઈ. ઘણી મિઠાશથી બોલી
એનાથી સારી વાત કઈ છે ? હું તે મારું જીવન તમારી સાથે જ પસાર કરી નાખીશ, રોજ તમારી સાથે સૂઈશ, પણ ખાઈશ શું ? ભીખના ટુકડા તે હું ખાતી નથી.”
અરે રાણી. બસ રાતભર માટે જ હું ભિક્ષાજવી સાધુ છું. કાલે સવારે તે હું રાજા બની જઈશ.'
“રાજા ! તમે આને રાજા ?” રાજકુમારી ખડખટાડ હતી. તેના દાંત એવા ચમકતા હતા કે જેવી રીતે ગુલાબમાં ઝરી ચમકે છે. સાધુ ઊભો થઈ ગયો અને નિશ્ચયન સ્વરમાં બે
તો શું તું આને મશ્કરી સમજી રહી છો ? પાસે જ:
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
મખતૂલજાદી
એક રાજા નિસતાન મરી ગયા છે. ત્યાંને નિયમ છે કે રાજાની પસંદગી કરતાં રાજપુરૂષ જેને નગરમાં પહેલાં પ્રવેશ કરતાં જુએ છે, તેને રાજા બનાવે છે. હું બધાથી પહેલાં નગરમાં પ્રવેશ કરીશ અને રાજા મનીશ.’
મખતૂલે પૂછ્યુ.
‘પરંતુ કોઇ બીજું તમારાથી પહેલુ પહોંચી ગયું તે ?” ખીજુ કાઇ નહી. પહેાંચી શકે. આ રહસ્ય મને જ ખબર છે. બધાને ખબર હોય તા કાણુ જાણે કેટલાય એકી સાથે પહેાંચી જાય. હવે તને વિશ્વાસ આવ્યા ?” મખતૂલે ખુશાલી પ્રગટ કરી અને બેલી
અહા ! મારૂં કેવું ભાગ્ય છે, જે જંગલમાં જ હું મહેલાની રાણી બની ગઈ. પરંતુ લગ્ન પહેલાં હું તમારી અ'કશાયિની કેવી રીતે અનીશ ? તમે રાત ભર, ધીરજ ધરા. કાલે તમે રાજા અને હું રાણી.’ સાધુ બોલ્યા
‘સારૂ' તા મારી પથારીમાં ના સૂઇશ પણ અંદર તેા આવી જા. અહી જ જુદી સૂઈ જજે.’
‘ના મહાત્મા ! આ તે ઘણી જુની આગ અને ઘાસમાં વેર હાય છે. તમે કદાચ શકે! કારણ કે તમે સાધુ છે. પણ મને મ!રા નથી. હું તેા બહાર મારા ઘેાડાનું જીન
જઈશ.’
२२०
કહેવત છે કે
સયમ રાખી
પર વિશ્વ સ
પાથરીને સૂઇ
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
મખલજદી
૨૨૧.
સાધુ પોતાના મનમાં થોડું સમજી ગયા, કારણ કે મખતૂલે તેના સાધુત્વ પર વ્યંગનાં થોડાં બાણ માર્યા હતાં. તે બહાર જ સૂતી અને અડધી રાત પછી ત્રીજા પહોરે ઝુંપડીનું દ્વાર બંધ કરીને પુરૂષ વેશમાં જ તે નગરમાં પહોંચી ગઈ જ્યાં નવા રાજાની નીમણુંક થવાની હતી. રાજપુરૂષ તે ઘણા સમયથી આ પ્રતીક્ષામાં બેઠા હતા કે અમારા શાસક બનવા કેણ આવશે. જ્યારે ખતૂલે નગરમાં પ્રવેશ કર્યો તે રાજપુરુષોએ તેના ઘેડાની લગામ પકડી લીધી. બધું જ જાણવા છતાં મખતૂલ બેલી–
“અરે! લેવામાં તે તમે રાજપુરુષ લાગે છે, પણ આ લૂંટ-ફાટ કેમ ? મારા ઘેડા લેવા ઈચ્છો છો? હું અહીંના. રાજાને ફરિયાદ કરીશ. અહીંના રાજા કોણ છે?
મંત્રીએ આગળ આવીને કહ્યું–
સ્વામી! હવે તો તમે જ અમારા રાજા છે. અહીંના રીવાજ અનુસાર પહેલાં દર્શન આપવાવાળો અને રાજા છે. અમને તમારું શુભ નામ જણાવો.”
રાજકુમાર અખતૂલ.” જયજયકાર થયેઆપણું નવા રાજા માખતૂલની જય.” કંકુ ચોખાથી મખલને ચાંલ્લો કર્યો. તેને હાથી પર બેસાડીને રાજભવન પર લઈ ગયા. ત્યાં પછી તેનો વિધિસર
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२२
મખતૂલજાદી
અભિષેક થયા અને હવે રાજકુમારી મખતૂલાદી રાજા મખતૂલ હતી. હવે તેણે નિશ્ચિંત થઇને માતીરામને શેાધવાની ચેાજના કરી. ચેાજના અનુસાર તેના કુશળ શિલ્પી પાસે પેાતાના યથાર્થ રુપની ચાર પૂતળીએ બનાવડાવી અને તેને નગરના ચારેય દરવાજે લગાડી દીધી. તે મૂર્તિઓની પાસે વિશેષ રુપથી એક એક જાગૃત ચાકીઢાર રાખ્યા અને તેઓને સમજાવ્યુ”—
આ પૂતળીઓને કાઈ પણ ધ્યાનથી જુએ, જોતાં જ ઊભા રહીને નીસાસા નાખે, કાંઈ અડે એવા બધા જોનારા એના સમાચાર મને આપજો.’
અની સાથે જ મખતૂલે દાન શાળાઓ ખાલાવી. આનાથી અનેક ભિખારીઓ દાન લેવા આવવા લાગ્યા. એક વા૨ એક સાધુ આવ્યા અને મખતૂલની પ્રતિભૂતિને જોઈને અટકી ગયા તથા કહેવા લાગ્યા
:
અરે હા ! એ જ તા છે, જે મને ઝુંપડીમાં પૂરીને આવી હતી.’
ચાકીદારે તેને પકડી લીધે। અને રાજા મખતૂલની સામે હાજર કર્યાં. રાજકુમારી મખતૂલજાઢીના મુગટમાં કાનેાની પાસે મેતીની એક સેર લટકતી હતી જેનાથી તેનું માં પણ ઢંકાઈ જતું હતું. એટલા માટે કાઈ નજર માંડીને ન તે તેના મેાંને જોઇ શકતા હતા અને ન તા તેને ઓળખી શકતા હતા. આ સાધુ પણ મખતૂલને ન ઓળખી શકયા. પર`તુ
ન
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩
મખતૂલજાદી મખલે તેને ઓળખી કાઢયે. તેથી તેણે દ્વારપાળને ચુપચાપ આદેશ આપ્યો કે
આમને અતિથિ ભવનમાં રાખો. ગ્ય સમયે એમની વાત સાંભળવામાં આવશે.”
સાધુએ મખતૂલને અવાજ પણ ન સાંભળ્યો, જેનાથી તેને શંકા જાય. આ જ કમમાં કલ્રકેટના બાદશાહ વહલીમા, જોઈયા લૂંટારા, ખાપરે ચેર પણ આવ્યું અને મખતૂલની પ્રતિમૂર્તિ જોઇને પોત પોતાને પ્રતિભાવ વ્યક્ત કર્યો. મખતુલના પહેલા આદેશ મુજબ એ બધા પણ એક જગ્યાએ રાખવામાં આવ્યા. એક દિવસ પ્રહરીએ મખતૂલને જણાવ્યું
પૃથ્વીનાથ! આજે તે વિચિત્ર માણસ આવ્યા છે. પૂતળીને જોતાં જ તે બેભાન થઈને પડી ગયો. તેની દશા બધાથી વિચિત્ર છે.”
મખતૂલ સમજી ગઈ કે એ જ મારા સ્વપ્નને પ્રિયતમ મિતીરામ છે. તેણે આદેશ આપ્યો
તેમને મારી પાસે લઈ આવે. તેમને કહેજો કે તમે તેને પૂતળીના વાસ્તવિક જીવિત રુપ સાથે મિલન કરાવશે.”
રાજસેવક બેભાન મોતીરામની પાસે આવ્યા. થોડાક સેવકે તેને ભાનમાં લાવવા પ્રયત્ન કરી રહ્યા હતા. જ્યારે તે ભાનમાં આવ્યે ત્યારે મુખતુલ દ્વારા મેકલી આપેલા રાજપુરુષેએ કહ્યું
ભાઈ! જેની આ મૂર્તિ છે, તેની સાથે અમારા રાજા
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२४
મખતુલજાદી
તમારે મેળાપ કરાવશે. તમે અમારી સાથે ચાલે.”
મોતીરામને રાજા અખતૂલની સામે હાજર કરવામાં આવે. મખતૂલ તેને જોતાં જ એળખી શક્યો. મેતીઓની લટકતી સેરેથી તેને ચહેરા થોડા એવા ઢંગથી ઢાંકી દીધે હતું કે સ્પષ્ટ જોઈ શકાતું નહોતું ! મખતૂલને મન થયું કે હમણાં જ સ્વપ્નના પ્રિયતમને લતાની જેમ લપેટાઈ જાઉં, પણ તેણે સંયમથી કામ લીધું અને પૂછવાનું શરુ કર્યું -
તમારું નામ?” મોતીરામ.” યાંના રહેવાસી છે? ગુજરાતના રાજા ચિત્રસાલને પુત્ર છું.” આ પૂતળી વાળી સ્ત્રી સાથે તમારે શું સંબંધ છે?”
માતારામ મખતૂલથી છુટા પડવાની વાત સંભળાવતાં કહ્યું
જ્યારે હું બાદશાહના મહેલમાંથી પાછો ફર્યો ત્યારે મારા લાવેલા બંને ઘોડા લઈને તે શાહુકાર ભાગી ચૂક્ય હતો. ત્યારથી હું સંન્યાસી બનીને મારી સ્વપ્ન પ્રિયાને ધી રહ્યો છું.” અખત્લે પૂછયું
આ સમય દરમિયાન શું શું કરું ? મિતીરામે જણાવ્યુંચાર રાજ કન્યાઓ સાથે લગ્ન કરીને તેમને તેમના
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
મખતૂલજાદી
૨૨૫
પિતાની પાસે મૂકીને આવ્યો છું અને મારી સ્વપ્ન પ્રિયાને શોધી રહ્યો છું. તમે આશ્વાસન આપ્યું છે. મને તેને મેળાપ કરાવો.”
મખલનું હૃદય જોરથી ધડકવા લાગ્યું. ચાર શોકની ક૯૫નાથી જ મખતૂલ કંપી ગઈ. પરંતુ પાછે વિચાર કરવા લાગી
‘આમાં મારા પ્રિયતમ મતીરામને જ કયાં દોષ છે. લોક ધર્મમાં જ એવું છે કે રાજવંશમાં ઘણાં લગ્ન થાય છે. એક રાણ વાળા રાજાને લોકો નપુંસક જ માને છે. મારે પણ શોકની સાથે રહેવું પડશે તે રહીશ. પણ ઈર્ષા કરીને શા માટે રહું? જ્યારે રહેવું જ છે તે હસી-ખુશીથી તેમને પણ મારી બહેન માનીને રહીશ. આટલું બધું હોવા છતાં પણ તે મારા કરતાં પણ વિશેષ છે. ચાર લગ્ન કરીને પણ તે મને શોધવા ફરી રહ્યા છે. પોતાની ભાવનાઓને સંયમિત કરીને પછી મખતૂવે પ્રશ્ન કર્યો
“તમારાં ચાર લગ્ન થઈ ગયાં, તે પછી આ પૂતળી વાળીને શા માટે ચાહે છે ?
મોતીરામ અધીરે થઈને બે
રાજન ! પત્નીએ તે અનેક થઈ શકે છે પરંતુ હૃદયેશ્વરી તો એક જ હોય છે. પૂતળી વાળી તે મારો પ્રાણ છે. તેના વિના તે હું ચાલતું ફરતું શબ છું. તમારા આધાસનથી જ હું જીવતે છું. જે તે ના મળી તે હું પ્રાણ ૧૫
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
મખલજાદી
આપી દઈશ.” | મુખતુલજાદીને પૂરે વિશ્વાસ થઈ ગયું કે મોતીરામ મારો છે. હું તેમની છું. ચાર લગ્ન થયાં હોવા છતાં પણ તેમનું હદય તે જ છે. થોડી વાર પછી વિચાર કરીને મખલે કહ્યું
“તીરામજી! તમારી સ્વપ્ન પ્રિયા તમને ચોક્કસ મળશે. પરંતુ થોડી રાહ તે જોવી જ પડશે. તેને ચાહવા વાળા બીજા પણ છે. તમારી સામે તેમની વાત પણ સાંભળવામાં આવશે. ત્યાં સુધી તમે મારા પોતાના મંત્રી બનીને મારી પાસે રહો.”
વસ્ત્ર આભૂષણોથી સુસજજ મતીરામ રાજા રુપ મખટૂલને મંત્રી બની ગયે. હવે તે રાજસિંહાસનથી થોડે દૂર એસવા લાગ્યા. મખતૂલે જાણી જોઈને તેને સિંહાસનથી દૂરનું આસન આપ્યું હતું.
બીજા દિવસે દરબાર ભરાયે. મહત્વે પિતાને ચાહવા વાળા બધા ફકીર સાધુઓને લાવ્યા. બધા હારબંધ બેસી ગયા. બધાથી પહેલાં કલર કેટના બાદશાહ વહેલીમાને હાજર કરવામાં આવ્યા. મખતૂલે તેને પૂછ્યું
“ફકીર સાહેબ! તમારે આ પૂતળી વાળી સ્ત્રીને વાસ્તવિક રુપ સાથે શો સંબંધ છે?”
“ગરીબ પરિવર! મારી સાથે નિકાહનું વચન આપીને કોણ જાણે કયાં ભાગી ગઈ. તેના માટે ફકીર બને છું.”
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
સખતુલજાદી
૨૨૭
“તમને જરા પણ શરમ નથી? દગાથી તમે એક પરદેશીની પત્નીને ફસાવી, અને તેની સાથે નિકાહ પઢવાની હિંમત કરો છે? ભલાઈ એમાં છે કે તમારું રાજ્ય સંભાળ અને જે શાસન કરવાથી મન ધરાઈ ગયું હોય તે ભગવાનની પ્રાર્થના કરે.”
મખતૂલે બાદશાહને વિદાય કર્યો. હવે ખાપરા ચોરની વારી આવી. તેણે પણ પોતાની રામ કહાણી સંભળાવી અને બે
મને દગો કરીને ભાગી ગઈ. મને કૂવામાં એફેંક કે મારા હાથ પગ તૂટી ગયા. ત્રણ દિવસ પછી એક મુસાફરે મને કાઢયો. ત્યારથી સાધુ બનીને તેને ખેાળી રહ્યો છું.” મમતુલે તિરસ્કાર કરી કહ્યું
આટલું થવા છતાં પણ અક્કલ ઠેકાણે નથી આવી? ખરાબ કામનું પરિણામ કયારેય સારું થઈ શકે છે ! હવે જાવ અને સુખેથી દામ્પત્ય જીવનનું સુખ ભેગો. ચેરી, ઠગાઈ વિગેરે પણ છોડી દો.”
ખાપરાએ આશ્ચર્યથી પૂછ્યુંદામ્પત્ય જીવન ?”
હા, દામ્પત્ય જીવન! હું મારી એક કુંવારી દાસી તને આપું છું. તેની સાથે લગ્ન કરી લે અને રહે.”
એક દાસી આપીને મખલે ખાપરાને પણ વિદાય કર્યો. ચારેય જોઇયા લૂંટારાઓની પણ વારી આવી. તેમણે પણ
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૮
મખતૂહજાદી
તેમની રામ કહાણી સંભળાવી.
મખતૂલે તેમને ઠપકો આપ્યો
એક અબળાને તમે ચારેયે ઘેરી. શું તમારો આ અપરાધ સાધારણ હતું? તેણે તમારું શું બગાડયું હતું ? તમે તેને સતાવવાને પૂરે પ્રયાસ કર્યો હતે. હવે ચુપચાપ ચાલ્યા જાઓ અને સભ્ય નાગરિક તરીકે જીવન વિતાવો.”
“રાજન ! અમારા ઘોડા ??
હા, તે તમને મળી જશે. મખતૂલે રાજકીય તબેલામાંથી ચાર ઘડા જોઈયાને અપાવી દીધા અને તેઓ પણ પિતાના દેશમાં ચાલ્યા ગયા. - હવે અંતમાં તે સાધુ આવ્યો જેને મખતુલ ઝુંપડીમાં પૂરીને આવી હતી. તેમણે પણ આપવીતી સંભળાવી. મમતુલ બેલી
“સાધુ! તમે તે કમાલ કરી. ઉંમરમાં તે તમે તેના પિતા જેવા લાગે છે. આટલું હોવા છતાં જગત વંદનીય સાધુ ગણાય છે. તમે આવીનીચતા પર કેમ ઉતરી આવ્યા?”
સાધુએ જણાવ્યું
રાજન ! જ્યારથી હું સાધુ બન્યો છું, ત્યારથી સાધુત્વનું પાલન કર્યું. શું કરું? મન જ તે છે, તેથી વિચલિત થઈ ગયે.”
તે પહેલાં મનને પાકું કરે. મખટૂલે કહ્યું-એક કુંવારી દાસી તમે પણ લઈ જાવ અને આ વંદનીય સાધુવેશ
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
અખાદી
-
૨૨૯
ઉતરીને ગૃહસ્થ બનીને રહે. જ્યારે વાસનાથી મન ભરાઈ જાય, ત્યારે પાક્કા મનથી ફરીથી સાધુ બની જશે.”
એક કુંવારી દાસી આપીને મહત્વે સાધુને પણ વિદાય કર્યા. મતીરામ બધાને ન્યાય જેઈ, સાંભળી રહ્યો હતો. આ ન્યાય નિર્ણયમાં તેણે એ જોયું કે તેની સ્વપ્ન પ્રિયા મખટૂલ પર કેવાં કેવા દુઃખ આવ્યાં અને પોતાના બુદ્ધિબળથી જ તે બધાને પછાડતી રહી.
ખાપરાને કૂવામાં ધકેલ્યા, લૂંટારાઓને તીર શોધવા મોકલી દીધા અને સાધુને ઝુંપડીમાં જ પૂરી દીધા. બાદશાહ વહલીમાને પણ નિકાહનું પ્રલેભન આપ્યું, પરંતુ મને ક્યારે મળશે? તેણે સાહસ કરીને મખતૂલને પૂછ્યું
“રાજન ! મને મારી એ મખતૂલ ક્યારે મળશે ? તેના વિના મારું બધું જ સૂનું છે.”
મખતૂલ હસી અને બેલી
તે તમે તમારી મુખતુલને હજુ સુધી ના ઓળખી શક્યા? હું જ તમારી મખતૂલ છું.'
તીરામ આશ્ચર્યથી જોઈ રહ્યો. રાજસભાની મર્યાદાને વિચાર કરીને તે પિતાના ઉત્સાહને પ્રગટ ન કરી શક્યો. એટલું જ બોલ્ય
અવાજ તો એાળખી લીધું હતું. પણ શંકા થતી હતી કે ક્યાંક હું ભૂલ તે નથી કરતા ને? મારી મખતુલના અવાજનો ચોર કેઈ રાજા જ અહીં બેઠે છે, એમ જ હું
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
મખફૂલજાદી
સમયે હતે.”
મખલે સભા વિસર્જિત કરી. બંનેનાં લગ્ન ધામધૂમથી થયાં. હવે મતીરામરાજા હતા અને અખતૂલજાદી રાણી હતી.
થોડા દિવસ બંનેની રાત જાગતા જાગતા વીતી. વાતે એટલી બધી હતી કે તેને અંત જ નહોતે. થડા દિવસ પછી મતીરામે પોતાની બીજી ચાર પ્રિયાએ ને પણ બોલાવી લીધી. મખતુલજાદી પટરાણી હતી. તે જ
તીરામની હૃદયેશ્વરી હતી. પાંચેય મળીને મોતીરામની સેવા કરતી હતી અને હળી મળીને પ્રેમ પૂર્વક રહેતી હતી.
ઘણે જ સમય આવી રીતે વીત્યો. મતીરામે પોતાના પિતા ચિત્રસાલ અને મખતુલજારીના પિતા પૂર્ણપુરના રાજા નક્ષણજાતિની પાસે શુભ સંદેશ મોકલી આપ્યો. એ બંનેય પોત પોતાનાં સંતાનો માટે દુઃખી તેમ જ ચિંતિત હતા.
બંને મતીરામ અને મખતૂલજાદીને મળ્યા. નક્ષણજાતિ મોતીરામ જેવા ધીર-વીર અને સુંદર જમાઈને જોઈને પરમ પ્રસન્ન થયા અને ચિત્રસાલ મખતૂલાદી જેવી ગુણિયલ, ચતુર તથા રૂપવતી પુત્રવધૂને મેળવીને ગદ્ગદિત થયા. થોડો સમય આવી રીતે આનંદથી વીત્યો. ત્યાર પછી મોતીરામ પોતાની પાંચેય પત્નીઓને લઈને પોતાના દેશ ગુજરાત જ રહ્યો અને સુખ પૂર્વક સમય વીતાવવા લાગ્યો.
સંપૂર્ણ
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિંહલકુમાર-૧ ફાગણને ઉમંગ અને મસ્તી કાંઈક જુદી જ હોય છે. પ્રકૃતિને કણ કણ ગુમે છે– નાચે છે. ઘરડા જુવાન થઈ જાય. છે અને વસંતને મદમાં છકેલી યુવતીઓ જેઠને પણ દિયર કહેવા લાગે છે. આવી છે. આ વસંત.
સિંહલપુર વસંત્સવે બધાને સમાન બનાવી દીધા છે. રાજા-પ્રજાનો કોઈ ભેદ જ રહ્યો નહીં. મહારાજ સિંહર, મહારાણી સિંહલા અને યુવરાજ સિંહલકુમાર– બધા જ એ ભૂલી ગયા છે કે તેઓ રાજ પરિવારના લોકે છે. પરણેલી યુવતી ઓ જે સિંહરથની વહુઓ છે, તે ટેળે વળીને નાચી-ગાઈ રહી છે. કુંવારી કન્યાઓ જુદી ઝુમી રહી છે. બાળકોની દુનિયા. બધાથી જુદી છે. પોત પોતાની શકિત અનુસાર બધાએ. નવાં, જોયેલાં અને રંગબેરંગી કપડાં પહેર્યા છે, જે અબીલ ગુલાલના છંટકાવને કારણે એથી પણ પધારે વિચિત્ર અને દર્શનીય થઈ ગયાં છે. રાજ બાગની ઝુમતી-નાચતી વનશ્રીની વચમાં આવીને જે કોઈ ગણિતજ્ઞ ગણના કરવા બેસે તે એ ના બતાવી શકે કે રાજબાગમાં ફૂલ કળી, સફળ
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૨
સિંહલ કુમાર-૧ લતા ગુલ્મોની સંખ્યા વધારે છે કે અહીંનાં ઉછળતાં કૂદતાં નર-નારી અને બાળક-બાળકીઓની સંખ્યા વધારે છે.
સિંહલપુરમાં દરેક વર્ષે આવી રીતે વસંત્સવ ઊજવવામાં આવે છે. અનેક ગાઉઓની વચમાં લાંબો-પહોળો રાજબાગ છે. દૂર દૂર સુધી લીલા ઘાસની ચાદર પથરાયેલી છે. વચ્ચે વચ્ચે લહેરાતી પગ દંડીઓ અને રથ-માર્ગો બનેલા છે. લાંબી લાંબી ક્યારીઓમાં ફૂલ જ ફૂલ છે.
આંબા, જાંબુડાં, અંજીર, ખેર, શેતૂર, કેળ વિગેરે અનેક ફળવાળાં વૃક્ષે સેંકડોની સંખ્યામાં છે. શીશમ, શાલ્મલી, દેવદાર વિગેરેનાં વૃક્ષો છે. પાકા અને મને હર ઘાટ વાળા જળ કુંડે છે, જેમાં કમળ ખીલેલાં છે અને તેના પર ભમરાઓ ગુંજી રહ્યા છે, પક્ષીઓ પણ બોલી રહ્યાં છે, અને પક્ષીઓની રાણ -સ્વર સામ્રાજ્ઞી કેયલ પણ ટહુકી રહી છે, પણ આજે આ બધાનું કેઈ સાંભળી રહ્યું નથી. કેયલ જેવા કંઠ વાળી યુવતીઓનાં ગીતેની આગળ આજે કેયલની કહુકહુ અને પિપટના ટે પર કઈ ધ્યાન નથી આપી રહ્યું.
હા, કાગડાને કર્કશ કા-કા બધાને ચોંકાવી દેતો. તેને રાગ પોતાની પાસે છે. ન ઈચ્છેલી વસ્તુ જ્યારે સામે આવી જાય છે તે તેના તરફ ધ્યાન તે જાય જ.
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિંહલકુમાર
૨૩૩ ભાગે ભાગે, હાથી હાથી !” રંગમાં ભંગ પડી ગયો. રાજા સિંહરથને એક હાથી ગાંડ થઈ ગયા. પોતાના ભારેખમ પહાડ જેવા શરીરથી ડોલતે તે ધીમે દેડી રહ્યો હતા, પણ લોકો ડરની ચીસો વધારે પાડી રહ્યા હતા. બાળકે ચીસ પાડી રહ્યાં હતાં. સ્ત્રીઓ એકની ઉપર એક પડી જતી હતી. જે વધારે સાહસ વાળા અને વીર હતા, તે બિચારા વૃક્ષો પર ચઢી ગયા. હાથી પિતાની મસ્તીમાં હતે. કયારેક કોઈ ઝાડને ઉખાડતો અને ક્યારેક તુટેલી ડાળીને લઈને અહીં તહીં ફરત. પછી જ્યારે કે સામે દેખાતું તે તેના તરફ દોડ. પાછળ પાછળ સૈનિકે હતા. કેઈનું પણ સાહસ તેની પાસે જવાનું નહોતું. જ્યારે તે ગગનભેદી અવાજમાં ચિંઘાડતો ત્યારે કહેવાતા વીરેના છકકા છૂટી જતા હતા.
ઝાડની ડાળીને ઉન્મત્ત હાથીએ એવી રીતે ઝડપી જેમ કેઈ છ મહિનાનું બાળક રમકડું પકડે છે. ડાળી લઈને ઉન્મત્ત હાથી એક તરફ ભાગે, તેને જોઈ સ્ત્રીઓનાં ટોળે-ટોળાં ભાગવા લાગ્યાં અને તેમાંથી ભાગતાં ભાગતાં એક છોકરી પડી ગઈ. જ્યારે તે ઊઠી ત્યારે તેની સામે ઊભેલે હાથી ચિંઘાડતે હતે. છોકરી દોડવાનું ભૂલી ગઈ અને બૂમે પાડવાની સાથે જ હાથીએ છોકરીને સૂંઢમાં ઉઠાવી લીધી
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૪
સિહલકુમાર
અને તેને લઈને ભાગ્યો. છોકરી હજુ પણ બૂમો પાડી રહી હતી–
કોઈ માને લાલ મને બચાવતો કેમ નથી ? શુ સિંહલપુરમાં કોઈ વીર જ નથી ?'
છોકરીનો દુઃખી પિકાર બધાએ સાંભળે. પણ પિતાના પ્રાણ એવા કોઈ ઈચ્છતું નહોતું. પરંતુ આ સાંભળવા વાળાઓમાં યુવરાજ સિંહલકુમાર પણ તે એક હતો.
તેણે હાથીની પાછળ પિતાને ઘેડ દોડાવી મૂક્યો અને તેની નજીક જઈને હાથીને લલકાર્યો. હાથી બધું સમજતો હતો. તેણે કુમારના પડકારને સ્વીકાર કરી લીધે અને થંભી ગયે. કદાચ વિચારી રહ્યો હત–લડાઈની મઝા, તે હવે આવશે.
સૂંઢમાં છોકરીને ઊઠાવીને જ હાથી સિંહલકુમાર તરફ ઘૂમ્યા અને એક એવી ચિંઘાડ મારી કે રાજબાગ કંપી ગયો. કુમાર એકદમ તેની પાછળ આવી ગયો. હાથી તેની તરફ દોડતો અને કુમાર તેની પાછળ થઈ જતો.
આ રમતમાં હાથીને ડાંક ચકકર ખવડાવ્યાં. હાથીએ છોકરીને છોડી દીધી અને જોરથી કુમાર ઉપર ધસી ગયો. ઘણું સાહસના સાથે કુમાર હાથીના પેટ નીચેથી બીજી તરફ નીકળી ગયો. ગજરાજ ઘણું જ કોધમાં હતો. અને
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિંહલકુમાર-૧
કુમાર તેને ચિડવી રહ્યો હતો. કુમારે એક નાનું સરખું ઝાડ જોયું અને પટ લઈને તેના ઉપર ચડી ગયો. હાથી તે ઝાડને જ ઉખાડવા લાગ્યો.
સિંહલકુમારે એક છલાંગ મારી અને હાથી પર સવાર થઈ ગયું. પછી પૂરી શક્તિ વાપરીને તેના પર એટલી બધી મુઠ્ઠીઓને પ્રહાર કર્યો કે હાથી ભાનમાં આવી ગયે. તેને મદ ઉતરી ચૂક્યો હતે. બહુ જ દૂર ટોળે વળીને અસંખ્ય સ્ત્રી-પુરૂષ નર અને હાથીનું યુદ્ધ જોઈ રહ્યાં હતાં.
હાથીની ચુંગાલમાંથી મુકત થઈને છોકરી પોતાનાં માતા-પિતાની પાસે ભાગી ગઈ હતી. તેનું હૃદય હજુ પણ જોસમાં ધડકી રહ્યું હતું. આ જ હાથી પર સવાર થઈને સિંહલકુમાર હવે નગરમાં ફર્યો.
રાજભવન પહોંચીને સિંહલારાણીએ કુમારને નાના બાળકની જેમ છાતીએ લગાવી દીધો. પછી તેના બંને હાથને હાથમાં લઈને જોવા લાગી
બેટા ! તને ક્યાંય વાગ્યું તે નથી ને ? તે આજે ઘણા સાહસનું કામ કર્યું છે!”
“રહેવા દે મા ! મને તે ઉઝરડે પણ નથી પડે. શું હું હજુ પણ બાળક છું કે મને વાગે ??
“મારા માટે તે હજુ બાળક જ છે. એ તે જણાવ, તે.
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૬
સિંહલકુમાર-૧
છોકરી કેણ હતી તેને તે નથી વાગ્યું ને ?”
કેણ જાણે કેણ હતી? મા? હું એને જેવા રહે તે " હાથી મને જીવતો ન છોડત. તે છોકરી ને કોણ જાણે કયારે • ભાગી ગઈ.”
“તું આવી આફતમાં ન પડયા કર. તને કાંઈ થઈ જાત તે હું શું કરત ?”
“આ જ વાત તો પેલી છોકરીનાં માતા-પિતા વિચારતાં હશે. એ તે સાચેસાચ મોતના મોંમાંથી નીકળી છે.”
તે જ વખતે મહારાજા સિંહરથ ખંડમાં પ્રવેશ્યા અને મા-દીકરાને ચોંકાવતાં બેલ્યા
હું જાણું છું કે મા દીકરાની પ્રશંસા કરી રહી હશે, પણ એમાં પ્રશંસા કરવાની કોઈ વાત જ નથી.”
“ચાલે ખસે, અહીંથી. તમે તે કેણ જાણે શું કહી રહ્યા છે ? દાન પુણ્ય કરાવો. આજે કેણ જાણે ક્યાં પુણ્ય પ્રગટ થયાં જેથી મારા લાલના પ્રાણ બચ્યા. પહાડ જેવા ઉન્મત્ત હાથી સાથે બાથ ભરવી, એ તો તમે કોઈ સમજતા જ નથી ?
“મહારાણી! તું આટલી બધી ભુલકણ છે, એ તે હું આજે જ જાણી શક્યો. વીસ વર્ષ પહેલાંની એ વાત તો યાદ કર, જે તે મને કહી હતી.'
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિ‘હલકુમાર-૧
૨૩૦
મે” કહી હતી ?’
હા, તે કહી હતી. ભૂલી ગઇ ?” ‘તમે કેાણુ જાણે શું કહી રહ્યા છે ? ચાખે ચાખ્યુ કેમ નથી કહેતા ? ગેાળ-ગેળ વાત શા માટે કરે છે. ??
તા સાંભળ. કુમાર ! તું પણુ સાંભળ.' મહારાજા સિંહરર્થે કહેવું શરુ કર્યુ...— એક રાતે એકત્નીએ તેના પતિને રાત્રિના ચાથા પહેારે કહ્યું-સ્વામી ! મે` એક વિચિત્ર સ્વપ્ન જોયુ... છે. એક સિંહ પહેલાં તે મારા ખેાળામાં આવી. બેસી ગયેા. પછી મારામાંમાં સમાઇ ગયા. એ કેવુ' સ્વપ્ન હતું કે સિંહ મારા માંમાં સમાઈ જાય ? તું જાણે છે એ પત્ની કેાણ હતી ?
રાણી હુસી અને ખેાલી
વાતને આટલી ફેરવી ફેરવીને કેમ કહેા છે ? પત્નીનુ તા તમે જાણા એ કાણુ હતી. પણ હું એ જણાવું છું કે પતિએ શું કહ્યું હતું. પતિએ જણાવ્યું હતું કે પ્રિયે ! તારી એ એક એવા પુત્ર થશે, જે સિહના જેવા પરાક્રમી અને નિભીંક હશે. સ્વપ્નનું ફળ જણાવવાવાળા પતિ તા અત્યારે મારી સામે જ બેઠા છે.
2
મહારાજા હસવા લાગ્યા અને ખેલ્યા
હવે તા યાદ આવી ને વીસ વર્ષ પહેલાંની વાત..
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિંહલકુમાર-૧
એટલા માટે તે હું કહી રહ્યું હતું કે કુમારે કોઈ પ્રશંસાનું કામ નથી કર્યું. સિંહ તે હંમેશાં હાથીને પછાડે. " જ છે. આપણે કુમાર સિંહ જેવો પરાક્રમી અને નિર્ભીક છે, એ આજે સિદ્ધ થઈ ગયું. સ્વપ્નએ પિતાને પ્રભાવ બતાવી જ દીધો.
એવી વાત ના કરે. મારા કુમારને નજર લાગી જશે. મા-બાપની નજર જહદી લાગે છે. શું તમે પ્રશંસા નથી કરી રહ્યા ?”
હવે તે એને બાંધીને રાખવું પડશે ?” સિંહને કેણ બાંધી શકહ્યું છે, તે તમે એને બાંધશો?
સિંહણ તે સિંહને બાંધી લે છે. હવે એનાં લગ્ન કરી દેવાં જોઈએ.
લગ્નની વાત થતી જઈ સિંહલકુમાર બહાર છટકી ગયે.
લવણસમુદ્રમાં સિંહલદ્વીપ નામનો એક દ્વીપ છે અને તે દ્વીપમાં એક નગર છે સિંહલપુર. સિંહલપુરની શોભા અનેરી છે. પ્રકૃતિએ તેને પિતાનું સૌંદર્ય આપ્યું છે અને નગરવાસીઓએ પણ તેને ખૂબ સજાવ્યું છે. ઊંચા અને ભવ્ય મકાનોમાં શ્રી સંપત્તિવાન શેઠ રહે છે.
જન પથ અને રાજ્યપથની બંને બાજુ છાયાદાર વૃક્ષો
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિ હલકુમા૨-૧
છે. માની બને બાજુ ચમકતાં મકાન છે. આ ગલીઓમાં
તા તેને પેાતાનાં
એટલી પણ ધૂળ નથી કે કાઇ પડી જાય કપડાં ઝાટકવાં પડે.
સિ‘હરણ્ય છે. આ
આવા સુંદર નગરના શાસક રાજા નગરની પ્રજામાં ધન નામના એક શેઠ પશુ છે. ધનશ્રી તેમની પુત્રી છે. ધનશ્રી રતી જેવી સુંદર અને બધી જ કળાઓમાં નિષ્ણાત છે, અને હવે તેા એ યુવરાજ્ઞી બનવાનાં સ્વપ્નાં જોઇ રહી છે. તેની આ જીદથી તેના પિતા ઘણા હેરાન હતા. સ્ત્રીહઠની સાથે બાળહઠ પણ તેનામાં હતી, કારણ કે ધનશ્રીમાં હજુ બાળકબુદ્ધિ છે.
ધન શેઠે પેાતાની પત્નીને કહ્યુ -
૨૩૯
તેા શું ધનશ્રી હવે પ્રાણ જ આપી દેશે ? તેને સમજાવી પટાવીને ભાજન કરાવે.’
હવે તમે જ સમજાવી જુઓ-’
શેઠાણીએ કહ્યું-હું તેા છુ તેની તા એક એ જ હઠ સિંહલકુમારની સાથે જ લગ્ન જળના ત્યાગ કરી પ્રાણ આપી દઇશ.’
તેને સમજાવીને હારી ચૂકી છે કે હું તેા હવે યુવરાજ કરીશ અથવા પછી અન્ન
શેઠાણી ! હઠ કરતા પહેલાં તેણે તેની એખાત તે જોઈ લેવી જોઈએ. આપણી ધનશ્રી વાણિયાની કન્યા છે, બીજુ,
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૦
સિંહલકુમાર-૧ આપણે પ્રજા છીએ. લગ્ન તે સમેડિયાની સાથે જ થાય છે. ભલા, મહારાજા સિંહરથ આ સંબંધને સ્વીકાર કરશે ?
તમે પણ તે જીદ કરે છે !” શેઠાણીએ સહેજ ગુસ્સે થઈને કહ્યું-“મહારાજને જઈને કહો તે ખરા. મારું તે મન કહે છે કે જ્યારે તમે ઘનશ્રીના અન્ન જળના ત્યાગની વાત તેમને કરશે તો તે આ સંબંધ અવશ્ય સ્વીકારી લેશે.”
“પણ કહું યા મેંઢે ? ધનશ્રીની હઠની યોગ્યતાનું કેઈ કારણ પણ તો હોય.”
“કારણ તો છે. ધનશ્રી કહેતી હતી કે જે મારા પ્રાણદાતા છે, તે જ મારા પ્રાણેશ્વર છે. યુવરાજ સિંહલકુમારે ઉન્મત્ત હાથીથી તેના પ્રાણ બચાવ્યા હતા એટલા માટે તેણે આવી પ્રતિજ્ઞા લીધી છે.”
ધન શેઠ મૌન થઈ ગયા. કંઈ જ ન બેલ્યા. જ્યારે ખાસી વાર થઈ ગઈ તે શેઠાણીએ પૂછ્યું
શું વિચારી રહ્યા છે ? શું જશે નહીં ?' ધન શેઠ ચિડાઈ ગયા અને બેલ્યા. તો શું હવે રાત્રે જાઉં? સવાર તે થવા દો
પતિને કાંઈ ન કહેતાં શેઠાણું ધનશ્રીની પાસે જતી રહી. ત્યાં તેની પણ પથારી હતી. તેણે દીકરીને કહ્યું
ધનશ્રી ! હવે તો ખુશ થઈ જા. કાલે સવારે તારા
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિંહલકુમાર-૧ બાપુ રાજાની પાસે જશે. જે તારે વિશ્વાસ પાકકે હશે તે આ લગ્ન ચેકકસ થશે.”
ધનશ્રી માને વળગી પડી. ખાધા વગર જ તેનું પેટ ભરાઈ ગયું. માને કહ્યું
“મા ! જે રાત્રિ ભેજનને મેં ત્યાગ ન કર્યો હતો તે હું હમણાં જ ભોજન કરી લેત.”
દીકરી ! તારો આ ધર્મપ્રેમ જ તારી ઈચ્છા પૂરી કરશે.”
માદિકરી વાત કરતાં કરતાં સૂઈ ગયાં. બીજા દિવસે ધત શેઠ રાજા સિંહરથની પાસે પહોંચ્યો અને પોતાની વાત સંભળાવી. રાજાએ બધું ધ્યાનથી સાંભળ્યું અને બોલ્યા
બસ, આટલી જ વાત ? લગ્ન તે છોકરા છોકરીનાં થશે. આપણે બંને વચમાં રડું શા માટે બનીએ? જેવી રીતે તમારી દીકરી ધનશ્રીએ કુમારની સાથે લગ્ન કરવાનું પણ લીધું છે, એવી રીતે જો સિંહલકુમાર રાજી હશે તે ઝટપટ લગ્ન થઈ જશે. હું તેને પણ તો પૂછી લઉં.' '
થોડા અસ્વસ્થ થઈને ઘન શેઠ પોતાને ઘેર આવ્યા. તેમના મનમાં શંકા હતી કે જે યુવરાજ અસ્વીકાર કરશે તે શું થશે ? આ તરફ રાજાએ રાણીને વાત કરી. રાણી
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
રકર
સિંહલકુમાર
બેલી
કુમારને પૂછી લે, પણ એણે તે ધનશ્રીને જોઈ પણ નથી, પછી તે સંમતિ કેવી રીતે આપશે ?
જઈ કેવી રીતે નથી ? રાજાએ કહ્યું-“એ જ તે છે જેને સૂંઢમાં લઈને આપણે હાથી ભાગી રહ્યો હતો અને જેને આપણે કુમારે બચાવી હતી.”
એ જ વખતે કુમાર પણ આવી ગયો. રાજાએ પૂછયું
“સારું થયું તું આવ્ય, હું તને બેલાવવાને હતા. એલ, શેઠની કન્યા ધનશ્રીને તે જોઈ છે? તે તારી સાથે જ લગ્ન કરશે. તેમ નહીં થાય તે પછી પ્રાણ છોડી દેશે.”
કુમાર મૌન રહ્યો. ત્યારે રાણીએ પૂછ્યુંબેટા, જણાવી દે. તારી સંમતિને અમે ઈચ્છીએ
છીએ.”
મા! તે શું તું એમ સમજે છે કે હું કેઈને પ્રાણને અંતને નિમિત્ત બનું? એક વાર જેના પ્રાણ બચાવવાનું બહાનું બન્યું, હવે તેના પ્રાણને હત્યારે હું અનું ? અહીં સંમતિને પ્રશ્ન જ નથી, પ્રશ્ન છે પ્રાણની રક્ષા કરવાનો.
રાણી હસી અને બેલા
કુમાર ! તું ઘણે ચતુર છે. સંમતિ તો આપી, પણ ફેરવી ફેરવીને.”
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४३
સિંહલકુમાર-૧
રાજા પણ હસ્યા વગર ન રહી શક્યા. ધન શેઠની પાસે હર્ષના સમાચાર પહોંચી ગયા. ઘણી ધામધૂમથી ચુવરાજ સિંહલકુમાર અને ધનશ્રીનાં લગ્ન થઈ ગયાં. ધનશ્રી યુવરાજ્ઞી બની ગઈ. બંનેનું જીવન મધુર અને સુખ પૂર્વક વીતવા લાગ્યું. ધનશ્રી જ્યારે પહેલી વાર પોતાના પિતાને ત્યાં આવી તે સખીઓએ તેને ખૂબ સતાવી. એક કહેવા લાગી
સખી !” હાથીનું ઉઠાવવું તારા માટે વરદાન બની ગયું.”
ઘનશ્રી કયાં કમ હતી? તેણે મજાક કરતાં કહ્યું
તું પણ કઈ હાથીની નીચે સૂઈ જા ને. સૂંઢથી નહીં ઊઠાવે તો પછી પણ તે મૂકી જ દેશે.”
બીજીએ ધનશ્રીને સમર્થન આપ્યું
સાચું તે છે. કુમાર તો સાંજ સવાર નગરમાં ફરે જ છે. ચટ લઈને બચાવી લેશે.”
એક સખી બેલી
કુમારનું કાંઈ ન પૂછે. અહીંની સેંકડે બાળાઓ તેમના સૌન્દર્ય પર ન્યોછાવર છે. જ્યારે ગલીઓ માંથી નીકળે છે, તો વહુ-દીકરીઓથી છાપરાં છજાં ભરાઈ જાય છે.”
તેમનામાં એવું શું છે જે અહીંની સ્ત્રીઓ આવી
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૪
સિંહણકુમાર-૧ ઝુકી જાય છે ? ધનશ્રીએ કહ્યું- “એ તે કેઈના સામું જેતા પણ નથી.
સખી બેલી–
ધનશ્રી ! આ જ તું એ કહેવા બેઠી છે કે એમનામાં એવું શું છે...? એક દિવસ તું જ તેમને રૂપ પર લદુ થઈ ગઈ હતી.
જા જા હવે ! હું તે એમના શૌર્ય પર છાવર
હતી.”
તે જે વખતે મા આવી ગઈ. સખીઓની ચુગલબાજી બંધ થઈ ગઈ. થોડી વાર પછી સખીઓ પોત પોતાને ઘેર જતી રહી. સિંહલકુમારને મેળવીને ઘનશ્રી ધન્ય હતી અને કુમાર તેના રૂપ અને સેવાભાવ પર મુગ્ધ હતો. ઘણું સારા દિવસો વીતી રહ્યા હતા.
સાચેસાચ જ સિંહલકુમાર નગરના લોકો માટે એક સમસ્યા બની ગયા. પ્રશ્ન ઘરની આબરૂનો હતો. જ્યારે કુમાર નગરમાં ફરતે ત્યારે પનિહારીઓ પાણી ભરવાનું ભૂલી જતી. ટીકી ટીકીને તેને એવી રીતે જોતી કે જેવી રીતે ચકેર ચંદ્રને જુએ છે.'
નગરની વહુઓ ઘુંઘટના આગલા ભાગમાં બે આંગળીઓ
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૫
સિંહલકુમાર-૧ નાખીને લેવા માટે સાંકડી ગલી બનાવી લેતી. તેઓ ઘુંઘટની દષ્ટિ ગલીમાંથી જેતી અને કુમારીઓ ખુલ્લા મેં જડ મૂર્તિ બનીની જેતી. વહુ દીકરીઓનાં ઘરનાં કામ કાજ બંધ થઈ જતાં. બાળકો વાળી સ્ત્રીઓનાં બાળક રડતાં રહેતાં.
આ બધા જમેલામાં ન તે નગરની બાળાઓ દોષિત હતી અને ન તે કુમાર જ દોષિત હતો. દોષિત હતું કુમારનું સૌંદર્ય, કામદેવ તો કેઈને જેતે નહતો. પણ સ્ત્રીએ કહેતી હતી, કામદેવ આ જ દેખાતો હશે.
જે દિવસે કુમારની જાન ધન શેઠના મકાન તરફ જઈ રહી હતી, એ જ દિવસથી આ બાબતો બનવા લાગી હતી. વાજિંત્રના અવાજથી મેટી-વૃદ્ધાઓ અને યુવતીઓ છાપરાં પર ચઢી ગઈ. જેના કાને વાજિંત્રને અવાજ ન પહોંચે, તેમને સખીઓએ બોલાવી લીધી-આ યુવરાજની જાન જુઓ. જુઓ તે ખરા ધનશ્રીને વર કેવો છે! જ્યારે બધાંએ. જોયું તે જોતાં જ રહી ગયાં. પણ ત્યારે કે સારી રીતે ન જોઈ શકી, કારણ કે માથા અને કાનની પટ્ટી સુધીને ભાગ મુગટ અને મુગટની લટતી મોતીની કડીઓથી ઢંકાયેલો હતો. માથાથી ચિબુક સુધી ફૂલની કળીઓની ઝાલરો લટકતી હતી. આ બધાની વચ્ચે અલપ-ઝલપ સૌંદર્ય નગરવાળાએ
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિ હલકુમાર-૧
જોયુ હતુ, એટલા માટે રુપના દનની તરસ બુઝાઇ નહેાતી. તેથી જ્યારે કુમાર લગ્ન પછી નગરમાં નીકળે તે સ્ત્રીઓનાં ઝુડ તેને જોવા ઉમટી પડે. હવે આ રાજના ક્રમ બની ગયા હતા. જેણે એક વખત જોયા તે બે વાર જોવા ઈચ્છતી હતી અને જેણે કાનાથી સાંભળ્યું, તે આંખાને લાભ આપવા ઈચ્છતી હતી.
૨૪૩
‘આ જ હાલ રહેશે તેા ઘરની વહુ દીકરીએ બગડી જશે.’ માટાએ અને ઘરડાએ આવુ કહીને યુવકોને ભડકા
વતા હતા.
વાત પણ સાચી હતી. જો બધી ધનશ્રીની જેમ ઉપવાસ કરી દે તા પછી શા હાલ થાય? વહુની સમસ્યા બધાથી વધારે હતી. કુમારને જોવા માટે તેએ પાતાનાં બાળકાને પણ રડતાં-કકળતાં છેડી દેતી હતી. નગરના પુરુષોએ એક મત થઈને નિશ્ચય કર્યા કે જો યુવરાજનું નગરમાં કરવાનુ નહીં અટકે તે આપણે નગર છેાડી દઇશું.
મહામ'ત્રી શ્રતસિ'હના કાને આ વાત આવી તે તેણે રાજાને કહ્યું. રાજાએ મંત્રીને પૂછ્યું*—
‘મંત્રી ! પ્રજાના માણસા મને કેમ નથી કહેતા ? મારી પ્રજાને કાઈ દુઃખ હોય અને તેએ મને ના કહે ?”
રાજન્ ! તમને કેવી રીતે કહે ? આખરે કુમાર જ તે
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४७
સિંહલકુમાર-૧
એક દિવસ અહીંના રાજા હશે. પ્રજાને પોતાના રાજા પર ગર્વ છે અને ભાવિ રાજા સિંહલકુમાર પાસે આશાઓ. રાજાનું સન્માન, સંકોચ અને રાજભય પણ તે કઈ ચીજ છે. એટલા માટે પ્રજા તમને નથી કહી શકી.”
તો આપણે પણ આપણી પ્રજાના સુખ માટે કાંઈ કસર નહીં રાખીએ. રામે તે ધાબીના કહેવાથી સીતાને કાઢી મૂકી હતી. હું પણ હૃદય પર પત્થર મૂકીને મારા પ્રાણપ્રિય પુત્રને કહીશ કે તું નગર છોડી દે.”
મંત્રી પ્રજી ઊઠયા અને બે –
રાજન્ ! એવું તો પ્રજા પણ નહીં ઈચ્છે. પ્રજાનું દુઃખ બીજી રીતે પણ દૂર થઈ શકે છે.”
બીજી રીતે ?
હા, બીજી રીતે. કુમારને દેશ નિકાલ કરે, એનાથી સારું તો એ છે કે તેમને મકાનમાંથી ન નીકળવા દેવા. કુમારની ઉંમર પણ હવે આમ-તેમ રખડ્યા કરવાની નથી. તેઓ પરણેલા છે. મકાનમાં જ રહે. મકાનમાં જ ભવનવાટિકા આમેદ ભવન, કીડા-મેદાન, વિહારકુટીર વિગેરે મન બહેલાવી શકે છે. ગલીઓમાં ફરવાની એમને જરૂર જ શી છે ?'
રાજા સહમત થઈ ગયા. તેમણે તરત જ એક આજ્ઞા પત્ર લખ્યું. પિતાના રૂપમાં પણ દબાણ કરવામાં આવ્યું
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૪૮
સિંહલકુમાર-૧
અને શાસકના રૂપમાં પણ આજ્ઞા કરવામાં આવી કે યુવરાજ સિંહલકુમાર ભવન તથા ભવનમાં બનાવેલાં જુદાં જુદાં કેન્દ્રો તથા રાજ સભાને છેડીને નગરમાં ના ફરે. પિતા અને વળી શાસક, આજ્ઞા તો માનવી જ પડે. પહેલા જ દિવસે કુમારને બહુ જ મૂંઝવણ થઈ. આ મૂંઝવણમાં તે ધનશ્રી સાથે પણ સારી રીતે ના બોલ્યો. ધનશ્રીને હજુ કાંઈ ખબર નહોતી. રાત્રે એણે પૂછ્યું
“આજે સવારથી જ તમે ઉદાસ છે. કયાંય ફરવા પણ નથી ગયા. મને પણ તે કાંઈ જણાવો.”
તને જણાવું? તે સાંભળ. જે પક્ષીની પાંખ કાપી નાખવામાં આવે, તે કેવી રીતે ખુશ રહી શકે? આ આજ્ઞા પત્ર જે.”
ધનશ્રી હસી. યુવરાજે આશ્ચર્યથી પૂછ્યું
‘તું તે એવી રીતે હસી રહી છે જાણે કાંઈ બન્યું જ નથી.
“થયું તે છે, પણ મારે અનુકૂળ થયું છે, એટલા માટે હું ખુશ છું. તમે મારી સાથે વધારે સમય રહી શકશો.”
“વધારે સમય? એમ કહે, હવે તે હું આ નગરમાં જ નહીં રહે. આ તો મારું અપમાન છે. અપમાનનો ભાર લઈને ભવનમાં બંદીવાન બનીને રહું. એનાથી તે એ જ
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિંહથકમા ૨-૧
૨૯
સારું કે આ નગરને છેડી દઉં?
તમે નગર છોડી દેશે તે શું મને પણ છોડી દેશે? જ્યાં તમે જશે, હું પણ તમારી પાછળ પાછળ ચાલી નીકળીશ.”
પણ હું તે આગ્રહ કરીશ કે તું અહીં રહે. હું કોણ જાણે કયાં કયાં ભટકીશ? મારું શું ઠેકાણું? વન, પર્વત વિગેરેમાં ફરતો ફરતો, હું તે મારા ભાગ્યની પરીક્ષા કરીશ.”
સ્વામી! આગ્રહ કરવાનું શું તમે જ જાણે છે ? હું પણ તમને આગ્રહ કરું છું, તમારા પગ પકડું છું કે મને પણ સાથે લઈ જાવ.”
તે પછી ચાલ.” “અત્યારે ?'
“અત્યારે, આ જ વખતે ભવનની પછવાડેથી નીકળવું છે. સમુદ્ર કિનારા પરથી કઈ વહાણ મળી જશે. દિવસે કેણુ જવા દેશે ?'
સિંહલકુમાર અને ધનશ્રી ચુપચાપ ઊઠયાં અને પછવાડેથી નીકળીને સમુદ્ર કિનારે પહોંચ્યાં. ત્યાં શ્રીપાલ નામના શેઠનું વહાણ તૈયાર ઊભું હતું. સિંહલકુમાર ધનશ્રી સહિત તેમાં બેસી ગયે. સવારે બ્રાહ્મમુહૂર્તમાં વહાણનાં લંગર ઉઠાવાયાં અને વહાણ ચાલી નીકળ્યાં
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૦
સિંહલકુમાર
આ તરફ બપોર સુધી કોઈનું ધ્યાન કુમારની ગેરહાજરી પર ન પડયું. પછી તે બધાને ખબર પડી ગઈ. સ્પષ્ટ ખબર તે ત્યારે પડી કે જ્યારે એક રેશમ પર ધનશ્રીના હાથે લખાયેલો શ્લોક મળી ગયો. શ્લેક હત–પ્રણભાભી જનક જનતા સ્નેહ કૃપા વૃદ્ધિ કુરુ સર્વપ્રજા સુખ ભવઃ ગતે દુઃખ દાતા જન I મમ અસગુણ સંતાઃ ક્ષમામપિતા બંધુ વર્ગ સુખસ્ય કરણાર્થમ્ ! વિદેશગમના દંપતિ ચુગમ !
એ તે સ્પષ્ટ થઈ ગયું કે માતા-પિતાને પ્રણામ કરીને અને બધાની કલ્યાણ કામના કરતાં કરતાં સિંહલકુમાર અને ધનશ્રીએ વિદેશગમન કર્યું છે. પણ આ બંને કયાં ગયાં એ એક પ્રશ્ન હતો. આ પ્રશ્નને હલ કરવા માટે રાજા સિંહથે પિતાના સૈનિકોને ચારેય તરફ મોકલ્યા, પણ પ્રશ્ન પ્રશ્ન જ બની રહ્યો.
શોધકે નિષ્ફળ ગયા. અંતમાં જ્યોતિષ જ એક ઉપાય રહ્યો. રાજા સિંહરથે નગરના શ્રેષ્ઠ–ભવિષ્ય વેત્તાઓને બોલાવ્યા. બધાએ જુદા જુદા ફળાદેશ કાઢયા. પણ બધામાં થોડી વાતો સમાન હતી.
એક તે એ હતી કે સિંહલકુમાર અવશ્ય આવશે. પણ તરત જ નહીં આવે. બીજી એ કે સફળ મરથ થઈને આવશે. આ બંને કયાં છે, આ બાબતમાં બધા મૌન હતા.
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિંહલકુમાર-૧
૨૫૧
તે પણ રાજાને સંતોષ થયે. રાણીએ પુણ્ય દાન કર્યા અને પ્રાર્થના કરી જ્યાં પણ રહે, મારે લાલ સુખેથી રહે.
કોધિત રાણીએ પ્રજાને ધિક્કારી-પ્રજા જ મારા દીકરા પાછળ પડી હતી. તેમણે જ મારા પુત્રને કાઢયો છે. ત્યારે રાજાએ તેને સમજાવી
' “રાણી ! તું ભૂલે છે. મુનિજને આ જ તે સમજાવતા ફરે છે કે કઈ કાંઈ જ નથી કરતું. કર્તા-હર્તા તો જીવ પોતે જ છે. બીજા તે બધાં બહાનાં છે. કુમારની ભાગ્ય લિપિમાં આ જ લખ્યું હશે કે તેના સૌંદર્યથી સ્ત્રીઓ આકર્ષિત થશે અને પ્રજા-પુરુષે આની ફરિયાદ મને કરશે. હું કુમારનું નગરમાં ફરવાનું રોકીશ અને તે નગર છોડીને કાંઈક બનવા ચાલ્યો જશે.”
સમુદ્રની યાત્રામાં ડગલે ને પગલે ભય હોય છે. વાયુની પ્રતિકૂળતા, સંભવિત તફાન અને જળમાં મગ્ન અદશ્ય પહાડથી ટકરાવું. આ બધાથી બચીને જ કિનારે મળે છે. આ બધાની ઉપર બધાને ભાગ્યને સહારે હોય છે. તેથી યાત્રી સમુદ્રની છાતીને ચીરતે આગળ વધે છે.
શ્રીપાલ શેઠનો કાફલો પણ આગળ વધી રહ્યો હતે. પણ દુર્ભાગ્યની ટકકર વાગી તેથી તેમને કાફલો ગુપ્ત પહાડ.
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૫ર
સિંહલકુમાર
સાથે ટકરાઈને ચૂરેચૂરા થઈ ગયે બધું જ રત્નાકરમાં સમાઈ ગયું.
ડૂબતાને તણખલાને સહારે ઘણે જ હોય છે અને ધનશ્રીને વહાણને તટેલે ટૂકડે-સહારો મળી ગયો. સિંહલકુમારના હાથમાં પણ એક પાટિયું આવી ગયું. લહેરેએ સહારો આપ્યો તે બંને જુદી જુદી દિશામાં આગળ વધવા લાગ્યાં. આ બંનેની પાસે એક બીજો પણ સહારે હતું, અને એ હતે નવકાર મંત્રને. આ જ બધાથી મટે સહારો હતો. આ તે પાણીને સમુદ્ર હતું, પણ ધર્મથી તે ભવસાગર પણ ખાબોચિયા જે નાને થઈ જાય છે. - ધનશ્રીને કિનારે મળી ગયો. પણ થાકને કારણે તેનું અંગે અંગ દુઃખી રહ્યું હતું. તેને તેના પતિની ચિંતા હતી.
કોણ જાણે તે કયાં હશે? તેમને હું ઓળી પણ કેવી રીતે શકીશ ?
સાગર તટ પર પડેલી ધનશ્રી પિતાના પતિ બાબતમાં જ વિચારતી રહી. પછી જ્યારે ચાલવાની શકિત આવી ચાલી નીકળી. જ્યારે થાકી જતી ત્યારે બેસી જતી. અને પાછી ચાલવા લાગતી. ધનશ્રી એક નગરની નજીક પહોંચી ગઈ. નગરની બહાર એક મંદિર હતું. આસ-પાસ કેળ અને • તુલસીના છોડ હતા. મંદિર પર લાલ ધજા ફરકતી હતી.
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિંહલકુમાર-૧
૨૫૩૫ છુટા છવાયા લકે પણ ત્યાં હતા. ધનશ્રીએ એક મહિલાને પૂછયું
મા! આ કેનું મંદિર છે ?” વૃદ્ધ મહિલાએ જણાવ્યું
દીકરી! બધું જ જણાવીશ. પણ તું કેણ છે? લાગે છે કે બહુ જ દૂરની છે. આસ-પાસની હોત તે એ ના. પૂછત કે આ કેનું મંદિર છે.”
મા ! હવે હું શું જણાવું? એટલું જ જાણી લે કે આફતની મારી હું એક દુખિયારી છું અને મારા પ્રિયતમથી છુટી પડી ગઈ છું.”
દીકરી! ત્યારે તે તું યોગ્ય ઠેકાણે આવી ગઈ. દેવ ઘણા ચમત્કારી છે.”
ઘનશ્રીએ ઉત્સુકતાથી પૂછયુંમા ! તે શું મારા પતિ અહીં ક્યાંય છે? ક્યાં છે?”
દીકરી ! એ કયાં છે એ તે હું નથી જાણતી. હવે હું તને બધી વાતો જણાવું છું. આ જે પાસે નગર છે, એનું નામ છે કુસુમપુર ! અહીંના રાજા છે, કુસુમસેન.
“આ સ્થાન આ જ નગરનું તીર્થ છે. આ તીર્થ સ્થળનું નામ છે. “પ્રિયળક તીર્થ” આ મંદિરમાં સ્થપાયેલી યક્ષની પ્રતિમાને પણ પ્રિયળક યક્ષ કહે છે. અહીનું મહાભ્ય.
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૪
સિ’હલકુમાર-૧
ઘણું' અદ્દભુત છે.
‘જો વિરહિણી અહીં બેસીને મૌન તપ કરે તે તેને તેના પ્રિયતમ અવશ્ય અને નિસદેહ મળે છે. એટલા માટે આ સ્થાન પ્રિયમેળકના નામથી પ્રખ્યાત છે. એટલા માટે તા મેં તને કહ્યું હતું કે તું યેાગ્ય જગ્યાએ આવી ગઇ.’
ખસ, હવે શી વાર હતી ? શ્રદ્ધા અને વિશ્વાસના સહારા લઈને ધનશ્રી મૌન તપ કરવા બેસી ગઇ. ધમ તૈયા પર બેસીને એ જ પાર ઉતરે છે, કે જેની પાસે વિશ્વાસ રૂપી પવનની અનુકૂળતા અને શ્રદ્ધા રુપો સઢ પણ હાય. સઢ વિના વહાણ ચાલતાં નથી.
આ તરફ સિંહલકુમારને પણ કનારા મળી ગયા. તે ધનશ્રી માટે ચિંતિત હતો. પણ તેને કયાં ખાળે ? પરતુ એસવાથી તો કાંઈ કામ થાય નહી. જે બેસી જાય છે, તેનું ભાગ્ય પણ બેસી જાય છે. તેથી સિંહુલકુમાર ચાલવા લાગ્યા. તે કાઇ નગરની શેાધમાં હતા. રાત્રે કેાઈ ઝાડની નીચે સૂઈ જતા અને સવારે ચાલી નીકળતો.
એક રાત્રે તે સઘન વનમાં સૂતો હતો. ઘણીજ રાત ગઈ ત્યાં સુધી એને ઊંઘ ન આવી. ચિંતા અને ઊંઘનુ વેર તો જગત-વિખ્યાત છે. વિચારીની હારમાળામાં સિહતકુમાર પાસા બદલતો રહ્યો.
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિ હલકુમાર–૧
જે ઝડની નીચે ધનશ્રીના પ્રિયતમ સિંહલકુમાર સૂતો હતો, એની ઉપર એક ગરુડ દ પતી રહેતું હતું. માદા ગરૂડે પેાતાના પતિ ગરુડને પૂછ્યુ
૨૫૫
હું તો આજે બહુ જ જલ્દી કયાં રહી ગયા હતા ? આજે ત તમે
આવ્યા.’
આવી ગઈ, પણ તમે
ઘણા માડા
ગરૂડે કહ્યુ་
‘ચાલા, તે સારું પૂછી લીધુ', નહી'તર તો મને કહેવાનું ચાઃ પણ ન આવત. હું· કયાંય દૂર નહેાતો ગયા. અહી` નજીકમાં જ રત્નપુર છે ને ? ત્યાં રાજભવનના કાંગરા પર બેઠા બેઠા એક કૌતુક જોઈ રહ્યો હતા.’
એવુ શુ જોયું જે આટલી વાર સુધી બેસી રહ્યા ?”
તા સાંભળ, હું તને આખી વાત સંભળાવું છું. તું તો જાણે જ છે કે રત્નપુરના રાજા રત્નપ્રભ છે. અને રાણી રત્નસુંદરી છે. રત્નવતી તેમની એક કન્યા છે. તે બિચારીને સાપે ડખ માર્યાં. આજે જ તા ડંખ માર્યા
હતા.
અડધા દિવસ તે રડવા કકળવામાં વીતી ગયા. પછી ચિકિત્સકેાની હાર લાગી ગઈ. મંત્રવિદ પણ આવ્યા, પણ બધાએ માથુ હલાવી દીધું. અંતમાં બધા નિરાશ થઇ ગયા.
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૬
સિહકકુમાર-૧
-
-
-
-
-
રાજકુમારીના અગ્નિસંસ્કારની તૈયારીઓ થવા લાગી.
પ્રિયે ! રુદ્ર નામને રાજાને મહામંત્રી છે. બ્રાહ્મણ છે ને એટલા માટે ગુણિયલ પણ છે. તેણે રાજાને કહ્યું રાજન ! સાપે ડંખ મારેલો માણસ જલ્દી નથી મરતે. થોડા દિવસ સુધી ઝેરને કારણે મૃતવત જ રહે છે. ત્રણ દિવસ સુધી તે નિશ્ચિત જ જાણે. રાજાએ પૂછયું ત્યારે શું કરું? તે રુદ્ર સલાહ આપી. ઢંઢરે પિટા કે જે કોઈ રાજકુમારીનું ઝેર ઉતારશે, તેની સાથે રાજપુત્રી રત્નપતીનાં લગ્ન કરવામાં આવશે. પ્રાણ પ્યારી ! આ બધું કૌતું કે હું જેતે રહ્યો.”
ગરૂડ પત્નીએ પૂછયું–
તમે આખું રામાયણ સંભળાવી દીધું પણ એ ન જણાવ્યું કે રાવણનું શું થયું ? ચિકિત્સક અને મંત્રાવ, ગારૂડી નિષ્ફળ ગયા તો રાજકુમારી સારી કેવી રીતે થઈ
શકે ?'
“અરે ! તું પણ એ પૂછે છે ? આપણી વિષ્ટાને પાણીમાં ઘળીને રાજકુમારીના મોં અને નસકોરામાં નાખવામાં આવે તે રાજકુમારીનું ઝેર ઉતરી જવામાં સંદેહ નથી. પણ આપણું પક્ષીઓની ભાષાને સમજશે કેણ ?' .
એ જ તે લાચારી છે. ગરૂડ-પત્નીએ એક નિશ્વાસ
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
રપ૦
સિંહનુમા–૧ છે. અત્યાર સુધી તે સિંહલકુમાર વિચારની હારમાળાને કારણે નહેતે સૂઈ શક્યો પણ હવે ખુશીના કારણે ના સૂઈ શકે.
ચક્લીઓની ચી—ચના અવાજથી સવારે ઊઠયે. ગરૂડ અને ગરૂડ પત્ની તે ઊડી ગયાં હતાં અને સિંહલકુમાર ઝાડની નીચે પડેલી વિષ્ટા વીણવા લાગ્યા. થોડી વાણીને ઉત્તરીયના છેડે બાંધી લીધી.
સિંહલકુમાર રતનપુર પહોંચી ગયા અને ઢોલને સ્પર્શ કર્યો. રાજસેવકેએ તેને સંદેહની દષ્ટિથી જોયે, આ ભલા શું કરી શકશે ? પણ તેને પિતાની સાથે લઈ ગયા. બધા એક ખુલ્લા ભવનમાં પહોંચ્યા. લીમડાનાં પાન પાથરેલાં હતાં અને તેના પર રાજકુમારી રત્નાવતી મૃતવત સૂતી હતી. આજુ-બાજુ મંત્રી, આગંતુકો તથા ચિકિત્સકે પણ બેઠા હતા. મહારાજ રત્નપ્રભ. નહતા. તેમનાથી બેસી શકાતું નહતું. જ્યારે પુત્રીને મરણ દશામાં જોતા તો રડતા. એટલા માટે મંત્રાઓએ બળજબરીથી તેમને રાજકુમારીની પાસેથી ઉઠાડી લીધા હતા.
બધાની વેશભૂષા ઊંચા પ્રકારની હતી. રાજકુમાર સિંહલનાં કપડાં મિલાં હતા. એટલે બધા તેને ટગર ટગર સંદેહની દ્રષ્ટિથી જોઈ રહ્યા હતા. જ્યાંક ક્યાંક માણસની ૧૭
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૫૮.
સિંહલ કુમાર-૧
ઓળખાણ કપડાંથી થાય છે. પણ મહારાજ રત્નપ્રભ માણસને ઓળખતે હતે. એ જયારે આવ્યા તે તેમનું ધ્યાન સિંહલકુમાર ઉપર ગયું, તેનાં કપડાં પર નહીં. આટલા માણસમાં કે જાણે તેમણે કેવી રીતે ઓળખી લીધો ? તેથી સિંહલકુમાર તરફ જોઈને બેલ્યા
તમે ?' જી.” સાધન? “બસ, થોડું ચોખ્ખું પાણી.”
તરત એક સોનાના પાત્રમાં પાણી લાવવામાં આવ્યું. કુમારે ઉત્તરીયના છેડામાંથી ગરૂડની વિષ્ટા કાઢી. પાણીમાં ઘળીને તેણે થોડાં ટીપાં રાજકુમારીના નાકમાં નાખ્યાં અને
ડાં હોઠને ખોલીને મેંમાં નાખ્યાં. એકદમ સન્નાટો. કાંઈ ન થયું. મહારાજા શાંત હતા. આગંતુક ચિકિત્સક બેલી ઊડ્યા
પરીક્ષણ કરવા માટે જ ઢોલને સ્પર્શ કર્યો હતે ? કોણ જાણે કયાં કયાંથી ચાલ્યા આવે છે ? પહેલાં એ જણો સાપ કેટલી જાતના હોય છે !”
“હું શું જણાવું? બધું સમય જણાવશે. કુમારની ક્ષત્રિચિત નિર્ભીકતાથી નરેશ પ્રભાવિત
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિહલકુમાર-૧
૨૫૯. થયા. તે હસી રહ્યા હતા. કારણ કે રાજકુમારીના હોઠ ફરકવા લાગ્યા હતા. દવા લેડી પહોંચી હતી. કુમારે થોડાં ટીપાં બીજાં નાખી દીધાં, જે ગળામાંથી પસાર થઈને પેટમાં પહોંચી ગયાં. દસ-વીસ ક્ષણ પછી જ રત્નાવતીએ આંખે બેલી દીધી. હવે તે બેસવા માટે ઊઠી. મહારાજે તેને સહારો આપ્યો. બધાની ચચક બંધ થઈ ગઈ. રનવતી બેલી–
પિતા !” દીકરી ! તને કેમ છે ? “સારૂં છે પિતાજી પણ આ ભડ કેમ?”
“હમણાં બધું જણાવીશ. પહેલાં તારા પ્રાણદાતાને જે. તને સાપે ડંખ દીધું હતું ને દીકરી ? આ જ તને અચાવી શક્યા છે. તારું જીવન બચાવવા માટે મેં જે પ્રતિજ્ઞા કરી હતી, તે પ્રમાણે હવે તું એમની છે.” - રાજકુમારી શરમાઈ અને ઊઠીને અંદર જવા લાગી. દાસીઓ તેને પકડીને લઈ ગઈ. રાજાએ મંત્રી રૂદ્રને કહ્યું
હવે તમે કોઠારનાં દ્વાર ખેલી નાખે. કેઈ ખાલી હાથે ન જાય. હું જમાઈની સાથે વાત કરું છું.”
જમાઈ શબ્દ રૂદ્રને ખૂંચી ગયો. મનને ચણભણાટ સંતાડીને તે પોતાના કામમાં લાગી ગયે. રાજાએ સિંહલ
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
કુમારને પૂછ્યું- “તમારું નામ છે?
અત્યારે તે નામ વગરને થઈ ગયો છું. બધું જ ખાઈ ચૂકયો છું.”
“કુળગોત્ર ? અજ્ઞાતી દેશ અને નગર ?? “આ સમયે તમારૂં રત્નપુર.”
સારૂં. તમે ન જણાવવા ઈચ્છતા હે તે ના જણાવશે, પણ એમ છુપા નહીં રહી શકે. બધું જ છુપાવી શકો છો, પણ રૂપ, શાલીનતા અને ઉચ્ચ કુળના સંસ્કાર તે નથી છુપાવી શક્યા. કપડાં મેલાં કરવાથી પણ તમે તે ઉજળા જ બનીને રહ્યા. તમે કઈ પણ હો પણ મારા તો જમાઈ છો.”
કુમાર કાંઈ જ ન બેટ્યા. રત્નપુરમાં હર્ષને સાગર લહેરાવા લાગે. ઘણા આનંદ સાથે રત્નતી સિંહલકુમારને મળી. વરવેશમાં સિંહલકુમાર જેવા લાયક હતા. રત્નાવતીએ પિતાના ભાગ્યને બિરદાવ્યું- સારું થયું કે મને સાપે ડંખ માર્યો. સાપે ડંખ ન માર્યો હોત તે આ મને કયાં મળત ?
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિહતકુમાર-૧
૨૩૧
મિલન ખંડમાં રત્નવતી પતિની રાહ જોઈ રહી હતી. કુમાર આવ્યા તા ધરતી પર બેસી ગયા. તેણે પ્રતિજ્ઞા લીધી હતી કે જ્યાં સુધી ધનશ્રી નહીં મળે ત્યાં સુધી ધરતી પર જ સૂઈશ. રત્નવતી આશ્ચયની સાથે પથારીમાંથી ઊઠી અને પ્રાણેશ્વરની પાસે આવીને બેઠી અને પૂછ્યું
આ તમે શું કરેા છે ?” સિ હલકુમારે વિચાર્યું.. સાચી વાત કહી દઇશ તા આ ઘણું માન કરશે. શાકના માટે આ ત્યાગ શું એ સહન કરી શકશે ? થેાડુ ફેરવી ફેરવીને જણાવું–’
એવુ વિચારી કુમારે જણાવ્યુ’–
‘પ્રિયે ! હું મારા માબાપંથી વિખૂટા પડી ગયા, તેથી એ નિયમ કર્યો છે કે ધરતી પર સૂઈશ અને બ્રહ્મચર્ય થી રહીશ.’
રત્નવતીએ પેાતાના પતિની માતૃ-પિતૃ ભકિતને ખૂબ જ બિરદાવી અને મેલી—
સ્વામી ! તમે ધન્ય છે. તમારા જેવા પુત્ર બધાને હાય. તમારા જેવા પુરૂષ જ માતા પિતાને સાક્ષાત્ દેવ સમજે છે, પણ મને દાસીને તેમના પરિચય ત આપેા. તે કયાં છે ? હું પણ મારાં સાસુ સસરાનાં દર્શનની આકાંક્ષિણી
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૨
છું.
સિ’હલકુમાર-૧
સિંહલકુમારે પેાતાને પરિચય રભવતીને આપ્યા. રત્નવતીએ પેાતાની માને જણાવ્યું અને જ્યારે રાણી રત્નસુંદરીએ રાજા રત્નપ્રભને કહ્યું તેા રાજા આનંદના માર્યા
ઉછળી પડયા અને રાણીને કહ્યુ -
‘હુ' તા ત્યારે જ જાણતો હતા કે કેાઈ માટા રાજાના દીકરા છે. મને તે કાંઇ જણાવ્યું જ નહીં. પણ આપણી પુત્રી ઘણી ચતુર છે, જેથી તેણે બધુ પૂછી લીધુ.’
સ્વામી ! પણ દીકરીની આ ચતુરાઈ આપણા માટે દુઃખનુ બની ગઈ.’
‘દુઃખદ ? દુઃખદ કેવી રીતે બની ગઇ ?”
આપણે તે વિચારતાં હતાં કે દીકરી અને જમાઈ અહીંના બનીને રહેશે. પશુ હવે તે દીકરીને સિંહલપુર મેાકલવી જ પડશે.’
' ' ' ' ''
માલવાનુ કાણુ કહે છે હવે અહીયાં નહી' રહી શકે ??
? પરિચય મળી ગયા તા
‘તમે ઘણા ભુલકણા છે.’ રાણીએ હસતાં હસતાં કહ્યુ’જમાઈના નિયમ તમે નથી સાંભળ્યેા ??
હા, ત્યારે તા માકલવી જ છે. પણ એ તેા સ'સારને સનાતન નિયમ છે કે, દીકરી તેા બધાની જાય છે. તું પણ
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિંહલકુમાર-૧
તે તારાં માતા પિતાને છોડીને અહીં આવી હતી.'
રાજા રત્નપ્રભે દીકરીની વિદાયની તૈયારીઓ કરવી. દહેજનું (પરઠણનું) બધું જ મેટા વહાણમાં મુકાવ્યું. એક જુદા વહાણમાં દીકરી અને જમાઈ હતાં. સાથમાં મંત્રી રૂદ્ર હતું. રાજાએ રત્નાવતીને કહ્યું
દીકરી ! રૂદ્ર કાકાને તારી સાથે મેકલી રહ્યો છું. તારાં સાસુ સસરાના સમાચાર પાછા આવીને તે મને. આપશે.”
પછી મંત્રી રૂદ્રને કહ્યું' ' “વિપ્રવર! રનવતીએ તમને સદાય કાકા કહ્યા જ નથી, પણ માન્યા છે. હું પિતા છું તો તમે પિતૃભ્ય છો. રસ્તામાં મારી દીકરીને કાંઈ દુઃખ ન પડે. સારી રીતે પહોંચાડીને આવજે.”
: આ પણ કાંઈ કહેવાની વાત છે?” રૂદ્ર કહ્યું-“તમે નિશ્ચિંત રહેજો.' ' - સાગર તટ સુધી બધા આવ્યા હતા. ખારા સાગરને છેડીને પાછા ફર્યા તે બધાની આંખમાં ખારાં આંસુઓને સાગર ઉમટી રહ્યો હતે.વિયેગનું દુઃખ આંસુઓના વહેવાથી પીગળી પીગળીને વહી જાય છે. યંગ્ય સમયે વહાણેએ સિંહલપુર તરફ પ્રયાણ કર્યું.
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિહત કુમારન
મંત્રી રૂદ્રની વાસના દષ્ટિ રત્નવતી પર જ લાગેલી હતી. તેના હૃદયમાં વાસનાના સમુદ્ર લહેરાઈ રહ્યો હતા. જેમાં દ્રોહ અને કપટના કીચડ ભર્યો હતો. તેના મનમાં વિચાર આવ્યા
૪
હવે એવા કાશ છે, જે રત્નવતીને મારી પાસેથી ઝુંટવી શકે ? સિંહલકુમાર ! પણ તેને તા હું તક મળતાં જ સાગરમાં ડુબાડી દઇશ. તે પછી અહીં કાણ છે કે જે આને મારી પાસેથી ઝુંટવી લે ?”
સંજોગાવશાત રૂદ્રને તક મળી ગઈ અને તેણે સિહલકુમારને સમુદ્રમાં ધકેલી દીધા. પછી ઘણા કરૂણ સ્વરમાં વિલાપ કરવા લાગ્યા. અભિનય ક્રયાં સદાય સફળ રહે છે ? રૂદ્રના કરૂણ–વિલાપમાં એવી અતિશયયેકિત હતી કે રત્નવતી તેનું કપટ જાણી ગઈ. આટલા શાક તા કાઈ સગાં સ્વજન પણ, ના કરે. તેની વારંવાર છાતી કૂટવની અને વાળ ખેંચવાની ક્રિયાથી રત્નવતી સમજી ગઈ કે આ પાપીએ જ મારા સ્વામીને ધકેલી દીધા છે અને હવે બનાવટ કરી રહ્યો છે!.
હવે કયાં સુધી રડશેા ? જે થવાનું હતું એ તેા થઈ ગયું. જુઓ, હું પણ નથી રડતી, કાકા! તમારા વગર મને કાણ ધીરજ આપશે ?'
રત્નવતીની આ વાતાએ રૂદ્રના કપટનું રહસ્ય ખાલી
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫
સિંહણકુમાર નાખ્યું. તે બે
“રત્ન ! તુ ઘણી જ સમજદાર છે. હવે તું મારી બન. જે કેવું સુંદર વાતાવરણ છે. હું છું અને તું છે. એ દુષ્ટને તો મરવા દે.”
કાકા ! તમે આ શું કહેવા લાગ્યા? જેના માટે તમે આટલા બધા હાથ પગ પછાડતા હતા, તે દુષ્ટ ? મેં નાનપણથી તમને કાકા કહ્યા છે, અને તમે પોતાની ભત્રીજીના પ્રત્યે આવો ખરાબ ભાવ રાખે છે ?
હવે તું મને ઉપદેશ આપવા લાગી ! કે કાકા ? કેના કાકા? હું તે તારા ભલા માટે જ કહું છું. રાજી થઈને માની જાઉ તે સારું છે, નહીંતર હું રુદ્ર છું, જે ઈચ્છું એ કરી શકું છું.”
રત્નાવતી ધ્રુજી ગઈ. આ દુષ્ટથી કેવી રીતે બચું ? જેવો એણે અભિનય કર્યો એ હું પણ અભિનયને સહારે લઉં. રત્નાવતી બેલી–
હું જાણતી નથી કે તમને છોડીને હું કયાં જઈ શકવાની છું? હવે તે તમે જ મારા આધાર છે. પણ પતિને વિગ શેડો ઓછો તે થવા દો. ર હ તો તમારે જેવી જ પડશે.”
“રત્નાવતી ! હું પણ એ પ્રેમી નથી, જે તારી વાત ન
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિંહલકુમાર માનું! જ્યાં સુધી તું કહીશ ત્યાં સુધી હું તારી રાહ જોઇશ.”
રત્નવતીએ સંતોષને શ્વાસ લીધો. તાત્કાલિક તે સંકટ ટળી ગયું. પણ આ સંકટ કદાચ એટલા માટે ટળ્યું હશે, કારણ કે એક મોટું સંકટ આવવાનું હતું. : વહાણ તૂટી ગયું. રુદ્ર અને રત્નાવતી બંને જ બચી ગયાં અને બંનેને વહાણના તૂટેલા. પાટિયાએ બચાવ્યાં. સંજોગવશાત બંને કસુમપુર પહોંચી ગયાં. રનવતી પ્રિયમેલકે પહોંચી અને પ્રિયમેલક યક્ષની પ્રતિમાની સામે ધનશ્રીની નજીક જ મૌન તપ કરવા બેસી ગઈ. તેને પણ કેઈએ. જણાવ્યું કે અહીં આગળ બેસીને મૌન તપ કરવાથી છુટે પડેલો પ્રિયતમ મળી જાય છે. ધનશ્રી અને રત્નાવતી-બંનેમાં કઈ નહોતી જાણતી કે બંનેની ગતિ એક છે. બંને એક જ સિંહલકુમારની પ્રિયતમાઓ છે. ' મંત્રી રુદ્રને તે હવે પિતાની જ પડી હતી. તેને એ ખબર નહોતી કે રત્નાવતી આટલામાં જ કયાંક છે. તે સીધે કુસુમપુરના રાજા કુસુમસેનની પાસે પહોંચ્યો અને પિતાના પાંડિત્ય તથા વિચક્ષણતાના જોરે તેણે કુસુમપુરમાં મંત્રીપદ પ્રાપ્ત કરી લીધું. વિદ્વાન જયાં પણ જાય છે, પૂજાય છે. રત્નપુરમાં પણ તે મંત્રી હતા અને અહીંયાં પણ જ્યાંને ત્યાં જ રહ્યો. તે આરામથી રહેવા લાગ્યા.
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિંહલકુમાર-૧ | પહેલી વાર તે સિંહલકુમાર લાકડાના ટુકડાના સહારે પાર થઈ ગયો હતો અને રત્નપુર પહોંચીને રાજા રત્નપ્રભને જમાઈ બની ગયો. પણ જ્યારે મંત્રી રુકે તેને સમુદ્રમાં ધકેલી દીધે તે લાકડાને ટુકડે ક્યાંથી મળે? વહાણ તૂટ્યું હોય તે લાકડાનું કોઈ પાટિયું પણ મળી જાય. તેથી હવે તે ડૂબવા લાગે. પરંતુ તેને ડૂબતાને કઈ અદ્રશ્ય શક્તિએ કાઢીને એક વનમાં મૂકી દીધે. કોણ જાણે તેને કોણે કાઢયે. એવું તે કઈ દેવ જ કરી શકે છે. સિંહલકુમારની આંખે ખૂલી તો ઘણા વિચારમાં પડયો–
હું તે ડૂબી રહ્યો હતો. મને કણે કાર્યો અને તેણે અહીંયાં પહોંચાડ? મને મળ્યો હોત તે ધન્યવાદના બે શબ્દો તે કહેત. હવે જવા દે. શી ખબર પાછે મળી પણ. જાય. હવે તો આગળ ચાલું.'
સિંહલકુમાર થોડે જ આગળ ચાલ્યા કે તેણે એક ઝુંપડી જોઈ. આજુ બાજુ ફૂલના છેડ હતા. ઝુંપડીમાં એક વૃદ્ધ સંન્યાસી હતા.
પણ આશ્ચર્ય તે એ વાતનું હતું કે સંન્યાસીની સાથે. એક સોળ વર્ષની બાળા પણ બેઠી હતી. આટલી સુંદર છોકરી આ સંન્યાસી પોતાની પાસે કેમ રાખે છે? હશે કઈ વાત?" મારે શું? મારે તે આ સાધુથી મતલબ છે. કાંઈક તે.
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૮
સિહલકુમાર
સહારો આપશે જ. કુમારે સાધુને પ્રણામ કર્યા. સાધુ તેના રૂપ પર મુગ્ધ થઈ ગયા. પછી બોલ્યા
આવ ભદ્ર! સારું થયું તું આવ્યો.” તે શું તમે મને ઓળખો છે ” કુમારે પણ પૂછી લીધું. - સાધુ બેલ્યા-નથી ઓળખતે. પણ હમણું ઓળખી લઈશ.”
કુમાર બેસી ગયો. ઈચ્છા નહીં હોવા છતાં પણ વારંવાર ચગીની પાસે બેઠેલી છોકરીને તે જોઈ લે. યોગીએ છોકકરીને કહ્યું
“રુપ ! તું શેડાં ફૂલ જ ચૂંટીને લઈ આવ.”
છોકરીનું નામ રૂપવતી હતું. મનના ભાવ છુપાવવા શું એટલા સહેલા છે? સિંહલકુમાર પણ ન છુપાવી શક્યો. તેથી - પૂછી બેઠે
મહાત્મા ! આ બાળકી ? યેગી હસ્યા ! કહેવા લાગ્યા
“તમને તે ઘણું આશ્ચર્ય થયું હશે. હું પહેલાં રાજા - હતું. હવે હું તપસ્વી છું. નામ શિવસિંહ હતું. મારા પુત્રને રાજ્ય આપીને હું અણગાર બની ગયે. મારી સાથે રાણી પણ સાધવી બની ગઈ.
“સાધનાકાળમાં જ ખબર પડી કે રાણી ગર્ભવતી છે. : દીક્ષા વખતે તે બિચારીને પણ કાંઈ ખબર નહતી, નહીંતર
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિહકુમારતે ગૃહસ્થ કાળના ગર્ભને લઈને દીક્ષા લેવાની ઉતાવળ ના કરત. મૂળ વાત તે એ છે કે આ રૂપવતીને જન્મ આપીને સાધ્વી મૃત્યુ પામી. ત્યારથી હું જ આને પાલવી રહ્યો છું. હવે તમે પણ તે ના છુપાવે. તમે પણ તે રાજપુત્ર છે. વત્સ ! આનો હાથ પકડી લે તો હું નિશ્ચિત થઈ જાઉં.'
ડું તે કુમારને પણ કહેવું હતું, તેથી બે
ભાગ્ય મને ખેંચી ખેંચીને કયાંને ક્યાં પહોંચાડી દે. છે. ભાગ્ય અને દુર્ભાગ્ય-બંનેની વચ્ચે હું કુટાઈ રહ્યો છું. હું ભલા ના પણ શી રીતે પડી શકું? ભાય આપે છે અને દુર્ભાગ્ય છીનવી લે છે.”
છીનવું-ઝડપવું એ જ તો સંસાર છે. રૂપવતી ફૂલ લઈ આવી. કુમારની સાથે વાત કરવાની બંધ કરીને યોગીએ પોતાની પુત્રીને કહ્યું-“દીકરી ! ઝટપટ બે માળા બનાવી દે !” ચટપટ લગ્ન થઈ ગયાં. કેઈ પણ જાતના ધૂમ ધડાકા ના થયા. બધું કામ ફૂલની માળાઓએ કરી નાખ્યું. બંનેને આશિષ આપ્યા. પછી કુમારને કહ્યું
કુમાર ! આ દેખાય છે ? જેઉં છું. એક ખાટલે છે અને ખાટલામાં ગોદડી
“હા, તે પહેલાં આ ગોદડીને જુઓ. કેટલી મેલી અને
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિહલકુમારચિંથરા જેવી છે. આને ઓઢી લેશે તે જોવા વાળા તમારા પર દયા ખાશે. એમ જ સમજશે કે તમે ઘણું જ ગરીબ છો અને તમારા પર એક દુપટ્ટો પણ નથી. છે ને એવી • વાત ?
સિંહલકુમાર હસવા લાગ્યું અને બોલ્યા
એક વાત બીજી પણ તે છે.” શું ?
એ જ કે કયાંય પડી પણ જાય તે પાછી મળી પણ જાય. કેઈ ઊઠાવે નહીં. જેવા વાળા સમજશે કે કેઈ કચરે ફેંકી ગયું છે.” યેગી પણ હસ્યા અને પછી ત્યા
એટલા માટે તે હું તને દહેજમાં આપવા ઈચ્છું છું. એક દિવસ અને રાતમાં એક વાર ઝાપટવાથી આ દરરોજ એક સહસ સુવર્ણ મુદ્રાઓ આપે છે.”
એવી વાત છે !” કુમારે આશ્ચર્ય પ્રગટ કર્યું - યેગીએ કહ્યું
આ જ બે વસ્તુઓ મારી પાસે છે. બીજો આ ખાટલે છે-ઊડતે ખાટલો. જ્યાં ઈચ્છશે ત્યાં પહોંચાડી દેશે.”
ગીએ પુત્રી અને જમાઈને વિદાય આપી. પુત્રીને
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૭૧
સિહહકુમાર શિખામણ પણ આપી: ગોદડી લઈને બને ખાટલામાં બેઠાં. કુમારે મનમાં સંકલ્પ કર્યો કે હવે તે રત્નાવતી અને ધનશ્રી પણ મળવી જોઈએ. આ ઈચ્છાના કારણે ઊડત ખાટલો બંનેને લઈને કુસુમપુરના બાગમાં પહોંચી ગયે. બાગમાં બેઠેલી રૂપવતીએ કહ્યું
“સ્વામી! પાણે તે લા. ગળું સુકાઈ રહ્યું છે. આકાશમાં ઊડતાં રહ્યાં તે કયાંય પાછું ના મળ્યું. અહીં ધરતી પર તે મળશે.”
નવ
“એ પણ સારું થયું કે તારા પિતાએ દેરી–લોટે સાથે જ મૂકી દીધાં. હમણાં જ લાવું છું.'
લેટે લઈને સિંહલકુમાર એક કૂવા પર પહોંચ્યો. કુવામાંથી એક અવાજ આવ્યમને કાઢે. કૂવામાં કોણ છે? કુમારે ધ્યાનથી જોયું. એક કાળો નાગ કૂવામાંથી માનવ વાણીમાં બોલી રહ્યો હતેમને કઈ કાઢી લો. સિંહલકુમારે લોટે લટકાવ્યો અને ઉપરથી જ બે -નાગદેવતા, આ લોટામાં બેસી જાવ. લેટે ઉપર ખેંચે. લેટામાંથી મેં કાઢીને સાપ સિંહલકુમારના કાંડામાં કરડે. કુમાર પીડાથી ચીસ પાડી ઊઠ અને બે
ભલાઈને બદલે તમે આ આપે ? તમારૂં મેં શું
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૨
બગાડયું હતું ? અરે રે હું તમારા ઝેરથી મર્યો નહીં અને કદરૂપ થઈ ગ. મારે રંગ પણ કાળો થઈ ગયો. મારો. નાગરાજ ! આવા જીવન કરતાં તે મરવું સારું. તમારામાં ઝેર થોડું છે. તેથી એક વાર ફરી કરડી લે. કાળો અને કદરૂપ બનીને રહેવું એના કરતાં તે મરવું સારું છે.”
હવે તું તારી વાત કહી રહ્યો કે હજુ વધારે કહીશ?” સાપે કુમારને પૂછ્યું-“જાણે છે ભલાઈ કેને કહે છે ? અરે કુમાર! જેનું પરિણામ સારૂ નીકળે, તે જ ભલાઈ. મેં પણ તારી સાથે ભલાઈ કરી છે. તું થોડા દિવસ કાળો કૂબડે બનીને જ રહે, એમાં તારી ભલાઈ છુપાયેલી છે. હું તારે હિત-ચિન્તક છું. ક્યારેક સંકટ સમયે યાદ કરજે, ત્યારે આવીશ. ત્યારે બધું જ જણાવીશ.”
જોત જોતામાં સાપ ગાયબ થઈ ગયો. કુમારને આશ્ચર્ય થયું. પણ શું બેઠા બેઠા આશ્ચર્ય જ કર્યા કરે ? રૂપવતી તરસી બેઠી હતી. એટલા માટે સિંહલકુમારે ઝટપટ એક લોટે ઍ અને રૂપવતીની પાસે પહોંચ્યો, રૂપવતી મુઝાઈ.
દેરી-લોટે તે જ છે, પણ આ કોણ છે? આ કૂબડો મારા પતિને કયાં મૂકી આવ્યા ? રૂપવતીએ પીઠ ફેરવી લીધી. કૂબડો સિંહલકુમાર ફરીને સામે આવ્યું. રૂપવતી
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૭૩.'
સિંહલકુમાર-૧ ઊઠીને ચાલી ગઈ. કુમાર પણ છેડે દૂર સુધી પાછળ ચાલ્યો પછી માથું ઠેકીને બેસી ગયે. વિચારવા લાગ્ય
હવે તે મને કેવી રીતે ઓળખી શકે? આ ભાગ્ય કેવું છે? ધનશ્રી ગઈ, રત્નવતી ગઈ. અને હવે રૂપવતી ગઈ. હવે આ શું કરે છે ? એક હાથે આપે છે અને બીજા હાથે ઝુંટવી લે છે. હવે તે એકલા જ આ નગરમાં રહેવું પડશે.”
સિંહલકુમાર કુસુમપુરમાં એક ધર્મશાળામાં રહેવા લાગે. સારું ખાતે, સારું પહેરત અને ભરપુર દાનપુણ્ય કરતો. તેની પાસે ધનની બેટ જ કયાં હતી ? સવારે-સવારે એક સહસ સોનાની મુદ્રાઓ પડી જતી.
આ તરફ રૂપવતી પ્રિયમેલક દેવળમાં પહોંચી ગઈ. તેને પણ તીર્થના મહિમાની ખબર પડી ગઈ. તેથી ધનશ્રી અને રત્નાવતીની પાસે જ મૌનતપ કરવા બેસી ગઈ બેમાંથી ત્રણ થઈ ગઈ ત્રણેયની ગતિ એક જ હતી, પણ ત્રણેય અજાણી હતી.
તપથી તે ધરતી ડગમગવા લાગે છે. આકાશ ધરતી પર આવી જાય છે. ત્રણેય સતીઓ તપ કરી રહી હતી, તેથી કુસુમપુરમાં હલચલ થવા લાગી. પ્રજાએ રાજાને , ફરિયાદ કરી૧૮
ચાલો
ઠતી.
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७४
સિંહલકુમાર
“પૃથ્વીનાથ ! સતીઓનું મૌન તોડે, નહીંતર શાસનદેવ કુસુમપુરને ડુબાડી દશે. કાંઈક કરે. આપણુ રાજ્યમાં ત્રણ સતીઓ દુઃખ ભેગવે તે કલ્યાણ કેવી રીતે થશે?”
રાજા કુસુમસેન પ્રિયમેલક દેવળે આવ્યા. ત્રણેય સતીએને આગ્રહ કર્યો. એકેય સતી ના બોલી. મૌન યથાવત્ રહ્યું. રાજા ગુસ્સે થઈ ગયા અને જેવા સતીઓને સ્પર્શ કરવા આગળ વધ્યા કે શાસનદેવ પ્રગટ થઈ ગયા. તેમણે રાજાને ઠપકો આપ્યો
ખબરદાર જે આગળ વધ્યો છે તે. નહીંતર તારા માથાના ટુકડે ટુકટા કરી દઈશ.”
કુસુમસેન ડરી ગયો. તેણે પિતાના નવા મંત્રી રુદ્રને પૂછયું
મંત્રી ! તમે જ જણાવ, હું શું કરું ? સતીઓને કેવી રીતે બોલાવું ?
મંત્રી રુદ્ર સલાહ આપી
“રાજન ! એમના પતિ જ એમને બોલાવી શકે છે. તમે ઢઢરો પિટા કે જે કઈ આ સતીઓનું મૌન તેડશે, ની સાથે રાજકુમારી કુસુમવતીનાં લગ્ન કરશે.”
તમે કહે છે તે સાચું. આ ત્રણેયનું માનવતા
લીધી.
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૫
સિહલકુમાર-૧ તેડાવનારી કેઈ અસાધારણ વ્યકિત હશે. એ જ મારો જમાઈ બનશે, તે સારું જ રહેશે.”
રાજાએ ઢંઢેરો પિટાવ્યા. કૂબડાએ તેનો સ્પર્શ કર્યો. બધા હસવા લાગ્યા. મંત્રી રૂકે વ્યંગમાં કહ્યું
આ તે જરૂર બોલાવી શકશે, કારણ કે એને કૂબડો જોઈને જ ત્રણેય ખડખડાટ હસી પડશે.”
કૂબડા રૂપવાળા સિંહલકુમારે રૂદ્રની વાતને કોઈ જવાબ આપ્યો નહીં અને રાજાને જ કહ્યું
“રાજન ! મારી પાસે પોથી છે. જે પણ આ પથીને વાંચીને સંભળાવશે, એ જ ત્રણેયનું મૌન તોડાવી શકશે.
પથી વાંચીને તો સંભળાવી દઈશ.” મંત્રી રૂટે હાથ આગળ વધાર્યો. પણ જ્યારે હાથમાં પોથી લીધી તો બો – “આમાં તો કાંઈ જ નથી લખ્યું કે તે કઈ કેવી રીતે વાંચશે ?
“હું વાંચીશ. કૂબડાએ કહ્યું- “અદશ્ય અક્ષર શું બધા વાંચી લે છે? હું સંભળાવીશ અને તે સાંભળશે તે અવશ્ય બાલશે.” રાજા બોલ્યો સારું તમે વાંચજો. તમે તો ચમત્કારી છે જ. ચાલો
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७६
સિંહલકુમાર-1
ચાલો, ત્યાં ત્રણેય બેઠી છે.'
ઘણા બધા લોકે પ્રિયમેલક દેવળે પહોંચી ગયા. સારી એવી ભીડ જામી ગઈ. બધા યથાવત્ બેસી ગયા. થોડા ઊભા રહ્યા. ખાલી કરા ભેજ-પત્રોને સંગ્રહ કૂબડાના હાથમાં હતો. વાંચવાનું શું હતું ? વાંચવાનો તો અભિનય કરવાનો હતો. કૂબડાએ અભિનય કર્યો અને વાંચીને સંભળાવવા લાગે
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિ’હલકુમાર–૨
સિ'હલદ્વીપમાં સિ’હલપુર નામનુ એક સુંદર, સાહામણું નગર છે. રાજા સિંહરથના પુત્ર સિ‘હલકુમાર પોતાની પ્રિયા ધનશ્રીને લઇને ભાગ્યની પરીક્ષા કરવા નીકળ્યેા. પતિ-પત્ની શેઠ શ્રીપાલના વહાણમાં સવાર થયાં. બંનેનુ દુભાગ્ય સાગરમાં છુપાયેલા જળમગ્ન પહાડ બની ગયુ. પહાડની સાથે વહાણુ ટકરાયું અને મધું જ છીન્ન ભીન્ન થઈ ગયું. સિંહલકુમારને તૂટેલા વહાણના લાકડાના ટુકડા તરવા મળી ગયેા. તેના સહારે તરતા તે...
આટલું કહ્યા પછી કૂબડો મૌન થઈ ગયા. ધનશ્રી આલી ઊઠી
પછી આગળ શું થયું ? તરતાં તરતાં કુમાર કાં પહેાંચ્યા ’
કૂખડાએ રાજાને કહ્યુ
‘રાજન્ ! જોઈ લે. એક તો ખેાલી ગઇ—
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७८
સિંહલકુમાર-૨
પછી ધનશ્રીને કહ્યું
સુંદરી! હવે આગળ કાલે વાંચીશ. આગળની વાત જાણવી હોય તે કાલે સાંભળજે.”
બીજા દિવસે ફરી પાછા બધા એકઠા થયા. કૂબડાએ ફરી કેરા ભેજપત્રોની પોથી ખેલી. વાંચવાનું શરુ કર્યું.
‘તરતાં તરતાં સિંહલકુમાર કિનારે આવી ગયે. પછી રત્નવતીને નિર્વિષ કરીને મૃત્યુપાશથી મુક્ત કરી. રાજા રત્નપ્રભે રાજકુમારી રત્નપતીનાં લગ્ન સિંહલકુમારની સાથે કરી દીધાં.
લગ્ન પછી મિલનની પહેલી રાતે કુમાર ઘરતી પર સૂતે અને પત્ની રત્નપતીને જણાવ્યું કે માતાપિતાથી વિખૂટા પડી જવાના કારણે ભૂમિ પર સૂવાનું અને બ્રહ્મચર્ય પાળવાનું મારું પણ છે. એ જ ક્રમમાં તેને પોતાને સાચે પરિચય પણ આપ્યો. રાજા રત્નપ્રભે પુત્રી અને જમાઈને વિદાય કર્યા. સાથે પોતાના મંત્રો રુદ્રને પણ મેકલ્ય.
કપટી રુદ્ર સિંહલકુમારને વહાણમાંથી નીચે સમુદ્રમાં ધકેલી દીધે. ડૂબતા કુમારને કેઈ અદશ્ય શકિતએ બચાવી લીધે.....
પછી કુમાર...........”
હા-હા, આગળ કહે. પછી કુમાર કયાં જતા રહ્યા ? રત્નાવતી બેલી પડી.
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિંહલકુમાર-૨
२७४
કૂબડે બેલ્યો
રાજન્ ! બીજીનું મૌન પણ તૂટી ગયું. હવે બાકીની વાત હું કાલે વાંચીશ, કાલે તમે બધા સાંભળવા આવજે. એમ કહેતાં કૂબડા રૂપવાળા સિંહલકુમારે પોથી બંધ કરી દીધી. ત્રીજા દિવસે પાછા રાજા આવ્યા, બધા શ્રોતાઓ પણ આવ્યા. કૂબડાએ ફરી વાંચવાનું શરુ કર્યું.
“ સિંહલકુમાર શિવ યોગીની ઝુંપડીમાં પહોંચ્યો. ગીએ પોતાની પુત્રી રૂપવતીનાં લગ્ન સિંહલકુમારની સાથે કરી દીધાં. અને દહેજમાં ગોદડી તથા ખાટલે આયે. ઊડતા ખાટલા પર બેસીને બંને અહીં કુસુમપુરના બાગમાં ઉતર્યા. રૂપવતી ઘણી જ તરસી હતી. દેરી-લોટે લઈને કુમાર પાણી લેવા ગયો અને જયારે.......
“છી શું થયું ?” રૂપવતી બેલી પડી. કૂબડાએ રાજાને કહ્યું
“રાજન ! હવે તે ત્રીજી પણ બેલી ગઈ. હવે તમે તમારી પ્રતિજ્ઞા પૂરી કરો, એટલે કે મારી સાથે કુસુમવતીનાં લગ્ન કરે. રાજા ઘણા વિચારમાં પડે–
એક તરફ વચન પાલનની મર્યાદા અને બીજી તરફ કુસુમના જીવન સાથેની રમત ! રાજા કુસુમસેન વિચારવા લાગ્યા– “આ કૂબડાને હું મારી કન્યા કેવી રીતે આપી
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૦
સિંહલકુમાર
દઉં ? આવું ભૂંડું રુપ અને વંશ ગોત્રની ખબર નહીં. આ તે અનર્થ થઈ જશે.”
પછી જાહેરમાં રાજાએ કૂબડાને કહ્યું–
ચાલે, રાજસભામાં જઈએ છીએ, ત્યાં જ વાતે કરીશું.”
કૂબડો રાજાની પાછળ પાછળ ચાલવા તૈયાર થયો તે ધનશ્રી, રત્નવતી અને રૂપવતીએ તેને ઘેરી લીધો અને કહેવા લાગી
- “અમને મધ દરિયે છોડીને ક્યાં જાય છે? અમારું મૌનવ્રત ખંડિત કરીને પણ હવે અમને અમારા પ્રિયતમ સાથે મેળાપ નહીં કરાવે ? તમને બધી જ ખબર છે. હવે તે તમે જ અમને તેમને મેળાપ કરાવી શકો છે. અમે તમને નહી છેડીએ.”
કૂબડાએ ત્રણેયને કહ્યું
ચોક્કસ જ હું તમને તમારા પ્રિયતમ સાથે મેળાપ કરાવી આપીશ. પણ પહેલાં મારાં લગ્ન કુસુમવતીની સાથે થઈ જવા દે. તમને તમારા પ્રિયતમ મળી જશે અને મને મારી પ્રિયતમા ન મળે તે પ્રિયમેલક તીર્થનું માહાત્મ અધુરું રહી જાય. ત્યાં સુધી તમારે મારી બધી વાત માનવી પડશે.”
કબડે ચાલ્યો તે ત્રણેય તેની પાછળ પાછળ ચાલવા
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિંહુલકુમાર-૨
૨૮૧
લાગી. રાજાને દરબાર ભરાયો. રાજા કુસુમસેને કહ્યું
“કૂબડાજી! હવે તમે જ મને બચાવી શકે છે. ભલે તમે મારું રાજ્ય લઈ લે પણ મને વચન મુક્ત કરી દે. ભલા તમારી સાથે મારી દીકરી કેવી રીતે રહી શકશે ?
કૂબડો બેલ્યા– - “રાજન ! તમે શું તમારી દીકરીનું ભાગ્ય બદલી શકે છે ? જે વિધાતાએ કુસુમવતીને પેદા કરી છે, તે જ વિધાતાએ તેને વર પહેલાં જ પેદા કરી દીધો છે. જ વિધાતાએ નકકી કરેલ કુસુમવતીને વર છું. ભાગ્યનું લખેલું ભૂંસાવાનું નથી. જે ભાગ્યમાં આ સંબંધ ન હોત તો તમે આવી પ્રતિજ્ઞા જ ન કરત અને તે પ્રતિજ્ઞાને પૂરી કરવા વાળો હું પણ ન હોત. જે ભાગ્યને મંજૂર નહીં હોય તે આ લગ્ન ના પણ થાય, પણ ત્યારે ના થાય જ્યારે તમે તમારૂં વચન તેડી દે.”
“વચન ભાગું ?” રાજા કુસુમસેને કહ્યું- “વચન તેડવા કરતાં તે મરવું સારું છે. ક્ષત્રિય થઈને હું વચન તેડીશ નહીં. જો તમે આ હઠ જ લીધી છે તો હું આ લગ્ન કરીશ.” - નગરમાં સનસનાટી ફેલાઈ ગઈ. બધા જ આ લગ્નની વિરુદ્ધ થઈ ગયા. રાજાએ લગ્નમંડપની રચના કરાવી, પરંતુ કેઈ પણ સ્ત્રી ગીતો ગાવા ન આવી.
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૨
સિંહલકુમાર-૨
કુસુમવતી જ ઉદાસ જેવી મંડપમાં હતી. ભાગ્યને પ્રસાદ સમજીને તેણે કૂબડાને સ્વીકાર કરી લીધો હતો મંગળગીતે ગાવા માટે ઘનશ્રી, રત્નાવતી અને રૂપવતી આ ત્રણ સ્ત્રીઓ હતી. આ ત્રણેય મંડપમાં બેસીને ગીત ગાઈ રહી હતી. ફેરા ફરતાં પહેલાં કરીયાવરની વિધિ થઈ તે રાજાએ શરમાઈને કહ્યું-લે, સફ (હાર) લો.
કુમારને સર્પની યાદ આવી ગઈ. આ સંકટના વખતે તેણે નાગદેવને યાદ કર્યા તે તરત જ એક નાગ પ્રગટ થઈ ગ. નાગને જોઈને બધા ભાગવા લાગ્યા. ત્યારે નાગ કૂબડાને કરડે અને તે બેભાન થઈને પડી ગયો.
સિંહલકુમારની ત્રણેય પત્નીઓ મરવા માટે તૈયાર થઈ અને કહેવા લાગી
“અમે પણ આમની સાથે મરીશું. એ નહીં તે અમારા પતિ પણ નહા, અને જ્યારે પતિ નહીં તે અમે પણ નહીં.”
ત્યારે એક ચમત્કાર થયો. કૂબડાની જગ્યા પર પરમ રુપવાન સિંહલકુમાર સૂતે હતે. તે ઊઠીને બેસી ગયે. કુમારે કહ્યું
હું જ કૂબડ થઈ ગયો હતે. હવે તમારી સામે જ છું. હમણાં બધું જ જણાવું છું.'
મંત્રી રૂ આ જોયું તે સ્તબ્ધ બની ગયે. તે પોતાનું
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિંહલકુમાર-૨
૨૮૩ મેં સંતાડવા લાગ્યો. રાજા કુસુમસેન પણ શરમથી સંકોચાઈ રહ્યા હતા. તેમણે કુમારની માફી માગતાં કહ્યું
મને શી ખબર કે મારા જમાઈ સિંહલપુરના રાજકુમાર છે. હું ધન્ય છું, મારી દીકરી ધન્ય છે.”
કુમારે કહ્યું
રાજન ! ફરી એ જ ભાગ્યની વાત આવે છે. તમારી પુત્રીના ભાગ્યમાં જે વર લખ્યો હતો તે જ તે મળ્યો. ભાગ્ય આગળ બધા હાર્યા છે.”
તે પછી બધાની ઈચ્છાઓ પૂરી થઈ. કુસુમવતી અને સિંહલકુમારનાં લગ્ન ઘણાં ધામધૂમથી થયાં. હવે તે ચાર દિશાઓની જેમ ચાર પત્નીઓને સ્વામી હતા. હસીખુશીની લહેરાતા સાગરની વચ્ચે એક દિવ્ય રૂપવાળો દેવા પ્રગટ થયો. દેવને જે બધાને આશ્ચર્ય થવા લાગ્યું. ત્યારે દેવે સિંહલકુમારને સંબોધતાં કહ્યું
સિંહલકુમાર ! હવે સમય આવી ગયું છે કે હું તને બધું જણાવી દઉં છું. તું મારે પૂર્વભવને મિત્ર છે. પૂર્વભવ પૂરો કર્યા પછી આપણે બંનેય દેવ બન્યા. દેવભવમાંથી અવતરણ કરી તું તે રાજકુમાર સિંહલના રૂપમાં. જન્મે અને દેવ જ બનીને રહ્યો.
કુમાર ! તારા જીવનમાં ત્રણ વાર ચડતી-પડતી. આવી. એને સંબંધ પણ તારાં પૂર્વભવનાં કર્મોને આધા.
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
:૨૯૪
સિંહલકુમાર-૨ 'રિત છે. મિત્રના રૂપમાં મેં તારી ત્રણ વાર મદદ કરી.
“પહેલી વાર ત્યારે કે જ્યારે મંત્રી રૂ તને સમુદ્રમાં ધકેલી દીધું હતું. ત્યારે મેં જ મચ્છ રૂપમાં તને પાર ‘ઉતાર્યો હતો. ત્યારે તું વિચારતું હતું કે કેણ જાણે કઈ શકિતએ મને ડૂબતે બચાવ્યું છે.
બીજી વાર જ્યારે તું રૂપવતી માટે પાણી લેવા ગયે ત્યારે સાપના રૂપમાં તને કરડીને મેં જ બડો કર્યો હતે. એવું મેં એટલા માટે કર્યું હતું, જેથી મંત્રી રૂદ્ર તને ઓળખી ના શકે. જે તે તને જીવતે જાણત તે તને ખૂબ જ હેરાન કરત.
હવે ત્રીજી વાર પણ સપના રૂપમાં મેં તને કરડીને તને તારૂં અસલ રૂપ આપ્યું.”
કુમાર બેલ્ય–
હું મારા ઉપકારી મિત્રને પ્રણામ કરું છું. પણ હવે મારો પૂર્વ ભવ તે મને જણાવી દો.
દેવે જણાવ્યું
તે સાંભળ ! બહુ જ પહેલાં ક્ષિતિપતિ રાજા દ્વારા - શાસિત ધનપુર નામનું એક નગર હતું. ત્યાં ધનંજય નામના એક દાનશૂર શેઠ રહેતા હતા. ધનવતી તેમની શેઠાણી હતી. બંને વચ્ચે ઘણે પ્રેમ હતો.
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિંહલકુમાર-૨
એક વાર જ્યારે હું પણ તારા ઘરે હતા ત્યારે એક મુનિ તારે ઘેર પધાર્યા. તે તરસ્યા હતા અને પાણી પીવા ઈચ્છતા હતા.
તારે ઘેર શેરડીનો રસ રાખ્યું હતું. મારા મનમાં ભાવ થયો કે મુનિને રસ આપવામાં આવે. મેં તેને કહ્યું. તું મુનિને રસ પીવડાવવા લાગ્યો, પણ પિવડાવતાં પિવડાવતાં તારા મનમાં સંકલ્પ-વિકલ્પ જાગે, તેથી તે ત્રણ વાર રસની ધાર તોડી નાખી. પિવડાવ્યું, બંધ કરી દીધું, પાછું પિવડાવ્યું, પાછું બંધ કરી દીધું. આવું ત્રણ વાર કરવાને કારણે તે તારા જીવનની રસધારા પણ ત્રણ વાર તોડવાનું બંધન કરી લીધું.
રસ પિવડાવ્યાની સંમતિ આપીને હું દેવત્વ અને રસદાન કરીને તું સુખ, સંપત્તિ અને સમૃદ્ધિ પામ્યો. પણ. ત્રણ વાર જીવનના રસભંગનું દુસહ બ ધન પણ થયું.
“હે કુમાર ! પૂર્વ ભવને ધનંજય તું જ છે. ધનને બદલે તું ચાર પત્નીઓને સ્વામી બન્ય, રાજ્યાધિકારી પણ બને. પણ દુસહ બંધનને કારણે ત્રણ વાર સંકટમાં આવ્યો. બે વાર સાગરમાં પડ્યો અને ત્રીજી વાર કૂબડે બન્યો.”
પિતાને પૂર્વ ભવ સાંભળી ને સિંહલકમારને જાતિ
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૬
સિંહલકુમાર-૨
સ્મરણ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું. તેને પિતાને પૂર્વભવ સ્પષ્ટ દેખાવા લાગ્યો. મનમાં વૈરાગ ભાવ પણ જાગ્યા કે બધું જ છોડીને દીક્ષા અંગીકાર કરી લઉં. પણ હજુ ભેગવવાનું બાકી હતું તેથી વૈરાગ ભાવ દબાઈ ગયે.
બધું જ જણાવ્યા પછી દેવ અંતર્ધાન થઈ ગયે, પણ રાજા કુસુમસેને મંત્રી રૂદ્રને બંદીવાન બનાવી દીધા અને તેને પ્રાણદંડની આજ્ઞા આપી. ત્યારે સિંહલકુમારે રાજાને કહીને તેને મુક્ત કરાવી દીધું. જમાઈની વાત રાજા પણ માની ગયા. બધાના દિવસે આનંદથી વીતવા લાગ્યા. પ્રિયમેલક તીર્થને મહિમા પણ વધી ગયો.
સિંહલકુમાર રાજ્યના જમાઈના રૂપમાં જુદા મકાનમાં રહેવા લાગ્યો, ચારેય પત્નીએ તેની સેવા કરતી. સેંકડો દાસ-દાસી હતાં. તેનું દામ્પત્ય જીવન ઘણા સુખથી વીતી રહ્યું હતું. દુઓને અંત પણ ક્યારેક તે હોય છે જ. સમય પિતાની શાશ્વત ગતિથી વીતી રહ્યો હતો.
કુસુમપુરના નરેશ કુસુમસેને પોતાના દૂત દ્વારા રનપુરના રાજા રત્નપ્રભને સંદેશ મોકલ્યો, જેમાં મુખ્ય વાત એ હતી કે તમારા જમાઈ સિંહલકુમાર હવે મારે ત્યાં છે,
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિહકકુમાર-૨
૨૮૭
કારણ કે હવે તે મારા પણ જમાઈ છે. તેમણે ઘણું દુઃખ સહન કર્યું. મંત્રી રૂઢે વિશ્વાસઘાત કર્યો વિગેરે વિગેરે.
સંદેશો મળતાં જ મહારાજા રત્નપ્રભ દળ બળ સહિત કુસુમપુર આવ્યા. સસરા જમાઈ મળ્યા, પિતા-પુત્રી મળ્યાં અને બંને રાજા મળ્યા. થોડા દિવસ સુધી આ બધું ચાલ્યું. આ સમય દરમ્યાન જ કુસુમપુરમાં જૈન સાધુ આવ્યા. તેમની સાથે ઘણાં બધાં સાધુ સાધ્વીઓ હતાં. નગરની જનતા ધર્મની વાતો સાંભળવા, સમજવા અને મુનિનાં દર્શન કરવા પહોંચી.
કુસુમસેન અને રત્નપ્રભ પણ ગયા. સિંહલકુમાર પિતાની ચારેય પત્નીઓ સહિત ગયો. મુનિએ પિતાના ઉપદેશ દ્વારા સૂતેલાઓને જગાડયો. થોડાક જાગ્યા અને ચેડા અર્ધ જાગૃત થયા. પૂણ જાગૃત હતા બંને રાજા. તેમણે મોહરૂપી અંધકારથી છુટકારો મેળવ્યા અને દીક્ષા ગ્રહણ કરવાનો નિશ્ચય કર્યો. અર્ધ જાગૃતોમાં સિંહલકુમાર પણ હતો. તેણે શ્રાવક વ્રત ગ્રહણ કર્યું.
રત્નપ્રભ રાજાએ કહ્યું
સિંહલકુમાર ! હું તે હવે અહીંયાંથી ગુરૂદેવનો સાથે વિહાર કરીશ. રત્નપુરનું રાજપાટ તમે સંભાળો.”
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૮
સિંહલકુમાર
કુસુમસેને તો સમારંભ સહિત રાજ્યાભિષેક જ કરી દીધે. સિંહલકુમાર કુસુમપુના રાજસિંહાસન પર શોભિત થયા અને તેણે બંને સસરાએને દીક્ષા મહોત્સવ ઉજવ્યો. રાજર્ષિ કુસુમસેન અને રત્નપ્રભ અણગાર બનીને ચારિત્ર પથના મુસાફર બન્યા.
રાજ કાજ ચાલવા લાગ્યું. સિંહલકુમારની પાસે ઊડતે ખાટલો હતો. તેથી તેના પર બેસીને રત્નપુર પહોંચી ગયો. ત્યાંની રાજ્ય વ્યવસ્થા બરાબર કરી. આવી રીતે હવે તે બંને દેશોની વ્યવસ્થા કરી રહ્યો હતે. બંને રાજ્યની જનતા સુખી અને ખુશ ખુશાલ હતી. એવા જ જ્યારે ઘણા દિવસે વીત્યા તો સિંહલકુમારે પિતાની પહેલી પત્ની ધનશ્રીને કહ્યું
પ્રિયે ! ઘરેથી નીકળે આપણને વર્ષો થઈ ગયાં. હવે તે માતા-પિતાની યાદ આવે છે. કયારે જઈશું ?
ઘનશ્રી ઘણી જ ખુશ થઈ ગઈ. અને કુમારને કહ્યું –
હવે શું કહું તમને? હું એકલી જ નહીં, બાકીની ત્રણેય પણ સાસુ સસરાનાં દર્શન કરવા માટે તલપાપડ છે. વાર શી, આજે જ જઈએ.”
બસ, પછી વાર ના થઈ. ચારેય પત્નીઓ સહિત
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિલકુમાર
-
૨૮૯
સિંહલકુમાર ઊડતા ખાટલા પર બેઠે અને સિંહલપુર તરફ પ્રયાણ કર્યું. રાજભવનના છજા પર ઊડતો ખાટલો ઉતર્યો.
એકાએક જ સિંહલકુમારને જોઈ રાજા સિંહરથ અને રાણ સિંહલા ઘણાં મૂંઝાયાં. ક્ષણ વાર તો આખો પર વિશ્વાસ જ ન આવ્યો. પછી રાણીના મુખેથી નીકળ્યું
એ કુમાર, તું આવી રીતે કેમ? “મા ! બધું જ જણાવીશ. પહેલાં આશિષ આપ.”
કુમાર માના ચરણોમાં પડી ગયો. પછી પિતાના પગે પડે. વહુઓને તે હજુ નંબર જ નહતે આવ્યા. તેમના તરફ સાસુ સસરાનું પણ ધ્યાન નહોતું. રાણીએ પૂછયું
ધનશ્રી કયાં છે ?? ત્યાં જુઓ મા, તેની ત્રણ શકયની સાથે બેઠી છે.” “અરે વહુઓ...” રાણી સિંહલા હર્ષથી વિહ્વળ થઈ ગઈ. વહુઓ વારા ફરતી સાસુ સસરાને પગે લાગી. વચમાં જ રાજા બેલ્યા
“મહારાણી ! હું હવે મારા બાકીના કામમાં લાગું છું. તમે વહુઓ સાથે હળે મળે.” કહેતાંની સાથે જ રાજા બહાર જતા રહ્યા અને મહામંત્રી શ્રતસિંહને કહ્યું
“મંત્રી ! જાણે છે શું થઈ ગયું? તમે ભલા કેવી
૧૮
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિંહલકુમાર-૨ રીતે જાણે હું જણાવું છું. સિંહલકુમાર આવી ગયે.”
કુમાર આવી ગયા? કયારે આવ્યા અને ક્યાં થઈને આવ્યા? કેઈ દ્વારપાળે પણ ન જોયા.”
હવે બધું જેશે. તમે એ જ કરે જે કરવું જોઈએ.”
હું બધું જ સમજી ગયો વામી નગરમ ઘણે જ મેટે ઉત્સવ થશે.”
સિંહલકુમારને આગમના ઉપલક્ષ્યમાં આખું નગર શણગારવામાં આવ્યું. દ્રવ્યની વહેંચણી તે એટલી થઈ કે રંક, નિર્ધન, ભિખારી દીન–એવા શબ્દો તે બસ કહેવા પુરતા થઈ ગયા.
સિંહલકુમાર ગોદડીને ઝાટકતો અને સેનાની મુદ્રાઓ, વહેંચત. રાજા સિંહરથનો ખજાને પણ તે રત્નાકર જે. હતે. બધાનાં દુઃખ દૂર થયાં. બધાએ અન્ન, વસ્ત્ર અને દ્રવ્ય મેળવ્યાં. સાર્વજનિક સભામાં સિંહલકુમારે પિતાને અનુભવ સંભળાવ્યો. બધું જ સાંભળ્યા પછી રાજા સિંહ રથ
ત્યા
કુમારી જે કામ તારી બંને સસરાઓએ કર્યું એ હવે હું પણ કરીશ. તારા રાજ્યને સંભાળ.”
સિંહલકુમાર બાળકની જેમ રડી પડ્યા અને બે
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિંહલકુમાર-૨
૨૯૧
હવે તમે પણ મને છોડી જશો? તમારા વગર કેવી રીતે રહીશ?”
અરે પુત્ર! તું હવશ જ આવું કહે છે. હું પણ તે મારા પિતા વિના રહ્યો છું. આ કમ તે આવી રીતે જ ચાલે છે. અહીંયાં કેણ કેવું છે ? હવે તે તું મને સંયમ ગ્રહણ કરવાની અનુમતિ આપ. મારા ભાગ્યથી મુનિ આવે તે હું
દીક્ષા ગ્રહણ કરું.
- સિહલકુમારે પોતાના મનને સમજાવ્યું. અને પિતાના વિચાર સાથે સહમત થયે. થોડા જ દિવસે પછી આચાર્ય ધમષ શ્રમ સહિત બાગમાં પધાર્યા. નગરજને બોધ સાંભળવા આવ્યા. રાજા સિંહરથ બધિત થયા. તેમણે દીક્ષા અંગીકાર કરી લીધી. રાણી સિંહલાએ પણ પતિ અનુસનું રણ કર્યું.
હવે સિંહલકુમાર સિંહલદ્વીપને પણ રાજા હતે. સિંહલપુરમાં રહીને જ તે ત્રણેય રાજનું શાસન કરી રહ્યા હતું. તે સમય દરમ્યાન તેની ચારેય રાણીઓએ એક એક પુત્રને જન્મ આપ્યો. ધનશ્રીને પુત્રનું નામ રાખ્યું ધનેન્દ્ર. એવી રીતે બાકીના ત્રણ રત્નસેન, રૂપસેન અને કુસુમપાલ થયા. ચારેય પુત્રો મેટા થયા. વિદ્યા મેળવવા યોગ્ય થયા.
થયા
થયા .
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૨
સિહણકુમારૂર જયારે લગ્નની વાત આવા તે ધનેન્દ્રએ સ્પષ્ટ ના પાડી દીધી.
“પિતાજી! હું લગ્નના બંધનમાં નહીં ફસાઉં. મારે તે. દિક્ષા અંગીકાર કરવી છે.”
સિંહલકુમારે મૂંઝાઈને પૂછયું
“અરે પુત્ર! તું આટલી જલ્દી દક્ષા લઈશ ? દીક્ષા લેવા માટે તે વૃદ્ધાવસ્થા જ યોગ્ય છે.”
ધનેન્દ્રએ કહ્યું
પિતાજી! જે મૃત્યુ સાથે મિત્રતા રાખે છે, તે ચાહે ગમે ત્યારે સંયમ લે, પણ મને તે મૃત્યુને કંઈ ભરોસે જ નથી ને બીજી વાત એ પણ છે કે જે વૃદ્ધાવસ્થામાં ચારિત્ર ગ્રહણ કરે છે, તે મેક્ષ સ્થી મેળવી શકતા, દેવત્વ જ પ્રાપ્ત કરી શકે છે. ” &
સિંહલકુમારને ધનેન્દ્રની વાત ધ્યાનમાં આવી ગઈ વિચારવા લાગે-હું ત્રણ ત્રણ રાજ્યને રાજા બની ગયે અને મારી ઓળખ જ ભૂલી ગયો? ધનેન્દ્ર સાચું કહે છે.
જ દશ ટૌકાલિક સૂત્ર-અ. ૪ પ્રમાણે પાછલી અવસ્થા (વૃદ્ધાવસ્થા)માં દીક્ષા લઈને ચારિત્રનું પાલન કરે તે દેવલોક પ્રાપ્ત કરે.
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિંહણકુમાર-૨
હવે તે માટે ચેતવું જોઈએ. ભલા પુત્ર દીક્ષા લે અને પિતા વિષય-વિષમાં ડૂબેલે રહે? મુનિ આવ્યા છે. હું પણ ધનેન્દ્રની સાથે જ સંયમ ગ્રહણ કરીશ.”
રત્નસેન, રૂપસેન અને કુસુમપાલનાં લગ્ન થઈ ગયાં. સિંહલકુમારે ત્રણેયને ત્રણેય દેશને રાજ્ય ભાર પણ સોંપી દીધો. રત્નસેનને તેના દાદા રત્નપ્રભના રાજ્ય રત્નપુરને રાજા બનાવ્યા. કુસુમપાલને કુસુમપુરને અને રૂપસેનને સિંહલપુરને શાસક બનાવ્યું. હવે તે મુનિના આગમનની પ્રતીક્ષા ઘણી ઉત્કટતાથી કરી રહ્યા હતા.
એ સમય દરમ્યાન વિચરણ કરતા એક મહા જ્ઞાની મુનિ સિંહલપુરમાં પધાર્યા. સમગ્ર રાજપરિવાર મુનિને ઉદ્દધ સાંભળવા ગયો. ધનેન્દ્ર અને સિંહલકુમાર તે પહેલેથી જ પ્રતિબુદ્ધ હતા. ચારેય રાણીઓ પણ પ્રતિબુદ્ધ થઈ ગઈ. છ છવોએ દીક્ષા લેવાનો નિશ્ચય કર્યો. રૂપને ભાઈ તથા માતા-પિતાને દીક્ષા મહોત્સવ કર્યો. કુસુમપાલ અને રત્નસેન પણ આ શુભ અવસર પર આવી ગયા હતા.
હર્ષ અને કરુણના મિશ્ર વાતાવરણમાં નગરવાસીઓએ પિતાના પ્રિય રાજાને વિદાય કર્યા. રાજસી વસ્ત્રો, અભૂષણોને ત્યાગ કરીને છયે જણાએ કેશ
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८४
સિંહલકુમાર-ર લુચન કરાવીને સુનિવેશ ધારણ કર્યા. આ છયે મેક્ષાથી હતા-મુનિ ધનેન્દ્ર, મુનિ સિંહલ, સાધ્વી ધનશ્રી, રત્નાવતી, કુસુમવતી અને રૂપવતી સાધ્વીએ આર્ય સુત્રતા સંઘમાં જોડાઈ ગઈ
જીવનના અંત સુધી છયેએ કઠોર ચારિત્રનું પાલન કર્યું. આયુષ્ય પૂરું કરીને મુનિ ધનેન્દ્રએ મોક્ષ પ્રાપ્ત કર્યો. મુનિ સિંહલ દેવલોકમાં દેવ બન્યો. ચારેય સાધ્વીએ લિંગચ્છેદ કરીને દેવતા બની અને દેવલોક મેળવ્યો. આવતા ભવમાં તપ કરીને આ પાંચેય જીવ મેક્ષ પદ પ્રાપ્ત કરશે. મનુષ્યના જીવનના વિચિત્ર અદભુત ઘટના-કમને અંત આવે જ હોય છે. જે
આ કથા લગભગ પાંચ વર્ષ જૂની તો છે જ. સં. ૧૬૭રમાં કવિવર સમય સુંદરજીએ આ પ્રાચીન સિંહલસી ચરિત્રના આધાર પર પબદ્ધ કરી છે. (જુઓ, મઠભારતીમાં પ્રકાશિત શ્રી અગરચન્દ્રજી નાહટાને લેખ) શ્રી અલક વષિ મહારાજે સિંહણકુમાર ચરિત્ર ૧૯૫૭માં રયું.
– સંપાદક
સમાપ્ત
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
વચનનું તીર
આનંદપુર નામનું એક સુંદર નગર હતું. ત્યાંના રાજાનું નામ જિતશત્રુ અને મહારાણીનું નામ માલિની હતું. રાજા ન્યાય અને નીતિથી રાજયનું શાસન કરતો હતો. તેણે દરેક જગ્યા પર દાનશાળા ખોલાવી હતી. ત્યાં દેશ-વિદેશના હજારો ગરીબ લોકો આવતા હતા. રાજા બધી વાતે સુખી હતો પણ તેને પુત્ર ન હોવાથી દુખી હતું. રાજા દિવસ-રાત વિચારતું હતું કે મારા મૃત્યુ પછી આ રાજ્યનું સંચાલન કોણ કરશે ?
એક દિવસ રાજા પાસે એક માણસ આવ્યો. તેણે આવી રાજાને કહ્યું: ' “તમે જે ચિંતામાં છો તેમાંથી મુકત થવાને એક ઉપાય છે. મને વિશ્વસ છે કે જે તમે એ ઉપાય કરશો તે ચિંતામાંથી મુકત થશો.”
રાજાએ કહ્યું તે ક ઉપાય છે તે બતાવે.
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૬
સિંહલકુમારતેણે કહ્યું કે રાજા ! અહીંથી પૂર્વ દિશામાં ચોવીસ માઈલ દૂર ભયાનક જાંગલમાં એક ગુફા છે. ત્યાં એક બહુ મોટા ચમત્કારી ગી રહે છે. તે યોગીની ચમત્કારીક હજારે વાતે જનસમાજમાં પ્રચલિત છે. મને વિશ્વાસ છે કે એ ચોગી તમારી ઈચ્છા પૂરી કરશે.
રાજા પિતાની રાણી સાથે તે યોગી પાસે પહોંચ્યા અને પ્રણામ કરી નમ્રતાથી બેલ્યઃ
ભગવદ્ ! તમે તો અંતરયામી છે. પરદુઃખ ભંજક છો. હું મારા માટે નહીં પણ પ્રજાના જીવન માટે સંતાનની ઈચ્છા રાખું છું. જેથી પ્રજાનું જીવન સુખ શાંતિમય રહી શકે.”
રાજા અને રાણી યેગીની સેવા કરતા રહ્યાં. યોગી રાજાની સેવા પર મુગ્ધ થઈ ગયા. યોગીએ પોતાના યોગના પ્રતાપથી એક કેરી મંગાવી રાજાને આપતા કહ્યું:
ભગવાનનું નામ લઈ આ કેરી રાણીને ખવડાવી દેજે.”
રાજાએ તે લઈ લીધી. કેરીની છાલ અને ગોટલી રાજાની ઘોડીએ ખાધી. સમય પસાર થતા રાણીને એક પુત્ર થયે અને ઘડીને ઘોડે જન્મે. રોજાએ આખા નગરમાં ઉત્સવ કર્યો.
નામકરણના દિવસે રાજાએ નગરના મહાન જતિષીઓકે બોલાવી પૂછ્યું:
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિ‘હલકુમાર-૨
‘મારા પુત્રના ગૃહા કેવા છે ?' જયાતિષીએ ગ્રહા જોઇને વિચાર કરવા લાગ્યા. તેમણે રાજાને કહ્યુંઃ
૨૦૦૭
‘જયારે કુંવરના જન્મ થયા હતા ત્યારે વાઘ ગર્જના કરતા હતા. પવન ફુંંકાતા હતા. જે નક્ષત્ર હતું તે સારું ન હતું. એ નક્ષત્રથી પિતાનું જીવન કષ્ટમય બનશે. પિતાના જીવનમા અનેક ઉપાધી અને વિઘ્ન ઊભા થશે.'
રાજાએ પૂછ્યું :
‘આ અશુભ નક્ષત્રથી બચવાના કાઈ ઉપાય છે?’ જયાતિષીઓએ બતાવ્યું:
વીસ વર્ષ સુધી પિતાએ પુત્રનું માઢું જોવું નહીં અને આળકને ભૂમિગૃહમા માટે કરવા. જયારે બાળક છ મહિનાના થાય ત્યારે તેની સગાઇ કરી નાખવી. યાગીએ તમને કેરી આપી હતી એટલે આ બાળકનું નામ રસાલકુમાર રાખવુ’
રાજાએ બગીચામા` એક મેાટુ' ભૂમિગૃહ બનાવડાવ્યું”. તેમાં રાજકુમારને રાખવામાં આવ્યા. જયારે એ છ મહિનાના થયા ત્યારે નંદનપુરના રાજા સિદત્તની પુત્રી શીલવતી સાથે તેના વિવાહ નક્કી કરવામાં આવ્યા.
જયારે કુમાર થોડા મોટા થયા ત્યારે ચાગ્ય વિદ્વાનાના સપ`થી અધ્યયન કરવા લાગ્યું. ઉત્તમ બુદ્ધિને કારણે રક્ષાલકુમારે થાડા સમયમાં જ બેતેર કળાએ શીખી લીધી. જેણે રાજકુમારને જોયા તે બધા તેના બધા તેના
રૂપ અને
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૯૮
સિંહલકુમાર શૌર્યની પ્રશંસા કરવા લાગ્યા.
રસાલકુમારની વિવાહીતા શીલવતીએ જયારે આ . સાંભળ્યું ત્યારે એ પણ પિતાના પતિને જેવા અધીરી બની. તે પોતાના પિતાની રજા લઈ જાત્રા કરવાના બહાને આનંદપુરના બગીચામાં આવી. પુરુષવેશ ધારણ કરી રક્ષકેને ઈનામ આપી કહ્યું
મને રાજકુમારને મળવા દો.”
રક્ષક તેને રાજકુમાર પાસે લઈ ગયા. તે સમયે રાજકુમાર રસાલ રમી રહ્યો હતો. તેને જોઈ રાજકુમારીએ.
મૂખરાજ ! ક્યાં સુધી આ ભૂમિગૃહમાં ફરશે ? હવે તે બહાર નીકળે. હું તમારા ગળામાં વરમાળા નાખવા ખૂબ જ ઉત્સુક છું”
રાજકુમારે “મૂખરાજ’ શબ્દ સાંભળે એટલે તેને દુઃખ થયું. વાગદત્તા માટે તેના મનમાં વિવિધ કલ્પનાઓ ઊઠતી. હતી. પરંતુ મૂર્ખ, શબ્દએ તેની કલ્પના પર પાણી ફેરવી નાખ્યું. તેને એટલે બધે ગુસ્સો આવે કે જે પાસે હથિયાર હેત તે તેને ત્યાં જ મારી નાખી હત.
કુમાર રસાલ સમજી ગયો કે આ જ મારી થનાર પત્ની, છે. તેણે મને મૂર્ખ કહ્યો એટલે હવે એવાં મૂખતા ભર્યા કામ કરીશ કે જેથી તે જીવનભર પસ્તાય.
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિંહલકુમાર-૨
૨૯
રસાલ કુમારે કહ્યું:
શીલવતી ! તમે મને મૂર્ખ કહ્યો છે. હું નગરની વચ્ચે. ચેરીમાં લગ્ન મંડપમાં લગ્ન કરીશ અને તમારી સાથે ત્રણ ફેરા ફરી અર્ધવિવાહિત અવસ્થામાં તમને છોડી દઈશ. ત્યારે તમને ખબર પડશે કે મને મૂર્ખ કહેવાથી કેટલું ખરાબ પરિણામ આવે છે.”
આ સાંભળીને રાજકુમારી ધ્રૂજી ઊઠી અને તેને લાગ્યું કે ભયંકર ભૂલ કરી. છેડી બેદરકારીને કારણે મારા દાંપત્ય જીવનનું ઝાડ મુરઝાઈ ગયું. પતિને પ્રેમ મેળવવા આવી હતી પણ એક જ વાક્યમાં બધે નેહ નષ્ટ કરી નાખે. ભૂલ તે થઈ ગઈ. હવે હું મીઠાં વચનોથી પ્રેમ પાછા મેળવી લઉં. તેથી તેણે કહ્યું
સ્વામી ! તમે જલ્દી ભૂમિગૃહમાંથી બહાર આવો. મારા હાથથી બદામ પિસ્તાવાળું કેસરિયા દૂધ પીવે. હું તમારી ખૂબ જ સેવા કરીશ મારા પર કૃપા કરો અને મારી ભૂલને ભૂલી જાઓ.”
કુમારે ખડખડાટ હસતાં-હસતાં કહ્યું
શરીર પર લાગેલો ઘા રૂઝાઈ જાય છે પણ વાણીને ઘા રૂઝાતું નથી. હવે ભલે તમે મને દૂધ પીવડાવો પણ મારામાં જે મીઠાશ અને મધુરતા હતી તે જતી રહી છે.”
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિંહલકુમાર-૨
શીલવતીએ રડતાં-રડતાં કહ્યું નાથ ! મારા ગુનાને માફ નહીં કરે ?
એક વાર મોતી તૂટી જાય પછી તેને જોડી શકાતું નથી. જે તેને જોડવામાં આવે તે વચ્ચે તીરાડ રહી જાય. તેમ દીલ પણ તૂટે પછી તેને જોડી શકાતું નથી.”
શીલવતીએ વિનયથી કહ્યું: “તમે તમારે વરડો લઈને જલ્દી આવજો. હું તમારી રાહ જોઈશ.”
રસાલે કહ્યું:
હું જરૂરથી તમારી સાથે લગ્ન કરવા આવીશ અને ત્રણ ફેરા ફી તમને છોડી દઈશ.”
શીલવતી બેલી : નાથ તેનાથી તમારા કુળમાં ડાઘ લાગશે. જે સાંભળશે તે તમારી બુદ્ધિને તિરસ્કારશે. હું અબળા છું. તમે મેટા રાજાના પુત્ર છે. તમે મારા બાકલા વચનને ભૂલી જઈ મારા ઉપર પ્રેમ રાખજે.”
રસાલઃ “તમે અબળા છે તે સાચું છે. પણ તમારી વાણુ સબળ છે. તે તીરની જેમ મારા હૃદયમાં ભેંકાઈ રહી છે. તમે વારંવાર તેને ભૂલી જવાનું કહે છે. આ બેલ અગ્નિ અને વીજળી જેવા છે. ”
શીલવતીએ ઘણે જ પ્રયાસ કર્યો પરંતુ કુમાર રસાલ પિતાની જીદમાં અડગ રહ્યો. શીલવતી મનમાં વિચારવા લાગી. પ્રેમની અનુભૂતિ કરવા આવી હતી પણ દ્વેષની અનુભૂતિ કરૂં છું. તે પોતાના પિતાને ઘેર પાછી ગઈ. તેનું
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિંહણકુમાર-૨ મેટુ ઉદાસ થઈ ગયું હતું. તેની માતા તથા દાસીએ એનું કારણ જાણવા ઉત્સુક હતાં, પણ તેણે કઈને કારણે કહ્યું નહીં. તે જાણતી હતી કે ભૂલ મારી છે. મારી મૂર્ખતા પર. કડવાં વેણ સાંભળવાં પડશે.
રાજકુમાર રસાલ વીસ વર્ષ પછી ભૂમિગહની બહાર આવ્યો . આખા નગરમાં આનંદ છવાઈ ગયો. તેણે માતા-પિતાને પ્રણામ કર્યા અને સારું ચેઘડિયું જોઈ લગ્ન. કરવા રવાના થયા. નંદનપુર પહોંચી તેણે ચેરાની વચમાં લગ્ન કરવાની હઠ લીધી.
તેથી જિતશત્રુ રાજાએ સિંહદત્તને કહ્યું :
આ મારે એકને એક પુત્ર છે. તેણે કુળદેવી આગળ. માનતા માની છે કે હું ચેરાની વચ્ચે જ લગ્ન કરીશ. તેથી, તમે તેની વ્યવસ્થા કરો.”
રાજા સિંહદને તે જ સમયે લગ્નની વ્યસ્થા કરાવી. લગ્ન મંડપમાં રાજકુમાર રસાલ શીલવતી સાથે ત્રણ ફેરા. ફર્યો અને ચોથા ફેરા વખતે કહ્યું કે મારા પેટમાં બહુ જ દુખે છે. તે હસ્તમેળાપના દોરાને તેડી ત્યાંથી જવા લાગે. રાજા જિતશત્રુ પિતાના પુત્રના આવા વ્યવહારથી ગુસ્સે થઈ ગ અને બે
અરે દુષ્ટી તારે લગ્ન કરવાં ન હતાં તે આ અબળાને દુખી કેમ કરી? આખા સમાજમાં મને બેઆબરૂ કર્યો. તે
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિંહલકુમાર-૨ તારું મોટું મને હવે ન બતાવીશ. તું અહીંથી ચાલ્યો જા.”
પોતાના પિતાના તીર જેવા શબ્દો રસાલના હૃદયને અસર કરી ગયા. જે ઘડીને કેરીની ગેટલી ખવડાવી હતી અને તેના કારણે તેણે જે તેજસ્વી ઘોડાને જન્મ આપ્યો હતો તે ઘડા ઉપર બેસી વહેલી સવારે રસાલ વિદેશ યાત્રા માટે રવાના થયો.
શીલવતીએ પોતાના ગુપ્તચર પાસેથી જાણી લીધું કે રાજકુમાર સવારે વિદેશયાત્રા માટે રવાના થવાના છે. તેથી -તેણે રસ્તે રેકી કહ્યું :
પતિદેવ! તમારી પત્ની તમારા વગર તરફડી રહી છે. તે રડી રહી છે. તમારાં માતા-પિતા પણ ચિંતા કરે છે. પ્રિયતમ ! તમે આ સારૂં કામ નથી કર્યું.'
શીલવતીએ કાગડાને સંબોધીને કહ્યું
હે કાગરાજ! તું મારા પતિને જતાં રોક. હું મારા પતિને સમજાવી શકતી નથી. તે મારો ગુના માફ કરતા નથી. જે તું સમજાવીશ તો હું તારી ચાંચ સોને મઢાવીશ. તને ભાઈ સમાન માનીશ અને તારી પાંખમાં હીરા જડાવીશ.”
રાજકુમાર રસાલનું હૃદય પત્નીના કરૂણ વિલાપથી પણ પિગળ્યું નહીં. તેણે ખડખડાટ હસતાં કહ્યું
હે કાગરાજ! તારે સેનાની ચાંચ મઢાવાની નથી ' અને પાંખમાં હીરા પણ જડાવાના નથી. હું પાછો ફરવાને
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિહ9 માર-ર
૩૦૩
નથી. હે શીલવતી! મને શા માટે દોષ આપી રહી છે ? તું તારી જાતને દોષ આપ, જેના કારણે તારો પતિ તારાથી રીસાયે છે.”
શીલવતી મનમાં સમસમી રહી ગઈ. કુમાર રસાલ ઘોડા પર બેસી દેશ-પરદેશમાં ફરતા ફરતા સુરપુર નગરીના બગીચામાં આવી પહોંચ્યો. બગીચામાં તેની રખેવાળ માલણ બેઠી હતી. માલણનું રૂપ સુંદર હતું. તેણે કુમાર રસાલનું સ્વાગત કર્યું. મીઠાં ફળો ખાવા આપ્યાં. કુમાર રસાલ માલણના રૂપ પર મોહિત થઈ ગયા. તેણે પૂછયું : . “માલણ! આ બગીચે કોને છે? આ બગીચામાં ફળનાં ઝાડ બહુ જ છે. તે કેની પત્ની છે? આ બગીચા કયા રાજાને છે?
માલણે કહ્યું :
આ બગીચા મારે છે. મારા પતિનું નામ હરિવલ્લભ છે. અને આ સુરપુર નગરના રાજાનું નામ પૃથ્વસંહ છે.”
રસાલઃ “માલણ! તારા રૂપને જોઈ હું મુગ્ધ થઈ ગયો છું. તારું રૂપ આવા ઉપવનમાં વૃક્ષને પાણી પીવડાવી પસાર કરવા માટે નથી. તું મારી સાથે ચાલ. હું તને સુંદર વસ્ત્રો અને અલંકારો આપીશ. તું મારા મહેલમાં આનંદથી રહેજે.”
આ સાંભળી માલણ ગુસ્સે થઈ બોલીઃ
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિહકાર શરમ નથી આવતી “તને આવું બોલતાં ? તું અહીંથી પાછો ચાલ્યો જા. નહીંતર હું તારી ચામડી ઉતારી તેમાં મીઠું ભરાવી દઈશ.”
અપમાનિત થઈ કુમાર સાલ ત્યાંથી આગળ વધે. તેને યાદ આવ્યું કે જેવી રીતે શીલાવતીએ મને કટુવચન કહી પોતાની મૂર્ખાઈ પ્રગટ કરી હતી તેવી રીતે મેં પણ માલણ સાથે અવિવેકની વાત કરી મારી મૂર્ખાઈ પ્રગટ કરી. મારે આવું કરવું જોઈતું ન હતું. હું કામાંધ બની મારી ખાનદાનીનું ગૌરવ ભૂલી ગયો. મારી જાતને ધિકકાર છે. તે આગળ વધતો ગયે અને પશ્ચાત્તાપ કરતો રહ્યો.
ભચાનક જંગલમાં ચારે બાજુ પ્રકૃતિ સૌંદર્ય પથરાયેલું હતું. ત્યાં એક મેટું મકાન બનાવેલું હતું. મકાન જોઈ કુમારરસાલ વિસ્મીત થયે. તેણે એ મકાનમાં પ્રવેશ કર્યો પણ તેમાં કોઈ હતું નહીં. કુમાર રસાલ એક જગ્યાએ છુપાઈને બેસી ગયે.
થોડા સમય પછી એક વિમાનમાંથી મહાન ચમત્કારિક પુરુષ અને સ્ત્રી ઉતર્યા. તેઓ સો પ્રથમ ચોપાટ રમ્યાં. ત્યાર પછી પેલી સ્ત્રીએ નૃત્ય અને સંગીતથી પેલા ચમત્કારિક પુરુષને મુગ્ધ કર્યો. ચમત્કારિક પુરુષે પોતાની મંત્ર વિદ્યાથી વિવિધ પ્રકારનું ભજન મંગાવ્યું. બંનેએ ખાધું અને એક મોટા પલંગ પર સૂઈ ગયાં.
મંત્રવાદીએ મંત્રના બળથી પેલી સ્ત્રીને ગાઢ
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિંહણકુમાર-૨ નિદ્રામાં નાખી અને બીજા ઓરડામાં જઈ એક પેટી ખોલી અને એક સુંદર કન્યાને બહાર કાઢી અને તેની સાથે કામક્રીડા કરવા લાગ્યો. જ્યારે તે કામ કડાથી તૃપ્ત થયે ત્યારે ફરી પેટીમાં પેલી કન્યાને મૂકી પિતાના પલંગ પર આવી સુઈ ગયો. તેણે પેલી સ્ત્રીને મંત્રથી સુવાડી હતી તેને જગાડી અને એ પતે સૂઈ ગયો.
તેને સૂઈ ગયેલ જોઈ પેલી સ્ત્રી ઉઠી. તેણે પણ પિતાની મંત્ર વિદ્યાથી પેલા પુરુષને ગાઢ નિદ્રામાં નાખ્યો અને બીજા ઓરડામાં ગઈ. તેની પાસે એક ડબ્બી હતી. તેને કાઢી અને મંત્ર ભર્યો. ડબ્બી બેલી ત્યાં જ એક દિવ્ય પુરુષ ડબ્બી– માંથી પ્રગટ થયો. તે સ્ત્રીએ પુરુષ સાથે ઘણે સમય રતિક્રિડા કરી . જ્યારે તે થાકી ગઈ ત્યારે ફરીથી તે દિવ્ય પુરુષને ડબ્બીમાં મૂકી મંત્રથી તેને બંધ કરી દીધે.
કુમાર રસાલ છુપાઈને આ બધું જોઈ રહ્યો હતો. તેને ઘણું આશ્ચર્ય થયું. આ કેવાં સ્ત્રી પુરુષ છે જે સામે સારાં લાગે છે અને એમ લાગે છે કે એકબીજા વિના પ્રાણ આપી દેશે, પણ વાસ્તવમાં તેમનું જીવન કેટલું જુદું છે! બંને ચરિત્ર ભ્રષ્ટ છે. બંનેમાં વાસનાનું સામ્રાજ્ય છે. બંને ભેળી જનતા સામે સિધ્ધપુરુષના રૂપમાં પોતાની જાતને જાહેર કરે છે અને આત્મવંચના કરે છે.
સવાર થતાં બંનેએ રસાલકુમાર જે. તેમણે પૂછયું :
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિ’હલકુમાર-૨
‘તું કયાંથી આવ્યા છે ? અને કયારે આવ્યા ?' રસાલકુમારે કહ્યું :
st
હું કાલ સાંજના અહીં આવ્યે છું. આગળ ભયાનક જ*ગલ હેાવાથી હું અહીં‘વિશ્રામ કરવા શકાયા અને આખી રાત અહી' રહ્યો. જગ્યા નવી હાવાથી આખી રાત ઊંઘી શકયા નહી.. રાત્રે ઉજાગરા કવાથી આખા ભારે થઈ ગઈ છે. "
સ્ત્રી –પુરૂષે જ્યારે આ વાત સાંભળી ત્યારે તેમના પગ નીચેથી જમીન ખસવા લાગી. સિધ્ધ પુરુષને લાગ્યું' કે મારા ખરાબ કાર્યની વાત મારી પત્ની સામે પ્રગટ થશે તેા ગજમ થઇ જશે. તેથી તેણે રસાલકુમારને ખુશ કરવા અને પેાતાના પાપને ઢાંકવા માટે એક સુંદર ઉંદર આપ્યા. ઉંદર તે મંત્રના અનેલા હતા. તેને એક બટન લગાવવામાં આવ્યું હતું. તે મંટન દબાવતાં તે ઉંદર દોડવા લાગતા. સિદ્ધપુરૂષે કહ્યું : આ ઉદરથી તને જીવતદાન મળશે. ’
તે સમયે પેલી સ્ત્રીએ ચાપાટ આપતાં કહ્યુ· :
આ ચાપાટ વિજય ચાપાટ છે . આ ચેાપાટથી તને વિજય પ્રાપ્ત થશે.’
ખંને વસ્તુ લઈ રસાલકુમાર ત્યાંથી ચાહ્યા ગયા. તે વિચાર કરવા લાગ્યા કે મારૂં કેટલું સદ્ભાગ્ય છે કે હું માલણની દઢતાને કારણે પરસ્ત્રીન! પજામાં ફસાયે। નહીં
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિંહ કુમાર
૩૦૭ જે માલણે ધાર્યું હતું તે મારી દશા બગાડી નાખત. સિદ્ધપુરુષ અને સ્ત્રી ગણાતા લેકની આ સ્થિતિ છે. સિદ્ધિ સ્ત્રીઓ પોતાનું પાપ છુપાવવા આ વસ્તુઓ મને આપી. હું પ્રતિજ્ઞા કરું છું કે સંસારમાં જેકલી પરસ્ત્રીઓ છે તે બધી મારી મા બહેન બરાબર છે અને જે સ્ત્રી મારી જેમ ભૂમિગૃહમાં મેટી થઈ હશે અને જેનું ચારિત્ર્ય પવિત્ર હશે તેવી સ્ત્રી સાથે હું લગ્ન કરીશ.
( આ પ્રમાણે વિચાર કરતાં કરતાં તે તાંબાવતી નગરીમાં પહોંચે. તેણે નગરીની બહાર કેઈક વ્યકિતને પૂછયું કે અહીંને રાજા કોણ છે અને આ નગર કેવું છે ? તે વ્યક્તિએ કહ્યું :
આ નગરીના રાજા પૃથ્વીસિંહ છે. તે મિથ્યાભિમાની છે. તે બહારથી આવતી વ્યકિતઓને ફસાવી મારી નંખાવે છે. આ મનુષ્ય મારવાવાળી નગરી છે. તમે રાજકુમાર લાગે છો. તમારી પાસે ઘોડે અને શસ્ત્ર છે. તેથી મારી તમને વિનંતી છે કે તમે અહીંથી જતા રહો.” રસાલકુમારે મૂછ પર હાથ ફેરવતાં કહ્યું:
જોઉં છું કે મને કેણું મારે છે ! મારા પ્રાણ લેવાની કોનામાં હિંમત છે?” રાજકુમાર રસાલ રાજમહેલ નીચે આવ્યો. તેણે ત્યાં રાખવામાં આવેલી ઘંટડી વગાડી રાજાને સૂચના આપી કે હું તમને મળવા આવ્યો છું.
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિંહલકુમાર ઘંટડીને અવાજ સાંભળી રાજા પોતે રાજકુમાર રસાલને મળવા પહોંચ્યા. રાજકુમાર જોડે ઔપચારિક વાત કરી રાજાએ કહ્યું :
તમે મારી સાથે ચોપાટ રમશે ?” રાજકુમારે કહ્યું :
જો તમારી રમવાની ઈચ્છા છે તે હું જરૂરથી રમીશ.” રાજાએ હસતાં હસતાં કહ્યું :
મારો નિયમ એ છે કે જે મારાથી પાટ હારી જાય તેનું માથું હું કાપી નાખું છું એ તમને ખબર છે અને હું હારી જાઉં તે જીતનાર મારું માથું કાપી શકે છે ! જે તમને શરત મંજૂર હોય તે પંચની સામે રમવું પડશે જેથી પછી ફરી ન જાઓ.”
પંચે રાજકુમાર રસાલને કહ્યું:
રાજકુમાર ! અમારા રાજા હજુ સુધી કેઈથી હાર્યા નથી. હજારે લોકે હારીને મરી ગયા છે. છતાં તમે નકામા રાજા સાથે ચોપાટ રમી છવ શા માટે ગુમાવે છે?
રાજકુમારે કહ્યું :
બીજા રાજકુમાર અને રાજાએ જુદા હતા અને હું જુદો છું. મારી સાથે રમતાં પસીને છૂટી જશે. હું પણ જેવા દણ્યું કે રાજા કેવી રીતે જીતે છે ?
શરત રવીકારી રાત્રે રાજા ચેપાટ રમવા બેઠા. રાજકુમારે
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિંહણકુમાર-૨
૩૦૯ જોયું કે રાજાએ એક બિલાડીને માથા ઉપર દવે રાખ્યો છે. બિલાડી રાજાના ઈશારાથી પોતાનું માથું હલાવી અંધારૂ કરી નાખે છે. તેથી રસાલકુમારે પોતાની પાસે જે મંત્રવાળો ઉંદર હતું તેને છૂટે મૂક્યો.
ઉંદરને જોતાં જ બિલાડી ઝાપટ મારી તેને પકડવા દેડી. તેથી અંધારું થઈ ગયું. કુમારે અંધારામાં રાજા પાસે જે પાસા હતા તે સંતાડી દીધા અને સિદ્ધ ગિનીએ આપેલા પાસા ત્યાં મૂકી દીધા. કુમારે કહ્યું :
આ બિલાડી વારંવાર અંધારું કરી નાખે છે તેથી રમવાની મઝા આવતી નથી. તેથી આ દીવાને કઈ ઊંચી જગ્યાએ મૂકે તે સારૂં.
સિદ્ધ યોગિનીના મંત્રવાળા પાસાને કારણે રાજા ત્રણવાર રસાલકુમારથી હાર્યો. રાજા પૃથ્વીસિંહનો જીવ મુશકેલીમાં મૂકાયે. ને રસાલકુમારના પગમાં પડી ગયા અને તેમણે રસાલકુમાર પાસે પોતાના જીવની ભીખ માગી. રસાલકુમારે કહ્યું :
“તમે અભિમાનથી હજારો લોકેના પ્રાણ લીધા. તમે કેટલાને અભયદાન આપ્યું ? તે સમયે તમે કશું વિચાર્યું હતું ? અરે પાખડી! આજે તારી પોલ ખુલ્લી પડી ગઈ છે. હું તને જીવતદાન આપી શકું તેમ નથી.”
રાજાએ વારંવાર પોતાના જીવનની ભીખ માગતાં કહ્યું:
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૦
છે.’
કરા
સિ હલકુમાર-૨
‘તમે મારા જીવનની કાઇ પણ કિમતી વસ્તુ માગી શકો
તમારે જે છ વર્ષની પુત્રી છે તેનું લગ્ન મારી સાથે
રાજાએ કહ્યું : 'હજુ તા એ બહુ નાની છે.’ મહારાણીએ પણ કહ્યું :
આ લગ્ન કેવાં ??
રાજાએ કહ્યું :
‘તું મારા જીવ ઇચ્છતી હાય તા લગ્ન કરી નાખવાં તેમાં જ આપણુ ભલુ છે.’
મહારાણીની ઈચ્છા ન હેાવા છતાં રાજાના જીવ બચા વવા રાજકુમારી મંજુશ્રી સાથે રસાલકુમારનુ લગ્ન થયું. રસાલકુમારે નગરની બહાર ઉપવનમાં એક ભૂમિગૃહ બનાવડાવ્યું અને વિશ્વાસપાત્ર દાસીએને બધું સોંપી કહ્યુંઃ ‘તમે રાજ કુમારીનું રક્ષણ કરજો અને કળામાં સાથ. આપજો. તેના જીવનના ભાર તમારી ઉપર છે.' આટલું કહી બધી જવાબદારી સમજાવી કુમાર વિદેશ યાત્રા માટે આગળ વધ્યા.
રાજકુમાર રસાલ ચાલતાં ચાલતાં રત્નપુર પહાંચ્યા. તે ઘેાડા ઉપર બેસી રાજમહેલની નીચેથી જતા હતા. રાજમહેલ બહુ જ કલાત્મક બનાવવામાં આવ્યા હતા. તેણે મહેલની
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિંહલકુમાર-૨
કારીગરીને ધ્યાનથી જોઈ. વિવિધ પ્રકારનાં ચિત્ર દોરવામાં આવ્યાં હતાં.
રાજકુમાર આ બધું જોઈ રહ્યો હતો ત્યારે રાજકુમારી સુંદરી ગેખમાંથી નગરને જોઈ રહી હતી. તેણે ઘોડા પર બેઠેલા તેજસ્વી રસાલકુમારને જે અને આશ્ચર્યથી જોઈ રહી. આ કોણ છે ? આજ સુધી મેં આ કેઈ યુવાન જે નથી.
રાજકુમારીએ પોતાના ગળામાં પહેરેલી ફૂલની માળા રાજકુમાર ઉપર ફેંકી. ફૂલની માળા જેઈ કુમારે તે તરફ જોયું. રાજકુમારીના સંકતને અર્થ એ હતો કે તમારા પર મુગ્ધ છું. તમે ક્યાંથી આવે છે ? તમે કયા કુળને ઊજાળનાર છે?
રાજકુમારે સુંદરીની મેકલેલી દાસીને બધી વાત કહી. રાજકુમાર નગરને જોઈ ઉપવનમાં જઈને રહ્યો. દાસીએ મહારાણીને કહ્યું :
“મહારાણી ! ઉપવનમાં એક રાજકુમાર આવ્યા છે. તે બહુ જ તેજસ્વી, સુંદર અને સાહસિક છે. રાજકુમારી માટે તમે અને રાજા એગ્ય વરની ઘણા દિવસોથી તપાસ કરી રહ્યાં છે. પણ કેઈગ્ય વર આજ સુધી મળ્યો નહીં. મારી દષ્ટિએ આનાથી ઉત્તમ વર મળ મુશ્કેલ છે. એટલે તમે રાજકુમારીનાં લગ્ન આ રાજકુમાર સાથે કરાવી શકે
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
૦૧૨
સિંહલકુમાર-૨ છે.”
મહારાણીએ આ વાત રાજાને કરી. રાજાએ પોતાના સેવકને મોકલી રાજકુમાર રસાલને અતિથિ ગૃહમાં રોક્યા. રાજાએ રસાલ સાથે વાતચીત કરી. રાજાને વિશ્વાસ આવ્યો. કે રાજકુમાર યોગ્ય છે. તેથી બહુ જ ઉત્સાહથી સુંદરીનાં લગ્ન રાજકુમાર સાથે કરી નાખ્યાં. રાજકુમાર રસાલા સુંદરીની સાથે આનંદથી ત્યાં રહેવા લાગે.
દશ વર્ષ આમ ને આમ પસાર થઈ ગયાં. એક દિવસ રસાલકુમારને યાદ આવ્યું કે મેં તાંબાવતીમાં છ વર્ષની કન્યા મંજુશ્રી સાથે લગ્ન કર્યું છે અને તેને ભૂમિગૃહમાં રાખી છે. હવે તેની શું સ્થિતિ છે તે જોવી જોઈએ.
રાજકુમારીને કહી કુમાર ત્યાંથી ચાલ્યો ગયો. મંજુશ્રી યુવાન થઈ ગઈ હતી. એક દિવસ દાસીપુત્ર પોતાની માને મળવા ભૂમિગૃહમાં આવ્યો. તેણે રાજકુમારી મંજુશ્રીને જોઈ અને તે મુગ્ધ થઈ ગયો. સંજુશ્રી કામવિહ્વળ થઈ ગઈ.”
ધાય માતાએ કહ્યું :
પુત્રી ! તારે પતિ રસાલકુમાર છે. તે સુંદર અને બળવાન રાજકુમાર છે.”
ધાયમાતાની ના હોવા છતાં મંજુશ્રી દાસીપુત્રને ચાહવા લાગી. દરરોજ દાસીપુત્ર ભૂમિગૃહમાં આવવા લાગ્યો. મુખ્ય દાસીને પુત્ર હોવાથી કોઈ તેને રોકી શકતું નહીં. એક દાસીએ રાજકુમાર રસાલને જલ્દી આવવાનું
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિંહાસાગ-૨
કહેવડાવ્યું.
રસાલકુમાર આવી રહ્યો હતો ત્યાં જ તેને દાસીન માણસ મળ્યો. તેણે જણાવ્યું કે તમારા મહેલમાં ચાર પેસી ગયો છે. અને તમારા કિંમતી ધનને ચારી રહ્યો છે. તમારે તેનું રક્ષણ કરવું જોઈએ.
કુમાર રસાલે જ્યારે આ વાત સાંભળી ત્યારે તેને ઘણું જ દુખ થયું. તે ઉદ્યાનમાં બનાવેલા પોતાના ભૂમિગૃહમાં એકાંત જગ્યાએ જઈ સંતાઈને બેસી ગયે. સાંજ પડી એટલે તરત જ કિંમતી વસ્ત્ર અને આભૂષણે પહેરી દાસીપુત્રએ ભૂમિગૃહમાં પ્રવેશ કર્યો અને સીધે મંજુશ્રીના શયનખંડમાં પહોંચ્યો. મંજુશ્રીએ તેનું સ્વાગત કર્યું.
રસાલકુમાર સંતાઈને દાસીપુત્ર અને મંજુશ્રીની સ્થિતિ જોઈ રહ્યો હતો. તે દાસી ઉપર ગુસ્સે થયે. જ્યારે દાસીપુત્ર કામક્રીડા કરી બહાર આવે કે તરત જ રસાલકુમારે તલવારના એક જ ઝાટકાથી તેને મારી નાખ્યો અને તેના લોહીને એક વાસણમાં ભરી લીધું. પછી તે મંજુશ્રીને તેણે પૂછ્યું :
શયનખંડની આવી દશા કેમ છે? અહીં કેઈએ પાન ખાધું છે ? કેણ પુરૂષ આવી આ પથારીમાં સૂઈ ગયે હતે ?”
મંજુશ્રીએ કહ્યું : તે “નાથી અહી કેણ આવે? આજ સુધી કોઈપણ
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિ હલકુમાર-સ
પુરુષે આ ભૂમિગૃહમાં પ્રવેશ કર્યો નથી.
કુમારે વિચાર્યું' કે વહી ગયેલી વાતને ખેાલવાથી ફાયદો નથી. સવારે ભૂલેા પડેલા સાંજે ઘરે આવે તે તે ભૂલેા પડેલા ગણાય નહી.
૩૧૪
રસાલકુમારની સૂચનાથી દાસીએએ તે લેહીથી મંજુશ્રી માટે ઉત્તમ ભેાજન બનાવ્યું, મંજુશ્રી બહુ જ માજથી. ખાવા લાગી. એક દાસીએ કહ્યુ :
‘જે ચુવકને તુ પેાતાના પ્રાણપ્રિય માનતી હતી. જેની સાથે તું આખી રાત ક્રીડા કરતી હતી. આ જ તે પ્રાણપ્રિય તારી થાળીમાં છે અને તું તેને બહુ જ પ્રેમથી ખાઇ રહી
છે !’
આ સાંભળી મંજુશ્રી ધ્રુજી ઉઠી. તેના ગળામાંથી ભાજન ઉતરવા ન લાગ્યું. તે પાછળની બારીમાંથી એક એક ખાવાની વસ્તુ બહાર ફે'કવા લાગી. બારીમાંથી તેણે જોયુ કે તેના પ્રેમીનું મરેલું શખ ત્યાં પડયું હતું. તેની ઉપર ગીધ અને કાગડા ઊડતા હતા. કૂતરાં તેના શરીરને ચૂંથતાં હતાં.
મ’જુશ્રી એકીટશે તે જોઇ રહી હતી. અને કહી રહી હતી: ‘હે કાગરાજ ! મારા પ્રિયતમના શરીરને ચૂંથા નહીં. તમે તેના શરીરને ચૂંથા છે તે જોઇને મારું મન દુ:ખી થાય.
છે.?
રાજકુમાર સંતાઇને પેાતાની પત્નીને જોઈ રહ્યો હતા. તેને પ્રિયતમ મરી ગયા છે છતાં હજુ પણ તેના ઉપર પેાતાના પ્રાણ પાથરી રહી છે ? રસાલકુમારે નજીક જઇ
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિ'હલકુમાર-૨
મંજુશ્રીને પૂછ્યું :
હે મંજુશ્રી ! આ જે માણસ મરી ગયા છે એ તારા કોઇ સંબંધી હતા ? તેના કારણે તું આટલી દુઃખી થઈ રહી છે ?”
મજુશ્રી પાસે આ પ્રશ્નના કેાઈ જવાબ ન હતા. તેની આંખા આંસુથી ભરાઇ ગઈ. ગળું રુંધાઇ ગયું હતુ’. રાજકુમાર રસલ ભૂમિગૃહમાંથી બહાર આવ્યા. ઉપવનની બહાર એક ચેાગી બેઠા બેઠા રડતા હતા. કુમારે યાગીને રડવાનું કારણ પૂછ્યુ. ચેાગીએ કહ્યું :
મારી પત્ની મરી ગઇ છે. તેના વિરહમાં હું દુઃખી.
.’
૩૧૫.
કુમાર રસાલે કહ્યું :
‘તમારે દુઃખી થવાની જરૂર નથી. હું તમને મંજુશ્રી. આપું છું. તે સુદર છે. તેને પ્રાપ્ત કરી તમારૂ ગૃહજીવન આનંદમય થઈ જશે.’
ચેાગી મંજુશ્રીને ઝુંપડીમાં બેસાડી લગ્નનેા સામાન લેવા નગરમાં ગયેા. મજુશ્રીએ દાસીને કહી દાસીપુત્રનુ માથું પડયું હતું તે મંગાવ્યું. ઝુંપડીમાં ઘી ખૂબ પડયુ. હતું. તેથી માથું ખેાળામાં લઈ ઘીને છાંટી આખી ઝુંપડીમાં આગ લગાવી દીધી. ઘીના કારણે અને ઘાસ લાકડાં વધુ હાવાથી જોત જોતામાં ઝુ ંપડી ખળીને ભસ્મ થઈ ગઈ. જયારે ચાગી પા આવ્યા ત્યારે ઝુંપડીને ખળતી જોઈ.
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૬
સિંહ કુમાર-૨
તેથી તે રડતે રડતે રસાલ પાસે ગયા અને કહ્યું :
તમે મને આવી પત્ની આપી કે જેણે મારી ઝુપડી અને તેમાં રહેલી સામગ્રી બાળીને ભસ્મ કરી નાખી ? હું પહેલાં કરતાં પણ વધુ દુઃખી થયે.”
કુમારે ઘણું ધન આપી યોગીને વિદાય કર્યો અને કહ્યું :
જે નારી મારી ના થઈ તે તમારી ક્યાંથી થાય ? તેની સાથે મેં નાની ઉંમરમાં લગ્ન કર્યું હતું અને ભૂમિગૃહમાં રાખી હતી છતાં પણ તે મને છોડી દાસીપુત્ર તરફ આકર્ષાઈ અને તેના માટે પ્રાણ પણ આપ્યા.”
કુમાર રસાલે ત્યાંનું બધું જ ધન ગરીબોને દાનમાં આપ્યું અને જે બહુ મલ્યવાન રત્નો હતાં તેને લઈ પાછો રત્નપુર નગર તરફ જવા ઉપડે. તેને મનમાં વિચાર આવ્યો કે જેવી રીતે મંજુશ્રી ચરિત્ર ભ્રષ્ટ હતી તેવી સુંદરી તે ભ્રષ્ટ નથી ને ?
તેણે વેશ બદલી પોતાના ઉદ્યાનમાં પ્રવેશ કર્યો. ઉદ્યાનમાં પિતાની સખીઓ સાથે સુંદરી કૂવા પાસે બેઠી હતી. વેશ પરિવર્તન કરેલે રસાલ સખીઓ પાસે પાણી માગી રહ્યો હતે. સખીઓએ પૂછ્યું :
તમે કયાંથી આવે છે ?” તેણે કહ્યું“બહુ જ દૂર રહું છું.' સુંદરીની નજર પણ તેના
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિંહલકુમાર-ર
ઉપર પડી. પરંતુ વેશ પરિવર્તન કરવાથી તે રસાલકુમારને ઓળખી શકી નહીં. તે બીજો યુવાન સમજી તેના પર મુગ્ધ થઈ ગઈ. તેણે એ યુવકની તરફ સંકેત કરતાં કહ્યું:
હું મારા નખથી પાણી ભરી રહી છું. મને આવી. રીતે પાણી ભરતી જોઈ મારી સખીઓ અહીંથી જતી રહી છે. હું તારી તરફ ટીકી ટીકીને જોઈ રહી છું. પરંતુ તું નીચી નજર રાખી ઊભે છે. તું હજી સુધી મારી ભાવનાઓ સમજ્યો નથી. તું મૂખ લાગે છે.
યુવકે નીચી નજર રાખી કહ્યું :
“સુંદરી ! તમારી સામું જોવામાં જોખમ છે. જે હું તારી સામે જોઈશ તે મારી ચામડી ઉતારી નાખવામાં આવશે. મને બહુ મારવામાં આવશે. તેથી નીચી નજરે જોઈ રહ્યો છું. તે સમયે મને કઈ બચાવશે નહીં.”
સુંદરીએ કહ્યું :
યુવક ! ચિંતા કરવાની જરૂર નથી. હું તને છોડાવીશ. તું તારે સારી રીતે મારી સામે જે. વાતચીત કર અને મહેલમાં ચાલ.”
" કુમાર રસાલે જોયું કે મારી આ પત્ની પણ મંજુશ્રીની જેમ ચરિત્ર ભ્રષ્ટ છે. પરીક્ષા કરવા માટે તે સુંદરીની સાથે મહેલમાં ગયા. શયનખંડમાં પહોંચતાં જ કહ્યું :
મને પેટમાં બહુ જ દુખે છે. તેથી હું થડે સમય આરામ કરવા માગું છું.”
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિ’હલકુમાર-૨
વિચારવા લાગી કે
આમ કહીને સૂઈ ગયા. સુંદરી જ્યાં સુધી તે ઊંઘે છે ત્યાં સુધી મારે બીજો પ્રેમી સેાની
છે તેની પાસે જઉં.
આમ વિચારી હાથમાં તલવાર લઈ સાનીના ઘરે ગઇ. દરવાજો ખખડાવ્યેા. સાનીએ ધીરેથી દરવાજો ખેાલ્યા. બહાર આવી કહ્યુ :
પ્રિયે ! તું આજ મને પહેલેથી જણાવ્યા વગર આવી ગઈ. ઘરમાં માતા-પિતા અને પત્ની ઊંઘે છે. આ સ્થિતિમાં હું તને કેવી રીતે ખુશ કરૂ ?”
૩૧૮
સુંદરીએ કહ્યું :
તું એની ચિંતા ન કર. હું હમણાં જ બધાને તલવારના ઝાટકાથી મારી નાખું છું.'
Co
આ સાંભળી સાનીએ વિચાર્યું કે આ સમયે તે કામાંધ છે અને ખબર નહીં કે મારા પૂજનીય માતા-પિતા અને પત્નીને કારે મારી નાખે. તેથી તેણે કહ્યું :
મહેરબાની કરી તું એમને મારીશ નહીં. હું મારા • બીજા મકાનમાં આવી તારી સાથે રાત્રી પસાર કરીશ.’
તે એને લઇ પેાતાની પાસેના બીજા મકાનમાં ગયા. તેની સાથે રતિક્રીડા કરી. રસાલકુમાર છુપાઇ સુંદરીનું આખું દૃશ્ય જોઈ રહ્યો હતેા. સેાની અને સુંદરી ઊંધી ગયાં. સવાર પડયું. સુંદરીએ વિચાયુ. હવે શું કરૂ ? તેણે પુરૂષના વેશ લીધા અને પેાતાના મહેલ તરફ ચાલી. રસ્તામાં
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિંહ
-૨
૩૧૯
રસાલકુમારે એ પુરૂષધારી સુંદરીને પૂછ્યું
તમારા શરીર અને તમારા વાળ ઉપરથી તે એમ લાગે છે કે તમે સ્ત્રી છે. તે તમે પુરૂષવેશ કેમ ધારણ કર્યો
| સુંદરીએ કહ્યું :
શું કરું? પરિસ્થિતિને કારણે મારે પુરૂષવેશ ધારણ કરવો પડે. મારા સસરા માંદા છે. તે અસાધ્ય બિમારીથી પીડાય છે. ને મારા પતિ પરદેશ ગયા છે. ઘરમાં કોઈ પુરૂષ નથી. તેથી પુરુષવેશ ધારણ કરી હું દવા લેવા ગઈ
હતી.”
કુમારરસાલ મનમાં હસવા લાગ્યો : “વાહ રે વાહ ! શું સ્ત્રીનું ચરિત્ર છે ? કુમારે પ્રગટ થઈ સુંદરીને કહ્યું :
હવે મારે તારી જરૂર નથી. મેં મારી આંખોથી તારું ચરિત્ર જેવું છે. હવે કાંઈ કહેવાની જરૂર નથી. તેણે સનીને બોલાવ્યો અને સુંદરીને સેપતાં કહ્યું :
“આને સંભાળે. હું તમારા પ્રેમમાં નડતર રૂપ થવા નથી માગતો.” - મંજુશ્રી અને સુંદરીના ખરાબ ચરિત્રથી રસાલનું મન નારી જાતિ તરફ શંકાશીલ બન્યું. તેને વિચાર આવ્યું કે જેની સાથે મેં લગ્ન કર્યું તે બંને ચરિત્ર ભટ્ટ નીકળી. મેં જે શીલવતી સાથે ત્રણ ફેરા ફર્યા છે તેનું ચરિત્ર કેવું હશે ? શક્ય છે કે તે પણ આ બંનેની જેમ ચરિત્ર ભ્રષ્ટ
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
સિહ કુમાર-૨ હશે ! તેથી હવે મારે તેની પણ પરીક્ષા લેવી જોઈએ. રસાલકુમાર ત્યાથી નંદનપુર પહોંચ્યો. તેણે રાજા અને શીલવતી બંનેને સમાચાર પહોંચાડયા.
રાજા અને શીલવતીએ જાણ્યું કે મારે જમાઈ અને મારો પતિ આવ્યા છે તે તેઓ ખુશ થઈ ગયાં. કારણકે તે બાર વર્ષ પછી આવ્યો હતો. તેના આવવાની કઈ આશા ન હતી. રાજાએ પોતાના જમાઈ આવવાને કારણે દરેક જગ્યા પર તેરણ બંધાવ્યાં. નગરમાં ઉત્સવ મનાવવામાં આવ્યે.
જ્યારે કુમાર રસાલ શયનખંડમાં પહોંચ્યો ત્યારે શીલવતીએ તેનું સ્વાગત કર્યું. તે શીલવતી સાથે બોલ્યા વિના માં ફેરવી સૂઈ ગયો. સૂતાં-સૂતાં બબડવા લાગ્યા કે નારીઓનાં ચરિત્રની શું ખબર ? આ સાંભળી શીલવતીને લાગ્યું કે મારા પતિને મારા ચારિત્ર્ય પ્રત્યે શંકા છે. આ શંકાનું નિવારણ કરવા માટે પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ જાહેર કરવું પડશે.
શયનખંડની સામે જ એક સુકાઈ ગયેલું ઝાડ હતું. શીલવતીએ કહ્યું :
પતિદેવ ! તમારા મનમાં શંકા છે. કૃપા કરી જુઓ. જે મેં મારા જીવનમાં તમારા વિના બીજા પુરુષની ઈચ્છા કરી ન હેય અને મારું ચરિત્ર અખંડિત હોય તે હું આ
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિંહલકુમાર-૨ હુંઠાને કહું છું કે હે કુંઠા ! મારા બ્રહ્મચર્યના તેજથી તું ફળ વાળું થઈ જા. જે મારું ચરિત્ર જીવનમાં પણ એક વાર ખંડિત થયું છે તે હું તું જ રહેજે.
આ કહેતાંની સાથે જ જોત જોતામાં ઠુંઠું લીલું થઈ ગયું. તેની ઉપર ફળ-ફૂલ આવી ગયાં. આ ચમત્કાર જોઈ રસાલકુમાર આશ્ચર્ય પામ્યો. તેને વિશ્વાસ થઈ ગયે કે મારી આ પત્ની જેને મેં ખૂબ દુઃખ આપ્યું તે શીલવતી છે.
કુમાર રસાલે શીલવતીને પોતાના હૃદય સાથે લગાવીને કહ્યું:
રવી! મારા ગુનાને માફ કરજે. મેં ભયંકર ભૂલ કરી છે. તને બહુ જ દુખ આપ્યું. તે મને ભૂખરાજ કહ્યો. મેં પણ માન્યું નહીં. તારી ઈરછાને પણ ઠુકરાવી. હવે હું પશ્ચાતાપથી મૂંઝાઉં છું,
શીલવતીએ કહ્યું:
નાથ ! તમે કઈ ભૂલ કરી નથી. ભૂલ મેં કરી હતી. લગ્ન પહેલાં તેમને જેવા આવી અને મનને સંયમમાં રાખી શકી નહીં. જે મેં વાણી પર સંયમ રાખ્યો હોત તે આ રીતે મારે દુઃખી થવું ન પડત.”
રાજા સિંહદત્તને પણ ખૂબ જ આનંદ થયો. પિતાની પુત્રીનું પવિત્ર ચરિત્ર કુળ માટે ગૌરવની વાત છે. થોડા
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
શિહેશકુમાર
દિવસ કુમાર રસાલ ત્યાં રહ્યો. ત્યાર પછી શીલવતીને લઈ પિતાના પિતાને ત્યાં ગયો.
રાજા જિતશત્રુ અને મહારાણી માલિની પુત્ર અને પુત્રવધૂને જોઈ ખૂબ જ ખુશ થયાં. તેમણે પોતાના પુત્રનું માથું ચૂમી લીધું. શીલવતીને આશીર્વાદ આપ્યા.
- જ્યારે રાજા-રાણીએ પિતાની પુત્રવધૂના ચરિત્રની પરીક્ષા વાળી. વાત જાણી તે તેઓ ખૂબ જ આનંદ પામ્યાં. રાજા સિંહદતે કુમાર રસાલને રાજ્યનો ભાર સેપી સંયમ ધારણ કર્યો. શીલવતીને થોડા સમય પછી પુત્ર જન્મ્યો. તેનું નામ શીલકુમાર રાખવામાં આવ્યું. મોટા થયા પછી રાજયનો ભાર આપી રાજા રસાલ તથા રાણી શીલવતીએ પણ આધ્યાત્મિક સાધના કરી. અને સાધના કરી મોક્ષ પ્રાપ્ત કર્યો.
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર
તાજા વિકસિત કમળની જેમ સદા રહેવાવાળા ધર્માત્મા રાજા હરિશ્ચન્દ્રના મુખને જ્યારે સુતારાએ ઉદાસ અને દુખી જોયું તો ચિંતાના સાગરમાં ડૂબી ગઈ. પતિના સુખમાં સુખ અને દુઃખમાં દુઃખ માનવાવાળી પતિવ્રતા રાણું સુતારા પિતાના સ્વામીને દુઃખી કેવી રીતે જોઈ શકે ? સાથે આશ્ચર્ય એ વાતનું હતું કે મેટામાં મોટી આફતમાં પણ મહારાજા હરિશ્ચન્દ્ર શાંત અને પ્રસન્ન રહેતા હતા. ધર્મ અને ધીરજ તે તેમના બે હાથ જેવા હતા. એટલા માટે સુતારા દુઃખી અને ચકિત હતી.
ભારતની અગણિત સીતાઓ, દમયંતી, મૃગાવતી વિગેરે વિશ્વને માટે આદર્શ રહી છે. ભારતની સતી સન્નારીઓમાં આવી ઘણી છે, જે સુખ અને સંપત્તિમાં પતિને અનુકૂળ રહે છે. પણ દુઃખ અને આફતમાં પણ જેને પતિ-પ્રેમ ઓછો થતું નથી અને જે આવા કપરા સમયે પણ પતિની સેવાની વધારે તક મળવાને કારણે સંતોષને અનુભવ કરે છે, એવી
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૪
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-૧
સાધ્વી સ્ત્રીઓ ઓછી જ છે. તેથી જ્યારે તેણે પિતાના સ્વામીને ઉદાસ જોયા તો વ્યાકુળ થઈ ગઈ અને વિચારવા લાગી.
મહારાણીએ પૂછ્યું
આજે એવી શી વાત છે કે મારા પ્રાણનાથ હંમેશની જેમ સ્નેહ વરસાવતા નથી ?
આર્યપુત્ર ! આજે તમે દુખી ? તમારા શાસનમાં ક્યાંય પણ દુઃખનું નામ નથી. હવામી મારા મનની મૂંઝવણ દૂર કરો.
પ્રિયે ! હવે હું રાજા નથી. ભિખારી છું, કારણ કે મારા મનમાં એ ધારણું બળ પૂર્વક બેઠેલી છે
ધીરેવી સમસ્યા, સત્વ રફ વિકિમિ સમાપને નિમાર્ણ, સશએ સુમહત્યપિ .
વલ્લભે ! ધીર-વીર અને મર્યાદાવાળા વિવેકવાળા પુરૂષ પ્રાણાત્મક દુખ હેવા છતાં પણ સત્યને ત્યાગ નથી કરતા, પરંતુ દુખી તે એટલા માટે છું કે આ દિશામાં તને અને પુત્ર રોહિતાશ્વને જે દુઃખ પડશે, એને હું કેવી રીતે જોઈ શકીશ ?'
સુતારાના મેં પર હાસ્યની રેખા લહેરાઈ ગઈ અને
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-૧
હરસ
બેલી
“સ્વામી ! આ તે ઘણું ખુશીની વાત છે. આ રાજ્ય અને ધન-ધાન્ય કયાં સુધી રહે ? આપણા શરીરને આપણે ઘણી જ સાવધાનીથી સાચવીએ છીએ છતાં એ પણ તે સદા નથી રહેતું. ધર્મ જ નિત્ય છે અને એ જ પરલોકમાં સાથે જશે.
“આર્ય પુત્ર ! આ નશ્વર ધન અને નશ્વર શરીરથી ધર્મનું પાલન થાય એ તે ખુશીની જ વાત છે. રાજ્યના પ્રપંચમાં માણસ ધર્મ પ્રત્યે પ્રમાદી બની જાય છે. જીવનમાં આવા અવસર ન આવે તે ધમની યાદ જ ન આવે. રાજ-કાજમાં ફસાઈને તમે મારાથી દૂર જ રહેતા હતા. હવે હું તમારી વધુ નજીક રહીને સેવા કરી શકીશ. આહ ! રાજયના ધનને આ કેટલું સુંદર ઉપયોગ થયે ? પતિને અખંડ પ્રેમ અને તેમની સેવાનું સતત સૌભાગ્ય આ જ તે પત્નીનું બધાથી મોટું સુખ છે. આના વિના તે ત્રણેય લેકનું રાજ્ય મેળવીને પણ પતિવ્રતા સ્ત્રીને શાંતિ થઈ શકતી
નથી.”
સુતારાની આવી વાત સાંભળીને મહારાજા હરિશ્ચન્દ્રની બધી જ ચિંતા અને મૂંઝવણ દૂર થઈ ગઈ. તે મનમાં ને મનમાં પત્નોને સદવિચારો પર ચિંતન કરવા લાગ્યા. પછી પરસ્પર
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩ર૬
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-૧
ધર્મની ચર્ચાઓ થઈ. અરે ! વાત કરતાં કરતાં જ બંને સૂઈ ગયાં. ધર્મનિષ્ઠ હરિશ્ચન્દ્ર હવે એ વિચારેને લઈને સૂતા, હતા કે સવાર જલ્દી થાય અને કુલપતિ આચાર્ય આવે. હું તેમને રાજનો ખજાને, સેનું, મહેલ વિગેરે બધું જ આપીને મારી પ્રતિજ્ઞા પૂરી કરૂં.
આદિ જિનેશ્વરના ઈવાકુ કુળમાં સત્યવત્સલ મહારાજ હરિશ્ચન્દ્રને જન્મ થયો. ઉત્તરાધિકારમાં મળેલ અયોધ્યાના તે રાજા હતા. મોટા મોટા પ્રતાપી અને ગુણોને ભંડાર એવા નરેશે આ ઈફવાકુ કુળમાં થયા, પણ હરિશ્ચન્દ્ર એ તે હરિશ્ચન્દ્ર જ હતા. આખરે તેમની ઉપમા કોને આપવી ? સૂર્ય એ સૂર્ય જ છે. એમ તે એ પણ માનવી હતા. હર્ષ શોકની લાગણીની પ્રકૃતિ તેમનામાં પણ કેમ ન હોઈ શકે? પણ એ એવા માનવી હતા, જેમના માટે તેમના જેવા નામ વાળા ભારતેન્દુ હરિશ્ચન્દ્ર લખ્યું છે
ચંદ્ર રે અરજ કરે, ટરે જગત ટહવહાર ૨ દઢ વત હરિશ્ચન્દ્ર કી હૈ ન સત્ય વિચાર
આને પછી હવે કહેવાનું રહે છે જ શું ? સરયુના
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-૧
કિનારે અધ્યા વસ્યું હતું. સરયુમાં જે લહેરા ઊઠતી હતી, તે અયેાધ્યા વાસીઓની સુખાની લહેરી હતી. રાજા પ્રજાને અનુસરતા હતા. એટલા માટે ધર્માત્મા અને સત્યવ્રતી રાજા હરિશ્ચન્દ્રની પ્રજા પણ ધનિષ્ઠ હતી.
३२०
જૈન જનતા સામાયિક, પ્રતિક્રમણ કરે તે હિંદુઓ સધ્યા, અગ્નિહામ કરતા હતા. અયાધ્યાના નરેશના રાજમહેલ ઇન્દ્રભવન જેવા જ હતા. અને અયેાધ્યા પણ અલકાપુરીથી કમ ન હતી. પરતુ હરિશ્ચન્દ્ર તા ઇન્દ્રથી પશુ મોટા હતા. કારણ કે દેવસભામાં બેસીને દેવ રાજ તેમના ગુણાની પ્રશંસા કરતાં ધરાતા ન હતા.
જેવા રાજા હરિશ્ચન્દ્ર ઉપમા ન આપી શકાય તેવા માનવ રત્ન હતા, એવી જ તેમની પ્રિયા સુતારા પણ હતી. તે મહારાજા ઉશીનરની લાડકી કન્યા હતી. તેમણે એક પુત્રને પણ જન્મ આપ્યા હતા. નામ રાહિતાશ્વ હતું.
* હિન્દુ સાહિત્યમાં હરિશ્ચન્દ્ર-પત્નીને મહારાજ શિખિની કન્યા જણાવવામાં આવી છે, એટલા માટે તેને શૈખ્યા નામથી પણ એળખવામાં આવે છે. રાજા શિખિ ઉશીનરના પુત્ર હતા. જૈન વિદ્યાનેા તેને ઉશીનરની કન્યા માને છે. નામમાં પણ એટલા તફાવત છે કે જૈન ગ્રંથામાં સુતારા અને હિન્દુ ગ્રંથામાં તારા જાવવામાં આવ્યુ છે.
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૮
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-૧ ત્રણ જીની આ કુળમાં આનંદની વર્ષા થતી હતી.
એક રાત્રે મહારાજા હરિશ્ચન્દ્રને રાત્રીના ચેથા પહોરમાં એક ચિરસ્મરણીય સ્વપ્ન આવ્યું. સ્વપ્નમાં કોઈ તેમને કહી રહ્યું હતું કે ધીર-વીર અને મર્યાદાયુક્ત વિવેકવાન પુરૂષ મરતાં સુધી દુખ હોવા છતાં પણ સત્યને છોડતો નથી. સ્વપ્નમાં તેમણે એ પણ સાંભળ્યું કે સૂર્ય ચાહે પશ્ચિમમાં ઊગે, અને ચાહે ધરતી પિતાની ક્ષમતા છોડી દે અને ચાહે મેરૂ પર્વત ડગમગવા લાગે, પણ સત્યવતી કયારેય સત્યનો ત્યાગ નથી કરતા. સત્યની રક્ષાથી વિશેષ બીજે ધર્મ નથી અને જેનું વચન નિરર્થક થઈ જાય છે, તેનાં બધાં જ પુણ્ય નષ્ટ થઈ જાય છે.
ઈફવાકુ કુળના સૂર્ય મહારાજ હરિશ્ચન્દ્ર વારંવાર આ શબ્દો પર વિચાર કરવા લાગ્યા કે રક્ષાથી વધીને કેઈ ધર્મ નથી અને જેનું વચન નિરર્થક થઈ જાય છે, તેનાં બધાં જ પુ નષ્ટ થઈ જાય છે.
વિચાર કરતાં કરતાં હંમેશની જેમ બ્રાહ્મ મુહૂર્તમાં તેમની આંખ ઉઘડી ગઈ. તે હંમેશની ક્રિયામાં લાગી ગયા. નિત્યક્રમથી પરવારી જયારે તે રાજભવનમાં બિરાજમાન થયા તે તેમની સભામાં હાંફતો હાંફતે એક તપસ્વી પ્રવેશ્યો. ભય, ગભરાટ અને શ્વાસ ચઢી જવાથી
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-૧
૨૯
તેનાથી કાંઈ બોલી શકાતું નહતું.
મંત્રી વસુભૂતિએ તપસ્વીને આશ્વાસન આપ્યું
મુનિ ! શાંત અને નિર્ભય થઈને તમારી વાત કહે. ધર્મવીર મહારાજ હરિશ્ચંદ્રના શાસનમાં સરયુ તટ પર વાઘ અને હરણાં એક સાથે પાણી પીવે છે. પક્ષીઓ સ્વતંત્ર રીતે ફરે છે. તેમને કઈ વાઘનો ભય હોતો નથી. તપસ્વી, સાધુ અને બ્રાહ્મણને તો સ્વપ્નમાં પણ કેઈ ભય નથી. તે પણ તમે આટલા ગભરાયેલા કેમ છે ?”
મહામંત્રીની યુકિત યુકત વાણી સાંભળી તપસ્વી થોડે શાંત અને સ્વસ્થ થયો. તેણે મહારાજ હરિશ્ચન્દ્રને સંબોધન કરતાં કહ્યું
રાજન ! એમાં કઈ સંદેહ નથી કે તમારા સમુદ્ર જેવા વિશાળ રાજમાં વાઘ અને બકરી એક જ ઘાટ પર પાણી પીવે છે. પણ અમે તપસ્વી સાધકને તે જીવ પર આવી જ બન્યું છે. આજે તે અમારે આમ જ તમારા સુશાસનનો અપવાદ બની ગયો છે.”
નરેશે કહ્યું
તપસ્વી ! મારા રહેતાં તમને કેઈ દુઃખ નહીં થાય. તમે કહો તે, મારા પ્રાણ પણ આપી દઉં.'
તપસ્વીએ જણાવ્યું–
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩ ૦
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-૧
“રાજન ! સરયુ કિનારે બનાવેલા અમારા આશ્રમમાં એક સૂવરે ઉત્પાત મચાવ્યો છે. તેના અણીદાર અને ચમકલા દાંતોને જોઈને ઋષિ બાળકે ચીસ પાડી ઊઠે છે. તે હિંસક અને ઉપદ્રવી સૂવરે અમારા ઉગાડેલા ફૂલેને છોડને નષ્ટ કરી નાખ્યા છે, ઝુંપડી તોડી નાખી છે. તેના રહેવાથી અમે અગ્નિહામ, યજ્ઞ યાગ કાઈ પણ કરી શકતા. નથી. અમારી બધી જ ધર્મ ક્રિયાઓ બંધ થઈ ગઈ છે. તે નિર્દય સૂવરથી અમારી રક્ષા કરો.”
મહારાજ હરિશ્ચન્દ્રને જમણો હાથ ફરકી ઊઠયો. તેમને જમણે હાથ તરત ધનુષ્ય પર ગયે. તેમની ઈચ્છાને મંત્રી વસુભૂતિએ સમજી લીધી અને તે સમજ પ્રમાણે તરત જ તેણે રાજાના અંગરક્ષકોને આદેશ આપ્યો –
મહારાજને ઘડે તૈયાર કરો. પછી તપસ્વીને કહ્યું
“મુનિ ! તમે આશ્રમમાં પધારે. મહારાજ હમણું લશ્કર સહિત આવે છે. ચકકસ જ તે સૂવરને વધ કરીને તમારે આશ્રમ નિવિM અને આફત વિનાને બનાવશે.”
મહારાજ હરિશ્ચન્દ્રને આશિષ આપતાં તપસ્વીએ આશ્રમ તરફ પ્રયાણ કર્યું. અને આ તરફ મહારાજ હરિશ્ચન્દ્ર પસંદ કરેલા સશસ્ત્ર સૈનિકની સાથે ઋષિના આશ્રમ તરફ ચાલી નીકળ્યા.
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-૧
૩૩૧.
અયોધ્યા નગરીનાં મકાનની સીમાથી દૂર સરયુ તટ પર વૈદિક ઋષિઓને આશ્રમ છે. આશ્રમની શોભા નયનરમ્ય અને દર્શનીય છે. ઋષિઓએ પિતાના હાથે ફૂલેના છોડ ઉગાડયા છે. ઋષિ બાળક અને બાળકીઓ તેને સિંચે છે. આસ પાસ છાયાદાર વૃક્ષ છે. ક્યાંક ક્યાંક ટેકરા અને. ટેકરીઓ છે.
કરીલ, કરમદાં વિગેરેની સઘન ઝાડીઓ પણ. ટેકરીઓ જેવી ઊંચી અને ફેલાયેલી હતી. વૈદિક તપસ્વીના સુગંધિત ધૂપે વાતાવરણને સુવાસીત કરી દીધું હતું. કબૂતર, કેયલ, ચકવાક, પોપટ વિગેરે પક્ષી નિર્ભય બનીને દાણું ચણી રહ્યાં છે. અને ઋષિની પત્નીઓ તેમની આગળ દાણા. વેરી રહી છે.
આશ્રમના આચાર્ય કુલપતિ મૃગચર્મ પાથરીને બેઠા છે. તેમની સામે બેઠેલા ચાર પાંચ તપસ્વી કાંઈ કહી રહ્યા છે. આ તપસ્વીઓમાં કપિંજલ, કપિંગલ અને અંગાર: મુખ નામના તપસ્વી પણ છે. બાકીના તપસ્વી સાધકે પિત પિતાની ઝુંપડીમાં યોગની ક્રિયાઓ કરી રહ્યા છે. દૂરથી ધૂળ ઊડતી જોઈ પાંચેય તપસ્વીએ ઊઠીને ઊભા થયા અને “આવી ગયા, આવી ગયા. કહેતા પોતાની તરફ આવતા. મહારાજ હરિશ્ચન્દ્રની પાસે જવા લાગ્યા. જ્યારે નરાપિ.
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર
હરિશ્ચન્દ્ર ઋષિઓની નજીક આવ્યા તે તેમણે પૂછયું– - “તપસ્વીઓ ! કયાં છે તે ઉપદ્રવી સૂવર ?'
કપિંજેલે કહ્યું:
“રાજન ! તમારું કલ્યાણ થાઓ. હમણાં જ તે વિકરાળ - સૂવર ત્યાં ઝાડીમાં છુપાઈ ગયો છે. પેલી જુઓ, ટેકરીની નીચે જે ઝાડી છે, તેમાં બેઠો છે .”
રાજાએ સાથે આવેલા સૈનિકોને આદેશ આપ્યો
ઝાડીને ચારેય તરફથી ઘેરી લે. પાંચ સાત સૈનિકે 'ટેકરીની ઉપર ચઢી જાવ. ધ્યાન રાખજો , સૂવર સીધે જ - ભાગે છે. નીકળી ના જાય.”
સૈનિકેએ સે દઢ પગલાં દૂર રહીને તેને ચારેય તરફથી ઘેરી લીધો. બધા સાવચેત અને સાવધાન અવસ્થામાં હતા. મહારાજા હરિશ્ચન્દ્ર જાતે ધનુષ પર બાણ ચઢાવી ઝાડીની નજીક પહોંચ્યા. ઘોડા પર બેઠા બેઠા જ તે વિચારી રહ્યા હતા કે સૂવરને ઝાડીની બહાર કેવી રીતે કઢાય ? ત્યારે તેમણે ઝાડીમાં ઘુર ઘુરનો અવાજ સાંભળે.
બસ, તેમણે અવાજને લક્ષમાં લઈને તીર છોડી દીધું અને એક દુખની ચીસ સાથે તેનું શરીર ઢગલો થઈને ઢળી પડયું. ઘડા ઉપરથી નીચે ઉતરી મહારાજ ઉપર નીકળેલા બાણને જોતા મરેલા સૂવરને જોવા પહોંચ્યા, પણ તેમને
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર
૩૩૩ તે કાંઈ અણધાર્યું દશ્ય જ જોવામાં આવ્યું.
તે હે પ્રભો ! આ શું થયું?” કહેતાં ધરતી પર બેસી ગયા. તેમને આ રીતે બેસતાં જોઈ અંગરક્ષક રૌનિક પણ તેમની પાસે આવ્યા. અદ્દભુત દશ્યને જોઈને સૈનિકે પણ. અવાક્ થઈ ગયા. મહારાજ હરિશ્ચન્દ્રની દશા ઘણી વિચિત્ર હતી. શોકના માર્યા તેમનું મેં પીળું પડી ગયું હતું. આંખે. ફાટેલી હતી. તે કાંઈ વિચારી શકતા નહોતા. ડી વાર . પછી તે વિચારવા લાગ્યા
મારાથી આ મહા અનર્થ કેવી રીતે થઈ ગયો ? આ. સૂવરને જ ઘેર ઘુર અવાજ હતું કે આ નિર્દોષ પ્રાણુને અવાજ હતો ? તે પછી એ સૂવર કયાં ગયા? કઈ બીજી ઝાડીમાં સરકી ગયે હશે. આજુ બાજુ કેટલીય ઝાડીઓ છે. પણ તપસ્વીઓએ તે આ જ ઝાડી તરફ સંકેત કર્યો હતે.
અજાણમાં જ ભલે, પણ અપરાધી તે હું જ છું.. મારાથી એક બાણથી બે નિર્દોષ જીવોની હત્યા થઈ ગઈ. આ તે ગર્ભવતી છે. અહ ! આ ગર્ભ પણ બહાર નીકળી ગયો છે. અરે ! આ પાપનું હું શું પ્રાયશ્ચિત કરું? ધરતી ફાટી જાય તે એમાં સમાઈ જાઉં અથવા આ સરયુ. માં કૂદી પડીને પ્રાણુ આપી દઉં?
પણ એ તો એક વધુ પાપ થશે. ત્યારે ત્યારે હું શું
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર
કરુ ? કુલપતિ આચાર્ય'ની પાસે જ, તે કેાઈ પ્રાયશ્ચિત જણાવીને મારૂ કલ્યાણ કરશે.
--૩૪
શાકથી વ્યાકુળ મહારાજ ધરતી પર હાથ ટેકવીને · ઉઠયા અને પગપાળા જ આશ્રમ તરફ ચાલી નીકળ્યા. જયારે તે આશ્રમમાં પહેોંચી ગયા તે કુલપતિએ તેમને આશીર્વાદ આપ્યા
રાજન ! સ્વર્ગ સુધી તમારા
યશના વિસ્તાર થાય. તમે અમારી રક્ષા કરી છે. અમે તમારા શા સત્કાર કરીએ ? ઠંડા છાંયડામાં એસેા. મીઠાં ફળ ખાઓ.
મહારાજ હરિશ્ચન્દ્ર બેસી તેા ગયા પણ તેમની વાણી તા રૂધાયેલી હતી. તે કાંઈ પણ કહી શકતા નહાતા. એ વિચારી રહ્યા હતા કે આચાર્યને કેવી રીતે મારા પાપનુ· પ્રાયશ્ચિત પૃષ્ઠ' ! ત્યારે થાડા તપસ્વીઓ ત્યાં આવી ગયા અને તેમાંથી એકે કહ્યુ -
આચાર્ય શ્રી ! અનથ થઈ ગયા વંચનાની પાળેલી ગર્ભાવતી હરણી કોઇ પાપીએ મારી નાખી.
મારી નાખી ? કાણે મારી નાખી ? હરિશ્ચન્દ્રના રાજ્યમાં એવું કેવી રીતે બની શકે ? મારી દીકરીની હરણીને કાણે મારી છે ?” આચાર્ય નું ગળું ભરાઈ આવ્યુ. ત્યારે એક
• તપસ્વીએ સ્પષ્ટ કર્યું.
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર
પૂજ્ય ! આ જ રાજાએ તેને વધ કર્યો છે. બીજું કોણ મારે? ચરતાં ચરતાં તે ટેકરીની પાસે જતી રહી...”
આચાર્યએ ધ્યાનથી રાજા હરિશ્ચન્દ્રને જોયા તે તે ડરી ગયા, અને આંખને નીચે ઝુકાવી દીધી. ત્યારે આચાર્યને ક્રોધ ફાટી પડે. અને તે વચન બાણેની વર્ષા કરવા લાગ્યા :
અરે દુષ્ટ ! તું રક્ષક છે કે ભક્ષક ? અમે તો તને અમારા આશ્રમની રક્ષા કરવા માટે બોલાવ્યા હતા. અને તે તે મારા કુળને જ નષ્ટ કરી નાખ્યું. મારી દીકરી વંચનાએ તે મૃગલીને નાનપણથી જ પાળી હતી. એ તે તેના પર જીવ આપતી હતી. હરણી વિના મારી દીકરી જીવી શકશે નહીં. દીકરી વગર મારી ધર્મ સંગિની નિવૃત્તિ પણ નહી બચે અને આ બંનેની સાથે હું પણ પ્રાણ ત્યાગી દઈશ. એકી સાથે તેને પાંચ હત્યાનું પાપ લાગશે. મારી આંખે આગળથી ખસી જા, નહીં તે હું તને ભયંકર શાપ આપી દઈશ.” . રાજાએ કુલપતિ આચાર્યના પગ પકડી લીધા અને ઘણું કરૂણ સ્વરમાં બોલ્યા
ભગવાન ! અજાણતાં જ મારાથી આ અપરાધ થયે છે. તમે તે કરુણાના સાગર છે. પરાત્પર બ્રહ્માની પ્રાપ્તિ માટે
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૬
સત્યથા હરિશ્ચન્દ્ર
તમે સાધના કરી રહ્યા છે. આ વિશ્વરુપી બ્રહ્મમાં મારા જેવા દાસને પણ સાગરનું એક ટીપું માનીને રહેવા દો. જે પણ પ્રાયશ્ચિત તમે જણાવશે, એ હું કરીશ. આ અનિ૨છનીય હત્યાના દુઃખથી મારાં રેમે રોમ દુઃખી છે. મારે વિશ્વાસ કરે.
કુલપતિ કાંઈ કહી શકે તે પહેલાં જ તેમની પુત્રી વંચના પિતાની માતા નિકૃતિની સાથે રડતી રડતી ત્યાં આવી અને વિલાપ કરવા લાગી –
પિતા ! મારા માટે ચિતા તૈયાર કરાવો. હું પણ મારી હરણીની સાથે ચિતામાં સૂઈ જાઉં. મેં તેને કેટલા પ્રેમથી પાળી હતી. ગર્ભમાં રહેલું તેનું બચ્ચું પણ મરી ગયું.”
આ કરુણ વિલાપથી મહારાજ હરિશ્ચન્દ્રનું હૃદય ચિરાઈ જતું હતું. તેમને કેઈ બીજે માર્ગ પણ સૂઝતે ન હતે. જે બચવા માટે એક તણખલું પણ મળી જાય તે તેનો સહારે પણ લઈ લે. પિતાની દીકરીનું રડવું સાંભળી કુલપતિ રાજા પર વધારે ધિત થયા અને તેમના પર તૂટી પડયા –
નરાધમ !જોઈ લે મારી દીકરીની શી દશા છે. હવે આ કેવી રીતે બચશે? મને પણ તે એ હરણી ઘણી જ વહાલી હતી. હું તે બંનેને મારી દીકરીઓ માનતે હતે. આજે
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-૧
હળ
તારા કારણે અમે બધાં અગ્નિસ્નાન કરીશું?
હરિશ્ચન્દ્રએ ફરીથી પ્રાર્થના કરી
ભગવાન ! તમે તે જ્ઞાની છે. વેનું તમને જ્ઞાન છે. તમે જ અમને બધાને બચાવી શકે છે. અપરાધ તે મારાથી થઈ જ ગયો છે. તમે સમર્થ છે. તમે કઈ રસ્તે અવશ્ય કાઢી શકે છે.”
કુલપતિને કે એથી પણ વધી ગયો. રાજાની પ્રાર્થના તે યજ્ઞની આહુતિનું કામ કરતી હતી. તેમણે ગુસ્સામાં કહ્યું–
“હવે તું મીઠાં વચને કેમ બેલે છે ? તારી અંદર તે ઝેર ભરેલું છે. અહીંથી જ કેમ નથી ? ભાવિને એ જ સ્વીકાય છે કે ગર્ભવતી હણીની સાથે તું મારી પુત્રી, પની અને મારા મૃત્યુને નિમિત્ત બને.”
મહારાજ હરિશ્ચન્દ્ર માથું પકડીને બેસી ગયા. વંચના અર્ધ બેભાન અવસ્થામાં સૂતી હતી. ઋષિ પત્ની તેની પાસે બેઠી હતી. ડી વાર સુધી બધા મૌન રહ્યા કઈ કાંઈ જ ન બેલ્યું. ત્યારે શાંતિને ભંગ કરતાં અંગ્સ મુખ નામના તપસ્વીએ કુલપતિને કહ્યું
આચાર્ય ! મરનારની સાથે કેણ મરે છે ? મહારાજ હરિશ્ચન્દ્ર સત્યવતી અને ધર્માત્મા છે. અજાણતાં અને
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૮
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર
દગામાં જ તેમનું બાણ હરણીને વાગી ગયું. તેથી કંઈ પણ રીતે તેમને માફ તો કરવા જ જોઈએ. તે સત્યવતી તમારા બતાવેલા પ્રાયશ્ચિતને અવશ્ય સ્વીકાર કરશે.”
રાજાનું મેં કમળની જેમ ખીલી ઊઠયું. અંગારમુખની વાતે તેમને ડૂબતાને કિનારે મળી જાય એવી લાગી અને તેમનામાં સત્યપાલન અને ઉત્સાહના તરંગો ઊઠવા લાગ્યા. આજે સવારે જ સ્વપ્નમાં જે વચને તેમણે સાંભળ્યાં હતાં, તેની સ્મૃતિ થઈ આવી અને જાતે જ આ વાકય તેમના મનમાં ગણગણવા લાગ્યા કે સત્યની રક્ષાથી વધીને કેાઈ ધર્મ નથી અને જેનું વચન નિરર્થક થઈ જાય છે, તેનાં બધાં જ પુણ્યો નષ્ટ થઈ જાય છે. સત્યવ્રતી પ્રાણ જાય પણ સત્યને છેડતા નથી. આમ વિચારતાં મહારાજ હરિશ્ચન્ટે કૃતજ્ઞતાથી તપસ્વી અંગારમુખ તરફ જોયું અને નત મસ્તકે બોલ્યા
મહાત્મા! મારા આ પાપ માટે તમે જે પણ ઉપાય પ્રાયશ્ચિત જણાવશો. તે હું ચોકકસ જ કરીશ. જે મારા પ્રાણ જ એનું પ્રાયશ્ચિત હોય તે હું મારા પ્રાણ આપવા પણ તૈયાર
અંગારમુખ બોલ્યા
એ તો હું જાણું જ છું કે તમે સત્યવ્રતી છે. તેથી હું ચોક્કસ જ એવો ઉપાય કાઢીશ કે ઋષિની કન્યા વિંચના,
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્યવાદો હરિશ્ચન્દ્ર-૧
તેની માતા અને કુલપતિ ત્રણેયના જીવ ખચી જાય અને
તમને પાપ ના લાગે.’
થોડી વાર વિચાર કર્યાં પછી અગારમુખે કહ્યુ -
૩૩૯
રાજન ! શાઓમાં બધી રીતનાં પાપોનું પ્રાયશ્ચિત છે. જો કે તમારું નૃત્ય ઘણું જ ભયંકર છે. તે પણ મેં તેને ઉપાય વિચારી લીધા છે. જો તમે તમારુ સમસ્ત રાજ્ય, શાસન કરે છે તે ભૂમિ, નગર, ગામ, પ્રજા, મહેલ, રાજ્યનો ભંડાર અને સોનુ' કુલપતિને આપી દો તેા તે તમારા અપરાધને માફ કરી દેશે અને તમે પણ પાપના ખંધનમાંથી છૂટી જશે.’
'મહારાજ હરિશ્ચન્દ્ર કોઇ પણ રીતે આ શોક સાગરમાંથી નીકળવા ઇચ્છતા હતા તેથી જેવી તેમને અંગારમુખના પ્રસ્તાવ રૂપી નૌકા મળી કે તે તેના ઉપર ચઢી ગયા અને ખેલ્યાઃ “મને આ પ્રસ્તાવ સ્વીકાય છે. તમે મને બચાવી લીધો. હું તમારો આભારી છું.’
મહારાજનુ માં આનદથી ચમકી ઊઠયુ' અને તે કુલપતિ તરફ જોવા લાગ્યા. પછી ખેલ્યા
આચાય ! મારુ રાજય સ્વીકારીને મારા પર પ્રસન્ન થાવ.’ કુલપતિ દ્વિધામાં પડી ગયા. તેમણે રાજાને પેાતાની સ્વીકૃતિ ન આપી ત્યારે અંગારમુખે સિફારશ કરતાં કુલપતિને કહયુ :
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૦
સગાહી હરિકથા -
“આચાર્ય! સત્યવતી મહારાજ હરિશ્ચન્દ્રના રાજયનું દાન સ્વીકારી તેમને શોકમુકત કરો.” કુલપતિએ મહારાજ હરિશ્ચન્દ્ર પર અહેસાન બતાવીને સ્વીકૃતિ આપતાં કહ્યું
“રાજન ! તમારે અપરાધ તે અક્ષમ્ય જ હતું. પણ અંગારમુખની વાત માનીને હું તમને ક્ષમા કરું છું. હવે તમારું સમસ્ત સજય મારું થયું. પત્ની અને પુત્ર સિવાય જે જે તમારું છે અને જેના જેના પર તમારો અધિકાર છે, એ બધું મારુ છે. હવે તમે નિશ્ચિંત થઈને તમારી નગરીમાં
જાવ.”
મહારાજ હરિશ્ચન્ટે કુલપતિ આચાર્ય, અંગારમુખ અને કપિંગલ-કપિંજલ વિગેરે ઋષિઓને પ્રણામ કરીને જવા. માટે મેં ફેરવ્યું તો કન્યા વંચના બેલી–
પિતાજી ! રાજય મેળવીને તમેને તે સંતોષ થઈ ગયો, પણ મારું સુખ તે દૂર ન થયું. હું તે મારી હરણી સાથે જ અગ્નિસ્નાન કરીશ. જો તમે મને બચાવવા ઇચ્છતા છે તે આ પાપી રાજાને શાપ આપી ભસ્મ કરી નાખે.”
મહારાજ હરિશ્ચન્દ્ર અટકી ગયા. જાણે કે હાથમાં આવેલી નૌકા છૂટી ગઈ હોય.
તે ફરી દુખી થઈ ગયા. અને ઋષિ કન્યાને પ્રાર્થના કરવા લાગ્યા.
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-૧
૩૪૧ ઋષિકન્યા!” તમારા પિતાએ મને માફ કરી દીધો તે તમે પણ કરી દો. એમ તે તમારા પિતાનું રાજ્ય તમારું પણ છે. તે પણ તમારા સંતોષ માટે તમને એક લાખ સોનાની મુદ્રાઓ આપવાનું વચન આપુ છું.”
સોનાની ચમક કેવી અદ્દભૂત છે. સેનાની મુદ્રાઓ જોતા પહેલાં, તેનું નામ સાંભળતાં જ ઋષિ-પુત્રીની આંખેમાં ચમક આવી ગઈ. તેનું બધું જ દુઃખ દૂર થઈ ગયું. એટલું જ નહીં, તેણે આશ્રમવાસી સાધુઓને કહ્યું.
“મારી પ્યારી હરણને વિ ઇસર અગ્નિ-સંસ્કાર કરી દે.”
રાજાએ મેં ફેરવી લીધું અને નગરી તરફ ચાલી નીકળ્યા. જ્યારે તે થોડા આગળ ગયા તે કુલપતિએ તેમને કહ્યું :
રાજન ! કાલ બપોર સુધીમાં અમે અમારે રાજ્યાધિકાર લેવા તમારી પાસે આવીશુ. જ્યાં સુધી અમે ન આવીએ ત્યાં સુધી અમારા તરફથી તમે રાજસિંહાસન પર બેસે.”
કુલપતિને ફરી પ્રણામ કરીને મહારાજ હરિશ્ચન્દ્ર ઘોડા ઉપર સવાર થઈ ગયા. આ માથાકૂટમાં બપોરનો સમય થઈ ગયો હતે. મહારાજ હરિશ્ચન્દ્ર સીધા રાજસભા
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૨
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-૧
માં ગયા, તેા થાડા ગ′ભીર અને દુઃખી હતા.
મંત્રી વસુભૂતિએ વિચાયું- સૂવર તેા તેમણે મારી નાખ્યા જ હશે. પણ ઋષિના આશ્રમેથી ઉદાસ કેમ આવ્યા? મંત્રીએ મહારાજ હરિશ્ચન્દ્રને તેા કાંઇ ન પૂછ્યું, પણ તેમની સાથે ગયેલા સૈનિકાને પૂછપરછ કરવા લાગ્યા.
આ તરફ મહારાજ પેાતાની પરિસ્થિતિ પર વિચાર કરી રહ્યા હતા.
મે* ભૂલમાં પણ એવું કાર્યાં નથી કર્યુ”, જે કરીને મારે પસ્તાવું પડયું હાય. આજે પણ મેં કાંઈ અનુચિત નથી કર્યું. હું તેા, તા પણ જીવતા છું, સત્ય માટે પ્રાણ પણ કાંઈ જ નથી. રાજ્ય ગયું' તે શું થયું? શું રાજ્ય મારું હતું ? બસ એટલુ જ દુઃખ છે કે ઉશીનર રાજાની લાડકી સુતારા અને રાહિતાશ્ચને પણ દુઃખ વેઠવુ પડશે. તે કેવી રીતે રહેશે ?’
આ તરફ સૈનિકા પાસેથી બધી વાત જાણીને મંત્રી વસુભૂતિ મહારાજ હરિશ્ચન્દ્રની પાસે આવ્યા. ત્યારે મહારાજે કહ્યુ
મ`ત્રી! આજે અજાણતાં જ મારાથી ઘણું માટું પાપ થઇ ગયું. સૂવરના ભ્રમમાં એક ગભિણી હરણી મારા ખાણના શિકાર બની ગઈ.
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪,
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-૧
રાજન! હું બધું જ સાંભળી ચૂક છું. સૂવરબૂવર ક્યાંય કશું જ નહોતું. આ તે પાખંડીઓએ પહેલેથી જ કેઈ હરણ સંતાડી રાખી હશે. તમે પણ ઘણા ભેળા છો. હું તે પાખંડીઓની પોલ ખોલીને જ રહીશ.”
“અરે ! તમે કશું જ ના કરશે. દાન આપેલી વસ્તુ શું પાછી લઈ શકાય છે? ઘૂંકીને કણ ચાટે છે? જે આ દુષ્યક જ છે તે ભાવિનું દુષ્યક છે, તપસ્વીઓનું નહીં. એમ તે એક દિવસ રાજ્ય છૂટી જ જાત. હું વચન આપી ચૂક્યો છું. હવે હું અયોધ્યાની પ્રજા છું. જ્યાં સુધી કુલપતિ ન આવે ત્યાં સુધી તેમને પ્રતિનિધિ છું.’
મંત્રી વસુભૂતિ આગળ કાંઈ જ ન બેલી શકશે. હવે કાંઈ કહેવાની જરૂર જ નહોતી. રાજસભા વિસર્જિત કરીને મહારાજ મહારાણી સુતારાની પાસે આવી પહોંચ્યા. તેમને દુઃખી જોઈને તે સુકુમારી-સન્નારી પણ દુઃખી થઈ અને જ્યારે દુઃખનું કારણ પૂછયું તે મહારાજ હરિશ્ચન્દ્રએ બધું જ જણાવી દીધું. આનાથી સુતારા જરા પણ દુઃખી ન થઈ અને બેલી
સ્વામી ! આ સમાચારથી હું ઘણી જ ખુશ છું. તમને તમારી ચિંતા નથી, તમારા સત્યની ચિંતા છે. તે
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૪
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-૧
- તમારા સત્ય પાલનની નથી
.
શું તમારા સત્ય પાલનમાં સહગ આપવામાં મારો ધર્મ નથી ? શું હું તમારી અર્ધાગિની નથી ? હું અને તમે એક તે છીએ. કાલે કુલપતિ આવે તે તમે તરત જ તેમને રાજ્ય સેંપી દેજે. જ્યાં તમે ત્યાં હું. રોહિત પણ આપણા બંનેને છે. તેની ચિંતા તમે ન કરશો.”
તેમને
સુતારાની આવી નીતિયુક્ત વાતે સાંભળી સત્યવતી હરિશ્ચંદ્રનું બધું જ દુઃખ દૂર થઈ ગયું અને તે ઘણા સંતોષ– ની સાથે સૂતા.
મહારાજ હરિશ્ચન્દ્ર અને મહારાણી સુતારા- બંને ગ્ય સમયે બ્રાહ્મમુહૂર્તમાં ઉઠયાં અને હમેશના કાર્યથી નિવૃત્ત થઈ ધર્મક્રિયાઓ કરી. મહારાજ હરિશ્ચન્દ્રને કુલપતિ આચાર્યના આગમનની પ્રતિક્ષા હતી, તેથી તે સીધા જ રાજસભામાં પહોંચ્યા. હિતાશ્વ છેડે મોડે ઊઠે હતે. હજુ બાળક જ તો હતો. તેને સવારે ઉઠીને સ્નાન વિગેરે પછી દૂધ પીવાની આદત હતી. દાસીએ તેને સ્નાન કરાવ્યું અને બીજી ધાય સેનાના કટેરામાં દૂધ લઈ આવી. મહારાણી સુતારા પાસે જ બેસીને રોહિતની લટ સરખી કરી રહી હતી. તેમણે રાજસભામાં થડે કોલાહલ સાંભળે તે સભા ભવનના રાણીવાસના ઝરૂખામાં પહોંચી ગયાં. રહિત
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-૧
૩૫
પણ તેમની પાછળ પાછળ ચાલ્યા ગયા. સભામાં જે કાં થઇ રહ્યુ હતુ. તેને તે ઝરુખામાંથી જોઇ રહી હતી.
ગારમુખ તથા અન્ય ચાર તપસ્વીએની સાથે કુલપતિ આચાર્ય રાજસભામાં આવ્યા. જે તેમને જોતાં જ મહારાજ હરિશ્ર્ચન્દ્ર સિહાસન પરથી ઉતયા અને બધા તપસ્વીઓને વંદન કરીને આચાય ને આ રીતે કહ્યું—
પ્રભુ! ! તમે તમારા સિંહાસન પર બિરાજો.’
'હા, હા સિંહાસન પર તેા ખિરાજીશું જ, પણ પહેલાં તમે અમને એક લાખ સાનાના સિકકા તા આપે।.’
‘હમણા આપું છું.” કહ્યા પછી મહારાજે ખજાનાના અધ્યક્ષને આદેશ આપ્યા—
પૂજ્ય આચાર્યને એક લાખ સાનાની મુદ્રાઓ લાવીને આપે.’
ખસ, અંગારમુખ પેાતાના નામને અનુરુપ અગ્નિવચન ખેલવા લાગ્યા
રે નરાધમ ! તુ` તે સાચેસાચ જ પાખડી છે. રાજ્યના ખજાના પર હવે તારા શે! અધિકાર છે ? આ
રાજ્ય તા
હવે આચાય'નુ' થઈ ચૂકયું.'
મહારાજ હરિશ્ચન્દ્રએ તરત જ પાત્તાની ભૂલના
સ્વીકાર કર્યો અને માલ્યા—
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૬
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર,
મુનિ ! મારાથી ભૂલ થઈ ગઈ. ક્ષમા કરો.” કુલપતિ બેલ્યા–
“ક્ષમા કરવાથી શું કામ ચાલશે? દક્ષિણાની મુદ્રા તો હું ત્યારે છેડી શકું છું, જ્યારે તું તારું વચન પાછું લઈ લે. હવે તારું તે કાંઈ પણ નથી. જે વસ્ત્રો તે પહેર્યા છે તે પણ અમારાં છે. તરત જ વલ્કલ પહેરીને મારા રાજ્યની. સીમા છેડી દે અને કહી દે કે હું એક લાખ સોનાના સિક્કા નહીં આપી શકું.”
ઈહવાકુ કુળ ભૂષણ હરિશ્ચન્ટે કહ્યું–
“મુનિ ! સૂર્ય પશ્ચિમમાં નીકળે એ પણ અસંભવીત નથી, પરંતુ હરિશ્ચન્દ્રનું વચન ટળી જાય, એ અસંભવ છે. હું કઈ પણ રીતે તમને સોનાના સિકકા આપીશ.”
“તને તારા સત્ય પર આટલું બધું અભિમાન છે” કુલપતિએ હરિશ્ચન્દ્રને લાત મારતાં કહ્યું– તે પછી વાર કેમ કરે છે ? આપને કેમ નથી ?
મહારાજનું આ અપમાન જેઈને મંત્રી વસુભૂતિથી ના રહેવાયું, તેથી તેણે કહ્યું–
“આચાર્યશ્રેષ્ઠ ! તમે કેવા તપસ્વી છે, જે કારણ વગર જ યશસ્વી રાજાને ઠોકર મારી રહ્યા છો ! તેમનું બધું જ લેવા છતાં તમને સંતોષ નથી થયો?
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-૧
૩૪૭. “અરે દુષ્ટ ! તને એ બતાવું કે હું કે તપસ્વી છું, તે આ લે.” કુલપતિએ મંત્ર ભણીને વસુભૂતિ પર જળના છાંટા નાખ્યા છે તે તરત જ પોપટ બની ગયું અને એક મકાનની ટેચ પર બેઠો. બેઠાં બેઠાં કુલપતિને અસહ્ય કઠોર: વ્યવહાર જોવા લાગ્યા. રાજસભામાં અયોધ્યાના અનેક શેઠિયાઓ પણ હતા. મહારાજ હરિશ્ચન્ટે તેમને કહ્યું
“શેઠિયાઓ! હું તમારી પાસે એક લાખ સોનાની મુદ્રાનું ઋણ માગું છું. વ્યાજ સહિત પાછા આપી દઈશ.”
ના, કયારેય નહીં “કુલપતિએ ગરજીને કહ્યું- “મારા શાસિત રાજ્યમાંથી તું ઋણ પણ નહીં લઈ શકે. અહીંના કેઈ પણ પ્રજાજન પાસેથી લેવા દેવાને તેને કોઈ અધિકાર નથી.” મહારાજ હરિશ્ચંદ્ર દ્વિધામાં પડી ગયા. તેમને કઈ જ માર્ગ સૂઝતો નહોતો. ત્યારે કુંતલ નામના એક રાજભક્ત અંગરક્ષકે મહારાજ હરિશ્ચન્દ્રને કહ્યું–
“સ્વામી ! મેં તમારું અન્ન ખાધું છે. મને આચાર્યના. હાથે વેચી દો. હું તેમની સેવા કરીશ અને તમે ઋણમુકત થઈ જશો.”
હવે અંગારમુખનું મેં ખુલ્યું–
તને અમે શું કરીએ? અને અમે કેઈવેપારી તો નથી, વળી જે પાછા લે વેચ કરીએ. ત્રીજુ, તારી કિંમત પણ બહુ.
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-૧ જ થોડી. અમે આ ઝંઝટમાં નહીં પડીએ.”
કુંતલના મનમાં થયું કે કાંઈ ખરું બેટું સંભળાવું. પણ મંત્રી વસુભૂતિની દશા જોઈને તે ઠરી ગયો અને કાંઈના બેલ્યો. મહારાણી સુતારા બધું જ જોઈ રહી હતી. તેની આંખે આંસુઓથી ભરાયેલી હતી. તેનાથી ના રહેવાયું તો તે રોહિતને લઈને બધાની સામે આવી ગઈ અને પિતાના આરાધ્ય મહારાજ હરિશ્ચંદ્રને કહ્યું –
આર્યપુત્ર ! મને વેચી દો. મને વેચીને તમને એટલું બધું ધન મળશે કે ગુરૂનું ઋણ ચૂકવી આપે. હવે વિલંબ કેમ કરે છે?
મહારાજ હરિશ્ચંદ્રની આંખો પણ ભરાઈ આવી. પત્નીને કહ્યું
તને વેચવાની કલ્પનાથી હું પ્રાણ છોડી દઈશ. એવું - ના કહે. હું જાતે જ વેચાઈને આચાર્યનું ઋણ ચૂકવીશ.”
આ કુલટાને કણ ખરીદશે ?” કુલપતિએ સુતારાની મજાક કરતાં કહ્યું- તારે તે હવે આ જ મહેલમાં રહેવાનું. તું અહી રહીશ તો આ નરાધમ હરિશ્ચંદ્રને પકડવામાં મને મુશ્કેલી નહીં પડે. કારણે કે પોતાના વચનનું પાલન કરવામાં અસમર્થ હોવાના કારણે એ ભાગી જશે.”
હવે કુંતલથી ના રહેવાયુ અને તેણે કુલપતિને પડકાર
, 1
કર
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-૧
જ દીધા–
તમે તપસ્વાના વેશમાં કોઈ અસુર છે, જે સતી-સાધ્વી મહારાણી સુતારાને કુલટા કહો છો. સ્વામીની વચન બદ્ધતાને અગ્ય લાભ ઉઠાવી રહ્યા છો.”
કુલપતિએ અંજલીમાં જળ લીધું અને ક્રોધિત સ્વરમાં બોલ્યા “લે તું પણ લેતેના પર જળ ફેંકવા અંજલી ઊઠાવી અને મહારાજ હરિશ્ચન્દ્ર પગમાં પડીને “નહી નહીં કરતા રહ્યા. ત્યાં સુધી તે કુલપતિએ અભિમંત્રિત જળ છાંટી જ દીધું અને કુંતલ શિયાળ બનીને વનમાં ભાગી ગયો. આચાર્યું મહારાજ હરિશ્ચંદ્રને શાપની ધમકી આપતાં કહ્યું
નરાધમ! તારા મંત્રી અને સેવકની દશા તે જોઈ જ લીધી. મારા તપનો પ્રભાવ આ જ છે. તું અથવા તે મને એક સોનાના સિકકા તરત આપી દે અથવા તારું વચન પાછું લઈ લે નહી તે હું તને શાપ આપીને ભસ્મ કરી નાખીશ.
સત્યવતી હરિશ્ચન્દ્રએ કુલપતિના પગ પકડી લીધા અને કહ્યું
દયાનિધાન! મને એક મહિનાનો સમય આપો. હું આ સમયમાં તમારું ઋણ ચોકકસ ચૂકવી દઈશ. જેવી રીતે રાજય લઈને તમે મારા ઉપર અત્યંત ઉપકાર કર્યો છે, હવે.
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
‘૩૫૦
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-૧
એક મહિનાને સમય આપીને મારે ઉધ્ધાર કરે.”
અંગારમુખે પહેલાંની જેમ ફરીથી કુલપતિને રાજાની સિફારસ કરતાં કહ્યું–
“આચાર્ય ! આને એક મહિનાને સમય આપી દો. આ સમય દરમ્યાન જે તમારું ઋણ ન આપે તે જે ઈચ્છો એ
કરજે.”
મહારાજ હરિશ્ચન્ટે અંગારમુખ તરફ કૃતજ્ઞતાથી જોયું - અને સુતારાને કહ્યું
પ્રિયે ! તું મારી સાથે નહીં આવી શકે. તું તારા પિયર જતી રહે. હું ક્યાંક દાસત્વ કરીને અથવા તે જાતે વેચાઈને ઋષિના ઋણમાંથી મુકત થઈને જ તારી પાસે આવીશ.”
સુતારા પોતાના સ્વામીના ચરણોમાં પડી ગઈ અને આંસુઓથી ચરણ ધોતાં બોલી
આર્યપુત્ર ! એ તે અંભવ છે કે હું તમારાથી જુદી રહે. કાયાની સાથે છાયા રહેશે. મને પણ સાથે લઈ જાવ.”
અંગારમુખે સુતારાને કહ્યું
કુલક્ષણી ! આ બધાં જ આભૂષણો ઉતારી દે અને વલ્કલ પહેરીને જ અહીંથી જા.”
તમે હવે મારા રાજ્યની સીમામાં ક્યાંય પણ મહેનત
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-૧
મજુરી નહીં કરી શકે. જ્યાં સુધી મારું રાજય છે, ત્યાં તમારે રહેવું નહીં. એક મહિનાના છેલ્લા દિવસે હું મારું ધન લેવા તારી પાસે આવીશ.”
મહારાજે કુલપતિની આજ્ઞા માથે ચઢાવી. ત્રણેય જીએ વલ્કલનાં વસ્ત્રો પહેર્યા અને ખૂલ્લા પગે જ રાજભવનેથી ચાલી નીકળ્યા. તેમની પાછળ પાછળ સમસ્ત અયોધ્યાવાસી સ્ત્રી પુરૂષ હતાં. કોઈ પણ આંખ એવી નહતી, જેમાં આંસુ ના હોય. મહારાજ હરિશ્ચન્ટે બધાને પાછા ફરવા કહ્યું. પરંતુ કઈ પણ તેમને છોડીને પાછા ફરવા નહોતા ઈચ્છતી. જ્યારે અયોધ્યા નગરીની સીમા પર બધા પહોંચ્યા તે મહારાજ હરિશ્ચન્દ્ર ફરીથી કહ્યું
પ્રજાજને ! શાસકને ધર્મ ઘણે કઠોર છે. ભૂલે- ચૂકેય મેં તમને કંઈ પણ દુખ આપ્યું હોય તે તેને ભૂલી જઈને મને માફ કરીને પાછા જાઓ.”
રાજાએ આ કહેતાં જ લેકનાં ગળાં રૂંધાઈ ગયાં અને બધાં ઘૂસકે ધ્રુસકે રડવા લાગ્યાં. એવું લાગ્યું કે જાણે કરૂણાનો બંધ જ તૂટી ગયો હોય. થેડી સ્ત્રીઓ મહારાણી સુતારાના ચરણમાં બેસીને રડી રહી હતી. એક વૃધાએ રહિતને પોતાના ઓળામાં લીધું હતું અને તે પણ આંસુ વહાવી રહી હતી. ત્યારે મહારાજ હરિશ્ચન્દ્રએ બધાને ફરીથી
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩પર
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-૧
સમજાવ્યું
“અયોધ્યા વાસીએ ! તમારી જેમ હું પણ પ્રજા છું. આચાર્ય કુલપતિ આપણે બધાના રાજા છે. તેથી તમારા બધાનું મારી સાથે આવવું એ વર્તમાન રાજાની અવગણના થશે. પ્રજાએ રાજ ભકત થવું જોઈએ. હવે મર્યાદાની રક્ષાને માટે તમારે જવું જ પડશે.”
એક નાગરિકે બધા તરફથી કહ્યું
“મર્યાદા ભંગ કરવાથી આપણું શું થશે ? એ જ થશે કે કુલપતિ આપણને શાપ આપીને ભસ્મ કરી નાખશે ! એનાથી અમે નથી ડરતાં. તમે તો અમારા પિતા છે. શું સંતાન પોતાના પિતાને છેડે છે? મર્યાદાની જ વાત છે તે મર્યાદા એ જ છે કે સંતાને પિતાની સાથે જ રહેવું.
મહારાજ હરિશ્ચન્દ્રનું હૃદય પણ ભરાઈ આવ્યું. તે પણ રડવા લાગ્યા. પરંતુ અયોધ્યા વાસીઓના ન જવાથી તેમના વ્રતનો ભંગ થતો હતો અને આ તરફ એ બધાને પ્રેમ પણ અદ્દભુત હતો. ત્યારે રાજાએ આ રીતે સમજાવ્યું–
“અધ્યા વાસીઓ ! સત્ય-પાલનથી કઈ પણ વસ્તુ મેટી નથી. સત્ય માટે જ હું બધું જ છોડીને જઈ રહ્યો છે. જે તમે નહીં જાવ તે મારા વ્રતને ભંગ થશે. તમે બધા પણ સત્યવતી તે છે. સત્ય પાલનમાં સ્વાર્થને ત્યાગ
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-૧
જ પડે છે. હું તમારા પ્રેમને આદર કરું છું. સત્યપાલન માટે જ હું હૃદય પર પથ્થર મૂકીને તમને છેડી રહ્યો છું. જે તમે મને પ્રેમ કરતા હો તો તમને મારા સેગંદ છે. પાછો જાવ.”
મહારાજાના સોગંદ અયોધ્યાવાસીઓના પગ જકડી દીધા. તેઓ આગળ વધ્યા નહીં. પત્ની અને પુત્રને લઈને મહારાજ હરિશ્ચન્દ્ર ચાલી નીકળ્યા. તેમણે પાછા ફરીને બે ચાર વાર પાછળ જોઈ પણ લીધું, પણ વારંવાર જેવાથી વધારે દુઃખ થતું હતું. માટે પાછળ જોયા વગર તે ચાલી ગયા.
આ તરફ જ્યાં સુધી તે આંખની પકડથી દૂર ના થયા, ત્યાં સુધી અયોધ્યાવાસી ઊભા ઊભા પિતાના રાજાને જોતા રહ્યા. લાચાર થઈને જ તેઓ પોત પોતાને ઘેર પાછા
ફર્યો.
અયોધ્યામાં બધુ જ ત્યાં હતું. ત્રણ જીવ જ ઓછા થયા હતા, પણ એવું લાગતું હતું કે અયોધ્યામાં આજે કઈ જ નથી. બધા નગરવાસીઓ કયાંક ચાલ્યા ગયા છે. ત્રણ જીવના ઓછા થવાથી જ અયોધ્યા સૂની થઈ ગઈ હતી. પોતાના સ્વામીના વિચાગમાં ઘોડા હણહણ રહ્યા હતા. ગૌશાળામાં બાંધેલી ગાયે ભાંભરી રહી હતી. રાજના રસ્તાઓ, શેરીઓ, ગલીઓ, ઘર, આંગણું બધું જ સૂનું હતું. કોઈ
શેરીઓ, ગીર ગાયો ભાંભરી રહી હણહણી રહ્યા હતા
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-૧
કાઇની સાથે ખેલતું ન હતુ. એવુ લાગતું હતુ` કે કોઈ લૂટારા હમણાં જ અયાધ્યાને લૂટીને ગયા હોય અને બધા તેમની લૂંટના શેાકમાં મગ્ન બની ગયા હોય!
૫૪
સમયની સાથે અચેાધ્યા વાસોનાં બહારનાં આંસુ સુકાઈ ગયાં હતાં, જાણે તે બધાં સરયુમાં મળી ગયાં હાય! આજે તા સરયુ પણ રડવા જેવી લાગતી હતી. પ્રજાને સતાનની જેમ માનવા વાળા ધર્માત્મા રાજાનું આમ ચાલ્યા જવું શું સાધારણ દુઃખ હતું? પણ લાચાર થઇને દેવના માર ધાને સહેવા જ પડે છે. કેાને ખખર હતી કે આમ થઈ જશે. હવે અયેાધ્યામાં તપસ્વીઓનું શાસન હતું. સુખી-દુઃખી કાસલની પ્રજા તેમના રાજ્યમાં રહેતી હતી અથવા તેમને રહેવું પડયુ· હતું. બધા સમયની સાથે બંધાયેલા હતા. અને સમય બધાને ઘસડી રહ્યો હતા. આ ઘસડાવાનું તે સાંસારિકતા છે.
જેને ધાય માતા ખવડાવતી હતી અને દાસીએ હાથમાં ને હાથમાં રાખતી હતી, તે અચેાધ્યાના ભાવિ સમ્રાટ પરમ સુકુમાર રાહિતાશ્વ પગે ચાલી રહ્યો હતા. રાણી સુતારાને પણ પગે ચાલવાના અભ્યાસ નહેાતા, પરંતુ આજે તેને પણ ચાલવું પડતું હતું. કયારેક મહારાજ હરિશ્ચન્દ્ર રેાહિતને ઉંચકીને ચાલતા હતા અને કયારેક સુતારા લઈને ચાલતી હતી. જ્યારે બંને થાકી જતાં તે તેને ઉતારી દેતાં. તેને પગે
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્યવાદી હરિ પત્ર ચાલવાની લાલચ આપતાં મહારાણું કહેતી– .
બહિત જે, સામે જે ઝાડ ઊભું છે. ત્યાં તું જઈને બેસી જા. અમે તારી સાથે આવીને બેસીશું.'
રોહિત નાના-નાના પગ વડે હુમક ઠુમક દેડીને ઝાડની નીચે બેસી જતો. પછી માતા પિતા વારાફરતી તેડીને ચાલતાં. આખો દિવસ આવી રીતે ચાલતાં અને રાત્રે કયાંય પણ રોકાઈ જતાં. આવી રીતે ત્રણેય ચાલતાં રહ્યાં. ઉનાળાને તાપ ઘણે સખત પડી રહ્યો હતો. પણ તાપની ચિંતા કરે તે રસ્તે કેવી રીતે કપાય ? ધરતી તવાઈની જેમ બળી રહી હતી. ખુલ્લા પગે ચાલવું કેટલું મુશ્કેલ હતું? માથા ઉપર પણ સૂર્ય આગ વરસાવી રહ્યો હતો. મહારાજ હરિશ્ચને આકડાના પાન તેડ્યાં અને કાંટાથી જેડીને રાણી, પુત્ર તથા પિતાના માટે પગરખાં બનાવી લીધાં. આનાથી થોડે દૂર સુધી તે જવાતું, પણ પાંદડાનાં પગરખાંમાં ધૂળ ભરાઈ જતી અને કાંટા નીકળવાથી પાંદડાં વીખરાઈ જતાં. મહારાજ ફરીથી જોડતા ગાંઠત અને ચાલતા રહેતા. માથાના તાપથી બચવા ત્રણેયે થોડું થોડું ઘાસ માથા પર રાખ્યું હતું. એવું લાગી રહ્યું હતું કે રાજા, રાણી અને રાજપુત્ર છત્ર ધરીને ચાલી રહ્યાં છે. રોહિતના માથા પર ઘાસને ભાર જોઈ મહારાજ મનમાં વિચારતા.
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૬
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર અયોધ્યાના ભાવિ સમ્રાટના માથા પર આ ઘાસને મુગટ કેટલો સુંદર લાગી રહ્યો છે!”
ચાલતાં ચાલતાં જ્યારે થોડા દિવસ થઈ ગયા તે મહારાણી સુતારાએ મહારાજ હરિશ્ચન્દ્રને પૂછ્યું
આર્યપુત્ર ! આપણે ક્યા નગર તરફ જઈ રહ્યાં છીએ? તે નગર હવે કેટલું દૂર છે ?”
મહારાજ હરિશ્ચન્દ્ર સમજી ગયા કે મહારાણ થાકી ગઈ છે. તેથી તેમણે કહ્યું
પ્રિયે ! આપણે કાશીની નજીક આવી ગયાં છીએ. હવે વધારે દૂર નથી ચાલવાનું. સામે ચંપક વૃક્ષની નીચે બેસીને આરામ કરીશું, ત્યાર બાદ આગળ ચાલીશું.'
આ વાત સાંભળીને રાણી સુતારાને ઘણી જ શાંતિ થઈ. પણ રહિતે તેમને વિચલિત કરી દીધા
મા ! મને ઘણું જ ભૂખ લાગી છે! ખાવાનું આપ.” હા બેટા, ખાવાનું આપીશ. આવ ખેળામાં લઉં.
પરંતુ રોહિત તે ભૂખથી વ્યાકુળ હતે. માની વાતથી તેનું પેટ ન ભરાયું અને કૂદીને ધરતી પર બેસી ગયો. ત્યારે પિતાએ ખેાળામાં લઈ લીધે અને આમ તેમ વાતે કરીને ખુશ કરવા લાગ્યા. રસ્તામાં તેમને અનેક રાહદારીઓ મળ્યા. થોડા એવા પણ હતા, જે બળદ ગાડામાં જઈ રહ્યા
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૭,
સત્યવાદી વિચારહતા તથા તેમની પાસે ખાવાનો ખાસ સામાન હતે.
ક્ષત્રિય રહેવાને કારણે મહારાજ હરિશ્ચન્દ્ર ભીખ તે માગી શકતા જ નહતા. ઘણી જ લાચારી હતી. જેમ તેમ કરીને રાજા રાણી ચંપક વૃક્ષની નીચે પહોંચી ગયાં. રાણીએ પહેલાં પિતાના પગના કાંટા કાઢ્યા. પછી સ્વામીના કાઢયા. બંનેના પગ લેહી લુહાણ થઈ ગયા હતા. તેમાંથી લીલા ઘાસ પર જે લોહીનાં ટીપાં પડ્યાં હતાં, તે વરસાદની ઋતુમાં સરકતી લાલ ગાય જેવાં લાગતાં હતાં. થડા કાંટા રેહિતના પગમાં પણ વાગ્યા હતા. રાણીએ રોહિતના પણ કાંટા કાઢી નાખ્યા. કાંટા વાગવાથી તેને જેટલું દુઃખ થયું હતું, તેના કરતાં પણ વધારે રોહિતને વાગવાથી થયું હતું. તેનાથી પણ વધારે તેને કાઢવાથી થયું, કારણ કે કાંટાથી જ કાંટા નીકળતા હતા. મહારાણુએ તેને શાન્ત કરતાં કહ્યું
બેટા ! કાંટા કઢાવીશ તો તને મિઠાઈ ખાવા મળશે.”
મિઠાઈનું નામ સાંભળતાં જ હિતની ભૂખ ફરી જાગી ઊઠી અને તે મિઠાઈ માગવા લાગે. ઘણી જ વિકટ સમસ્યા થઈ ગઈ. પિતાએ ઘણે જ લલચાવ્યો. પણ તે કેવી રીતે માને ? આખરે બાળક જ તે હતું, જ્યારે ભૂખ તે ભલભલાને વ્યથિત કરી દે છે.
એક ડેશી પણ આ ઝાડની નીચે બેઠી હતી. ઘણા
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૮
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-૧
સમયથી તે ત્રણેયને જોઈ રહી હતી. હિતને રડતો જોઈ તે તેની પાસે આવી અને ઘણા નેહથી બેલી
બેટા! મારી પાસે તારા માટે મિઠાઈ છે. લે તું ખાઈ લે.
સ્નેહમય ડોસી પોતાની પિટલી ખેલવા લાગી તો મહારાજ હરિશ્ચંદ્ર બોલ્યા–
મા! આ ક્ષત્રિય છે. ભિક્ષા અને દાન ના લઈ શકે.” આમ કહેતાં મહારાજ હરિશ્ચંદ્રની આંખ સજળ થઈ ગઈ અને તે આગળ કાંઈ ન બોલી શક્યા. રાણી સુતારાએ રોહિતને ખોળામાં લઈ લીધું અને તેને ફેલાવવા લાગી
“બેટા! હમણાં જ કાશી જઈએ છીએ, ત્યાં તને મિઠાઈ આપીશું.”
થોડીક વાર તે વૃદ્ધા અટકી ગઈ. તે ઘણું જ વિવેકવાળી હતી. તેણે રાજાને કહ્યું
મહાભાગ! ના તે આ ભિક્ષા છે, ન તે આ દાન છે. હું તમને તે કાંઈ નથી આપી રહી. લેક રીતે આ બાળક મારે પણ તે કઈ છે. રકત સંબંધ કરતાં પણ સ્નેહ સંબંધ માટે છે. શાસ્ત્ર નીતિથી પણ આ બાળક હજુ ક્ષત્રિય નથી. કારણ કે જન્મથી બધા શુદ્ર હોય છે. પવીત કર્યા પછી જ જાતક બ્રિજ, (બ્રાહ્માણ), ક્ષત્રિય, વૈશ્ય બને છે.”
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્યવાદી હસિકન્દ્ર-૧
૩e
રાજા રાણી નિરુત્તર બની ગયાં અને ડોશીની પાસે જે કાંઈ મિઠાઈ હતી, તે તેણે રોહિતાશ્વને આપી દીધી. હિતે મા તરફ જોયું તે મહારાણીએ કહ્યું
“ખાઈ લે બેટા ! ખાઈ લે !”
હવે ત્રણેય અહીંથી કાશી નગરી તરફ ચાલી નીકળ્યાં. થોડે દૂર ચાલવાથી કાશીનાં ઊંચાં ઊંચાં મકાને દેખાવા લાગ્યાં. ભવ્ય મકાનોના સેનાના કળશ દૂરથી જ ચમકી રહ્યા છે. કાશી નરેશના ભવન પરની ધજા જાણે સંકેતથી તેમને બેલાવી રહી હતી. ચાલતાં ચાલતાં મહારાણી સુતારાએ કહ્યું –
“સ્વામિન! કાશીના રાજા તે તમને શત્રુ માને છે. તમે શત્રુની નગરીમાં કેમ જઈ રહ્યા છે ?
પરંતુ હું તે તેમને શત્રુ માનતો જ નથી. મહારાજ હરિશ્ચન્ટે કહ્યું–પ્રિયે! જેવી સ્થિતિમાં આપણે છીએ, એનાથી વધારે ખરાબ સ્થિતિ શત્રુ પણ આપણી કેવી રીતે કરશે ? તેથી શત્રુની નગરીમાં આપણને કોને ડર છે?
આવી રીતે વાત કરતાં કરતાં રાજા રાણું કાશીને મુખ્ય બજારમાં પહોંચી ગયાં. રહિત સુતારાના ખોળામાં હતે. એક ધર્મશાળાની નીચે જ સુતારા રાણુએ રહિતને ઉતાર્યો અને ત્રણેય ત્યાં જ બેસી ગયાં. બજારમાં હલચલ
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦,
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-૧
હતી. સ્નાનાથીએ ગંગા સ્નાન કરીને પાછા ફરી રહ્યા હતા. બ્રાહ્મણ વિગેરે અછૂતે-ચંડાળાથી બચીને ચાલી રહ્યા હતા. ક્યાંક કયાંક ઊંટ ફરી રહ્યાં હતાં. જેને કેટલાક લેકે જવને બાંધેલો લોટ ખવડાવી રહ્યા હતા. બજારની આ હલચલને રેહિત ઘણા ધ્યાનથી જોઈ રહ્યો હતો. એકદમ ચમકી જતાં રાણી સુતારાએ મહારાજ હરિશ્ચન્દ્રને કહ્યું–
આર્યપુત્ર! આજે એક મહિનો પૂરો થઈ ગયો. બ્રાહ્મણનું ઋણ ચૂકવવાનો આજે છેલ્લો દિવસ છે.”
“અરે! તે આ ત્રીસ દિવસ યાત્રામાં જ નીકળી ગયા? પ્રિયે! હવે હું શું કરું! આટલું ધન કયાંથી લાવીશ?
સ્વામી! તમે તે ધર્મને જાણવાવાળા છો, પછી આટલા લાચાર કેમ થાય છે? કાશીના બજારમાં મને વેચી દો. તમારું સત્યવ્રત અખંડિત રહેશે.”
“તને વેચી દઉં? તે ધર્મની દુહાઈ પણ ખૂબ આપી. પિતાની પત્નીને વેચવાને જ તો પતિને ધર્મ હોય છે? મારે જીવ અત્યારે નીકળી કેમ નથી જત?”
માથું પછાડીને મહારાજ હરિશ્ચન્દ્ર ધરતી પર બેસી ગયા, ત્યારે હિત ભૂખ-ભૂખ બૂમે પાડવા લાગ્યો. ડેસી દ્વારા અપાયેલી થેડી સરખી મિઠાઈથી તેનું શું થાય? આ તરફ બ્રાહ્મણની ચિંતા, ત્યાં પુત્રની ભૂખ! રાણીએ
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્યવાદી હરિયા
ફરી રાજાને આગ્રહ કર્યો
સ્વામી! હું પુત્રને જન્મ આપી ચૂકી છું.' રાણીથી આગળ બેલી શકાયું નહીં અને તે રડવા લાગી. ત્યારે રાજાએ તેને ધીરજ આપતાં કહ્યું
પ્રાણેશ્વરી! જે કાંઈ કહેવું હોય તે સ્પષ્ટ કહે. તું પુત્રને જન્મ આપી ચૂકી છે તેનો શો આશય છે?
રાણીએ ધીરજ રાખીને કહ્યું–
“આર્યપુત્ર ! મારાથી પુત્રનો જન્મ થઈ ચૂક્યું છે. શ્રેષ્ઠ સ્ત્રી પુરુષ સંપાનું ફળ પુત્ર જ બતાવે છે. માટે એ ફળ તમને મળી જ ગયું છે. તેથી હવે મને વેચીને ઋષિના ઋણને ચૂકવે?
રાણીની આ વાત સાંભળીને મહારાજ હરિશ્ચન્દ્ર બેભાન થઈને પડી ગયા. પતિની આવી દશા જોઈને રાણી સુતારા પણ બેભાન થઈ ગઈ. રોહિત ભૂખથી વ્યાકુળ થઈને રડી રહ્યો હતે.
ત્યારે અંગારમુખને સાથે લઈને કુલપતિ આચાર્ય પણ આવી પડયા. તેમણે જળથી છાંટા નાખીને રાજા રાણીની મૂચ્છ દૂર કરી. હરિશ્ચન્ટે જયારે પોતાની સામે કુલપતિને જોયા તે એવા ડરી ગયા કે જેવી રીતે કસાઈને જોઈને ગાય ડરી જાય છે. ક્રોધે ભરાઈને કુલપતિ બેલ્યા
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવાદી હરિશ્ચન્દ્રને.
રાજન્ ! એક મહિનાની મુદત પૂરી થઈ ગઈ. હવે મારું ઋણ લાવ અથવા પછી તારા વચનને ભંગ કર.” .
હરિશ્ચન્દ્ર રાજાએ વિનય ભાવથી કહ્યું
સ્વામિન ! હજુ તો અડધે દિવસ બાકી છે. સંધ્યા સુધી હું તમારા ઋણની વ્યવસ્થા અવશ્ય કરી દઈશ.”
અરે દુષ્ટ! એક મહિના સુધી તું કાંઈ ન કરી શકે, તે હવે અડધા દિવસમાં શું કરીશ? યાદ રાખ, જે સૂર્યાસ્ત સુધી તે મારું ઋણ ન ચૂકવ્યું. તે હું તને શાપ આપીને ભસ્મ કરી નાખીશ.”
શાપની ધમકી આપીને કુલપતિ જતા રહ્યા. રોહિત હજુ પણ રડી રહ્યો હતે. મહારાજ હરિશ્ચન્દ્ર ફાટેલી. આંખેથી શૂન્ય આકાશ તરફ જઈ રહ્યા હતા. ત્યારે સુતારાએ તેમના પગ પકડી લીધા અને બોલી – ' '
ન ઘુતહેન ચ મહેતાન રાજહેતા ૨ ભોગ દય ગુથમ મયા – સત્યવત – સફલ કુરુવ છે
“સ્વામી ! મારી પ્રાર્થના સ્વીકારી લે. બીજે કઈ રસ્તે નથી. નહિંતર બ્રાહ્મણના શાપને ભેગ બનવું જ પડશે.
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-૧ દારૂ, જુગાર અથવા ભેગ માટે તે તમે મને નથી વેચી રહ્યા. આ દુર્ગણેથી તે તમે એવી રીતે દૂર છે, જેવી રીતે સસલાથી શિંગડાં દૂર રહે છે. તમે તે ગુરુદક્ષિણ ચૂકવવા માટે જ મને વેચી રહ્યા છે, કારણ કે મને વેચીને તમે. તમારા સત્યવ્રતની રક્ષા કરશે.
મહારાજ હરિશ્ચન્દ્ર ઉંચા અવાજે બૂમ પાડવા લાગ્યા
કલેકે સાંભળો ! કેઈને દાસીની જરૂર હોય તો આને ખરીદી લે. હું મારી પત્નીને વેચું છું. જલદી કરે,
જ્યાં સુધી મારા દેહમાં જીવ છે, ત્યાં સુધી ખરીદી લે. પછી કેની પાસેથી ખરીદશે?... શું કહ્યું? હું કોણ છું? મારે પરિચય પૂછે છે ? તે સાંભળે! નરાધમ છું. હું રાક્ષસ છું. હું પથ્થર હૃદયને છું. હું મારી પત્નીને વેચી. રહ્યો છું.”
સુતારા પગમાં પડી ગઈ અને બેલી
સ્વામી! એવું ના કહો. તમે સત્યવાદી છે. તમે ધર્મના રક્ષક છો.”
ચારેય તરફ ભીડ જામી ગઈ. બધા જેવા લાગ્યા.. એટલામાં એક બ્રાહ્યણ ભીડમાંથી બહાર આવ્યો અને એક પિટલીમાં બાંધેલા સેનાના સિક્કા મહારાજ હરિશ્ચન્દ્રને.
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬૪
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-૧
આપતાં બેલ્યો—
હું આ દાસીને ખરીદું છું. મારી બ્રાહ્મણ અત્યંત 'કમળ છે. આ તેનું કામ કરશે.”
બ્રાહ્મણે સુતારાનો હાથ પકડી લીધો અને તેને ખેંચવા લાગ્યો. ત્યારે રોહિત પણ તેની પાછળ પાછળ ભાગ્યે. ખરીદનાર બ્રાહ્મણે રોહિતને એક લાત મારી અને ઘૂરકીને બે –
અહીંયાંથી ભાગ. દૂર ખસ.”
માતા પિતાને તે જીવ જ ઊડી ગયે. શું આ ન " બનવા જેવી વાત નહતી કે અયોધ્યાના રાજપુત્રને આવી રીતે મારવામાં આવે? મહારાણી સુતારાએ દૂરથી જ કહ્યું
બેટા! મને ના અડીશ. હું દાસી છું. તું તારા પિતાની પાસે જ રહે.”
પરંતુ રહિત ના માન્યો. તેણે માનું વલ્કલ-ચીર પકડી - લીધું અને સાથે જવા માટે હઠ કરવા લાગ્યા. મહારાજ - હરિશ્ચન્ટે કહ્યું
“ભૂદેવ ! આ બાળકને પણ ખરીદી લો. મા વિના એ નહીં રહી શકે. તમારી ઘણી કૃપા થશે.”
બ્રાહ્મણે કહ્યું
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬૫.
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-૧
આને મફતનું ક્યાંથી ખવડાવું ? આ તે તેની માને પણ કામ નહીં કરવા દે. એને પકડી લે.”
આમ કહીને બ્રાહ્મણે રાણું સુતારાને ખેંચી, પણ હિતે માનો પાલવ ના છોડે. તે રાણીના પગમાં લપેટાઈ ગયા. ત્યારે સુતારાએ બ્રાહ્મણને કહ્યું
“સ્વામી! હું તે ઘણી અભાગણી છું. આ પુત્ર વગર : હું મન કરીને સેવા નહીં કરી શકું. એ મારી સાથે રહેશે. તે રાત દિવસ સ્વામીનીની સેવા ઘણા મનથી કરીશ. કૃપા કરીને આને પણ ખરીદી લે.”
ઘણું અહેસાન જેવું બતાવતાં બે હજાર સેનાના સિકકા બ્રાહ્મણે રેહિતાશ્વના પણ આપી દીધા, અને બંનેને લઈને ચાલવા લાગ્યો. મહારાણુએ પોતાના પતિના પગે પડવા ઈચ્છા કરી, પણ તેના ખરીદનાર માલિકે તેને અનુમતિ ના. આપી. ત્યારે વેચાયેલી એ મહારાણેએ ભાવનાથી પતિના પગને સ્પર્શ કરતાં મનમાં કહ્યું' “જે મેં દાન કર્યું હોય, તપ કર્યું હોય, સદાય અહિંસામાં ધ્યાન રાખ્યું હોય અને પતિને જ આરાધ્ય માન્યા હોય તે આ પુણ્યના પ્રભાવથી મારા પતિ હરિશ્ચન્દ્ર મને પાછા મળી જાય
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્રન પુણ્યન મે ભતા હરિશ્ચન્દ્રોડસ્તુ મૈ પુના
ત્યાર પછી બ્રાહ્મણ પોતાની દાસી અને તેના પુત્રને લઈને ભીડમાંથી નીકળી ગયો હતો અને હરિશ્ચન્દ્ર રાજાનું દિલ ડૂબી જઈ રહ્યું હતું. કારણ કે કિંમત ઘણી જ ગેડી હતી. કુલપતિ પણ આવી ગયા. માગ્યા વિના જ મહારાજ હરિશ્ચન્ટે તરત જ પોતાના વલ્કલમાંથી સેનાના સિકકા કાઢીને આપી દીધા. આંખો કાઢીને કુલપતિ બોલ્યા
‘પૂરી કિંમત કેમ નથી આપતે ? આને તારી પાસે જ રાખ. મારે પૂરી કિંમત જોઈએ.
મહારાજે પ્રાર્થના કરી
ગુરુદેવ ! હું જાતે વેચાઈને તમારી કિંમત પૂરી કરે છું.
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર પિતાને વેચવા માટે બૂમો પાડી. પણ કઈ ખરીદનાર ભીડમાંથી ના નીકળે. ઘણું જ કઠોર પરીક્ષા હતી. સૂર્ય ડૂબવા જ આવી રહ્યો હતે. સત્યની કેવી વિકટ કટી છે. ત્યારે ભીડમાંથી એક ચંડાળ આવી ગર્યો અને બોલ્યા
હું ખરીદીશ. બોલ, શું લઈશ?”
ચંડાળને ત્યાં જવા તે તે ઇચ્છતા જ નહોતા. પરંતુ બીજે કઈ ખરીદનાર પણ નહોતે. સત્યવ્રતનું પાલન પણ
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્યવાદી હરિજન
કરવું હતું, તેથી મહારાજ હરિશ્ચન્ટે પૂછ્યું- ' .
તમે કેણ છે અને મારે તમારે ત્યાં શું કામ કરવું પડશે?
જમદૂત જેવા લાગતા ચંડાળે કહ્યું- “હું કાલદંડ નામને ચંડાળ છું. ગંગા કિનારાનું
સ્મશાન મારે આધીન છે. તેની રખેવાળી માટે જ તને ખરીદું છું. શબના મૃત્યુ ઉપરના કફનમાંથી અડધું કફન લઈને જ શબનો અગ્નિસંસ્કાર કરાવો એ તારું કામ છે. શબના ઈંધણમાંથી પણ તારે અડધા પૈસા વસુલ કરવા પડશે. આ બધાની અડધી કિંમત રાજા લેશે. બાકીનામાંથી અડધી તું લેજે અને અડધી હું. હવે બોલ..
રાજાએ કહ્યું
કાલદંડ! મને તારું દાસત્વ સ્વીકાર્ય છે. પરંતુ મને એટલી કિંમત આપ કે આચાર્યની એક લાખ મુદ્રાએ પૂરી થઈ જાય. * - ચંડાળ સ્વીકૃતિ આપે તે પહેલાં જ અંગારમુખે કહ્યું. “ધિકકાર છે! તમે કેવા ક્ષત્રિય છે? સ્મશાનની રખેવાળીનું હીન કાર્ય કરશે? ચંડાળના દાસત્વથી તે મરવું સારું. તમે કાશીનરેશ ચંદ્રશેખર પાસેથી એક લાખ સેનાની મુદ્રાઓ માગી લે. હું સિફારસ કરી દઈશ. તે
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-૧
અવશ્ય આપી દેશે.” મહારાજ હરિશ્ચન્ટે હાથ જોડીને કહ્યું
સ્વામિન! ભીખ માગવી એ તે ક્ષત્રિયના નામ પર કલંક લાગે. ભૂખે મરવા છતાં પણ હંસ મેતી સિવાય કાંઈ બીજુ ચરતું નથી. મને ચંડાળની સેવા સ્વીકાર્ય છે. આમ કરીને હું મારા સત્યવ્રતનું પાલન કરી શકીશ.”
ચંડાળે રાજાએ કહેલી કિંમત આપવાનું સ્વીકારી લીધું અને ઢગલો સેનાની મુદ્રાઓ કુલપતિ આચાર્યને આપી દીધી. હવે અયોધ્યાના નરેશ હરિશ્ચન્દ્ર કાલદંડ ચંડાળના. ખરીદાયેલા દાસ હતા. તે તેની પાછળ પાછળ ચાલી નીકળ્યા. ધન્ય ત્યાગ ! ધન્ય હરિશ્ચન્દ્ર! ઋણ મુક્ત થઈને હરિશ્ચન્દ્ર ઘણું જ સંતુષ્ટ હતા. બધાં જ વિખૂટાં પડી જવા છતાં પણ એ પરમ પ્રસન્ન હતા, કારણ કે ધર્માત્મા પુરુષ ધર્મપાલનમાં જેટલા પ્રસન્ન હોય છે તેને સોમો ભાગ પણ ત્રિલેકનું રાજ્ય મેળવીને નથી થતા. કારણ કે “ધર્મ સારમિંય જગત” અને સત્ય વિના ધર્મ પણ ટકતું નથી, જેમ કે-નાસી ધર્મો યત્ર ન સત્યમસ્તિઃ -
• હિન્દુ સાહિત્યમાં કુલપતિ આચાર્યની જગ્યાએ મહર્ષિ વિશ્વામિત્રને ઉલેખ છે. આ નામના તફાવત સિવાય બાકીના પ્રસગે લગભગ સરખા જ છે.
(અનુસંધાન “હરિશ્ચન્દ્ર-૨)
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્યવાદી હરિશ્ચંદ્ર-૨
પતિવ્રતા મહારાણી સુતારાના થોડા નિયમ હતા. તે પર પુરુષ સાથે વાતચીત કરતી નહોતી. બ્રાહ્મણે તેને દાસત્વ માટે ખરીદી હતી, તેનું પણ તે કામ કરતી નહોતી. હિતાશ્વ બ્રાહ્મણને માટે ફૂલની વાડીમાંથી ફૂલે ચૂંટી લાવતે હતો. ક્યારેક કયારેક તે પંખાથી બ્રાહ્મણને હવા નાખતે હતો. મહારાણી સુતારા બ્રાહ્મણની સેવા કરતી હતી. ગંગા નદીએથી પાણી ભરી લાવતી, કપડાં ધોતી તથા ઘરનું બધું કામ કરીને સ્વામિનીના પગ પણ દબાવતી. તેને ભલા કામને અભ્યાસ જ કયાં હતો ?
એક દિવસ એ પણ હતું, જ્યારે તે પથારીમાંથી ઊઠતી તે દાસીઓ ચંપલ લઈને તૈયાર ઉભી રહેતી. કયારેય પાણી પણ પોતાના હાથે નહતી પીતી. તેને દાસીઓ ઘેરાયેલી રહેતી. અને આજે તે પિતે કેદની દાસી હતી. આવા કપરા સંકટમાં પણ તેણે પોતાનું શીલ અખંડ રાખ્યું. તે પતિને ભજન કરાવીને જ ભજન કરતી હતી. કામ કરતાં ૨૪
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭૦
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-૨
કરતાં થાકીને લેથ થઈ જતી તે પોતાના લાડકા રોહિતને જોઇને બધે જ થાક ભૂલી જતી હતી. એક રીતે તે તે તપ જ કરી રહી હતી.
કાશીના રાજા ચંદ્રશેખર ધર્મનિષ્ઠ અને ન્યાય પરાયણ હતા. તેની પ્રજા પણ ધર્મનિષ્ઠ હતી. એટલા માટે કાશીમાં સદાય સુકાલ રહેતો હતો. પરંતુ થોડા દિવસથી કાશીમાં મહામારી ફેલાઈ ગઈ. એક પછી એક બાળકે-વૃદ્ધો મરવા લાગ્યાં. રાજાને ઘણું ચિંતા થઈ. કારણ કે આ મહામારી ન બનવા જેવી વાત હતી.
એક દિવસ કાશીના મહાત્મા પોતાની સાથે એક શિકારીને લઈને રાજસભામાં આવ્યા. શિકારીના હાથમાં પાંજરામાં પૂરેલો એક પિપટ હતો. રાજા ચંદ્રશેખરને પોપટ બતાવતાં મંત્રીએ કહ્યું
રાજન ! આ ઘણો વિચિત્ર પોપટ છે. માનવીની ભાષામાં બેલે છે.”
રાજાએ કાંઈ બીજી જ વાત કહી. “મહામંત્રી ! પિોપટ તે વિચિત્ર હશે જ, પણ આ દિવસેમાં આપણી પ્રજાની દશા પણ વિચિત્ર છે. નગરમાં મહામારી ફેલાઈ રહી છે. અકાળે મૃત્યુ થઈ રહ્યાં છે. એના પર નિયંત્રણ લાવવું પડશે. આપણા ધર્મ નગરીમાં આવું
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭૧
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-૨ કેમ થઈ રહ્યું છે, એની તપાસ કરાવો.
મંત્રીએ કહ્યું
રાજન્ ! કાશીની મહામારીથી હું અજાણ નથી. એના માટે મેં જે ઉપાય વિચાર્યું છે, તે સાંભળો. આપણું નગરીમાં એક તાંત્રિક મંત્રસિદ્ધ આવ્યા છે. સેંકડો લોકોને તેમણે નવું જીવન આપ્યું છે. આ દિવસ તેની આજુબાજુ ભીડ ઘેરાયેલી રહે છે. તેને અહીં બેલા તે તે ચોક્કસ જણાવી દેશે કે કાશીમાં આ ઉપદ્રવ કેમ થાય છે. કારણ કે તે પુષ્પ દર્શન, દષ્ટિબંધ, મુઠ્ઠી બંધ, આકાશબંધ તથા સારા વિચાર વિગેરે અનેક વિદ્યાઓને જાણવા વાળા છે. મહામારીનું કારણ બતાવવાની સાથે તે તેનું નિવારણ પણ જણાવશે.”
એવું જ કરો. ઉજજયિનીના મંત્ર જાણનારને તરત જ લાવે.”
રાજાએ અનુમતિ આપી તે મંત્રીએ ચાર રાજસેવકોને મંત્ર જાણનારને બેલાવવા મેકલી દીધા. જ્યારે રાજસેવકે મંત્ર જાણનારને બોલાવવા ચાલ્યા ગયા, ત્યારે રાજાનું ધ્યાન શિકારી તરફ ગયું. તેમણે તેના પિપટની બાબતમાં પૂછ્યું
તારા આ પિપટમાં શી વિશેષતા છે ? ભણાવવાથી માનવ વાણું તો બધા જ પિપટ બેલે છે?
શિકારીએ જણાવ્યું–
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-૨
પૃથ્વીનાથ ! ગેાખાવેલા શબ્દોનું ઉચ્ચારણ તેા ઘણા જ પાપટ કરે છે. પણ આ પાપટ તેા ઘણું જ અદ્ભુત છે. પેાતાના તરફથી[શાસ્ત્રની વાતા જણાવે છે. દરેક વિષય પર વાત કરે છે.’
૩૭૨
રાજા પાપટની વાત સાંભળવા ઉત્સુક થઈ ગયા. તે કાંઇ કહેવા ઈચ્છી રહ્યો હતા કે તરત જ કાશીની એક વેશ્યા રડતી કકળતી સભામાં આવી અને રડતાં રડતાં કહેવા લાગી
અન્નદાતા, રક્ષા કરા. ઉછરેલી પાછરેલી સાજી નરવી ગઈ. તે મારી એકની સારી હતી અને બેઠાં
મારી જુવાન પુત્રી અચાનક જ મરી એક પુત્રી હતી. થાડી વાર પહેલાં તે એઠાં જ તેનું પ્રાણ પંખેરુ ઊડી ગયું.
અન્નદાત્તા ! જો તમે કશા જ ઉપાય નહીં કરા તા અમે બધાં કાશી છેાડીને ચાલ્યા જઇશું.'
વેશ્યા પ્રસકે ને ધ્રુસકે રડી રહી હતી. ત્યારે મત્ર જાણનાર પણ આવી પહેાંચ્યા. રાજાએ વેશ્યાને આશ્વાસન આપતાં કહ્યું—
સુંદરી ! તારી કન્યાના મૃત્યુના અમને ઘણા જ શેાક છે. એટલા માટે આ મંત્ર જાણનાર અહી પધાર્યા છે. એ મહામારીના કારણનું નિવારણ જણાવી આપણને બધાને કૃતા કરશે.’
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-ર
હવે તેા વેશ્યા મત્ર જાણનારના પગમાં પડી ગઇ અને
એલી—
૩૩
‘મહારાજ ! હું તો લુંટાઈ ગઈ. કારણ કે નિવારણથી મને શું મળશે ? મારા ઘરમાં તા અંધારુ' થઈ ગયુ’. મારી દીકરી મને પાછી અપાવી દો.’
મંત્ર જાણનારે પોતાના પગ પાછા ખસેડતાં વેશ્યાને
કહ્યુ—
કલ્યાણી ! તું મારી સાધનાના ચમત્કાર તા જો.’
આમ કહેતાં મત્ર જાણનારે અજલિમાં જળ લઈને સભાની ભૂમિ પર છાંટયું અને બોલ્યા
કલ્યાણી ! થાડી જ વારમાં તારી પુત્રીને જીવતી થવાના સમાચાર આવવાના જ છે.'
બધા આશ્ચયથી મંત્ર જાણનારના માં તરફ જોવા લાગ્યા. રાજા ચંદ્રશેખર તા ઘણા જ ચિત અને પ્રભાવિત થયા. તેમણે મંત્ર જાણનારને કહ્યુ
હું મહાભાગ ! મેં જેવું સાંભળ્યું એવુ જ મેળવ્યું. હવે કૃપા કરીને એ પણ જણાવા કે મારા ધર્મ રાજ્યમાં મહામારીના આ પ્રકાપ કેમ થયા. કયા પાક્ષ પાપાચારને કારણે મારી પ્રજા ત્રાહિમામ ત્રાહિમામ થઈ ગઈ છે ?”
રાજા ચદ્રશેખર મંત્ર જાણનારના માં તરફ જોવા
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭૪
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-ર
લાગ્યા. ત્યારે વેશ્યાની બે દાસીઓ દેડતી દોડતી આવી અને હર્ષિત થઈને વેશ્યાને કહેવા લાગી
સ્વામિની ! તમારી પુત્રી મદનજા શિવશિવ કહેતાં જીવતી થઈ ગઈ. ઘણે મેટે ચમત્કાર થઈ ગયો. હવે તમે તરત જ ભવનમાં પધારો.”
વેશ્યાએ પછી તો મંત્ર જાણનાર કે રાજાની તરફ ના પણ જોયું અને પોતાની દાસીઓની સાથે સભામાંથી બહાર નીકળી ગઈ. હવે તે રાજા ચંદ્રશેખર મંત્ર જાણનારને જ ભગવાન સમજવા લાગ્યા. તેમણે ફરીથી પ્રાર્થના કરી
મહાભાગ ! મારા પર અને મારી પ્રજા પર ઉપકાર કરે. જો તમે મને કૃતકૃત્ય કરશે તે તમારા માટે કાંઈ પણ આપી શકાય તેવું નહીં હોય. હું જીવન ભર તમારે ઋણું અને આભારી રહીશ.”
મંત્ર જાણનારે કહ્યું,
રાજન્ ! એક ચમત્કાર તો તમે જોઈ જ ચૂકયા છે. સાધક માટે કાંઈ પણ અસંભવ નથી. ગુરુ ચરણની કૃપાથી હું સૂર્યને પણ સ્થિર કરી શકું છું. તમે કહો તે શેષનાગને પણ નચાવી બતાવું. તમારી સમસ્યા તો કંઈ પણ નથી.”
ઓમ કહેતાં મંત્ર જાણનારે આંખ બંધ કરી દીધી. તેને ધ્યાનમગ્ન. જોઈ બધા શાંત થઈ ગયા. થોડીવાર પછી
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-૨
૩૭૫
આંખ ખોલીને મંત્ર જાણનારે કહ્યું- ,
“રાજન્ ! તમારી નગરીમાં એક રાક્ષસી આવી છે. તેના કારણે આ ઉપદ્રવ છે. જયાં સુધી તે કાશીમાં રહેશે, ત્યાં સુધી કે મરતાં રહેશે.”
રાજા સ્તબ્ધ થઈ ગયા. તેમણે મંત્રી તરફ જોયું. મંત્રીએ મંત્ર જાણનારને પૂછયું
“પરમ પૂજ્ય ! તે રાક્ષસી નગરના ક્યા ભાગમાં છે ? તેને કેવી રીતે મારી શકાય છે ? તમે અમને બધું જ જણાવવાની કૃપા કરો.”
મંત્ર જાણનારે જણાવ્યું
મંત્રીવર ! તે અદશ્ય થઈને જ કાશીમાં રહે છે. હું મારા મંત્ર બળ વડે તેને હમણાં જ સભામાં બોલાવું છું.”
મંત્ર જાણનાર મંત્ર ભણવા લાગ્યો અને મંત્ર ભણીને ધરતી પર જળ છાંટવા લાગે. પછી તેણે ઘણું જોરથી કહ્યું
‘દુષ્ટા ! આવતી કેમ નથી ? તારો અંત આવી ગયો છે. જલ્દી આવઆવ, આવ, આવ...........”
બધાએ જોયું, વાળ વીખરાયેલા એક ગોરા વર્ણ વાળી સ્ત્રી સભામાં આવી ઊભી થઈ ગઈ. તેની આંખે ફાટેલા જેવી હતી. એવામાં સુંદર અને ઉજળી હતી, પણ હિમ-પીડિત કમલિની જેવી લાગતી હતી. તેને જોઈને બધા આશ્ચર્યમાં
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-૨
ડૂબી ગયા. ત્યારે મંત્ર જાણનારે રાજાને કહ્યું
રાજન ! તે રાક્ષસી આ જ છે. તેને બોલાવવાનું મારું કામ હતું. હવે એનો વધ કરવો, કરાવો તમારું કામ છે.”
રાજાએ ક્રોધથી દાંત કચકચાવ્યા અને હાજર રહેલી રાક્ષસીને કહ્યું
દુષ્ટા ! જે તે સ્ત્રી ના હેત તે મારી તલવારથી જ તારો વધ કરત, પણ હવે કાલદંડ ચંડાળ જ તારે પ્રાણ લેશે.”
રાજાએ કાલદંડને બોલાવવા માટે માણસ મોકલ્યો. પોતાના દાસ હરિયા (હરિશ્ચન્દ્ર)ને લઈને કાલદંડ હાજર થયો. રાજાએ કાલદંડને આદેશ આપ્યો અને કાલદંડે પોતાના દાસને કહ્યું
આ રાક્ષસીને વધ કરી નાખ.”
હરિશ્ચન્દ્ર ઘણી જ મૂંઝવણમાં પડી ગયા. વિચારવા લાગ્યા
“હા દેવ ! મારે અકૃત્ય પણ કરવું પડશે ? મારી જ પ્રિયાને હું વધ કરું ? મારા હાથે જ તે વેચાઈ તે પણ તમને શાતિ ના મળી ? ઈશ્વર ! તું મારે જ જીવ કેમ નથી લઈ લેતો ?
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-૨
શિકારીના હાથમાં રહેલા બધ પાંજરાના પાપટ એકાએક જ એલી પડયા
૨૭૭
હે ઈક્ષ્વાકુ કુળભૂષણ રાજા હરિશ્ચન્દ્ર ! વસુભૂમિ નામા આ પાપટ તમને પ્રણામ કરે છે. પરમ સતી સુતારાને પણ હું નમન કરું છું.'
બધા આશ્ચયથી પાપટ તરફ જોવા લાગ્યા. રાજા પર તા મત્ર જાણનારને અમિટ પ્રભાવ હતા, એટલા માટે પિટના વાકયથી તેમને ચીડ ચડી અને મેલ્યા
પાપટ ! તું ખેલે છે તે સારું, પણ આ વિચાર વિનાની વાતા કેમ કરી રહ્યો છે ? અચેાધ્યાના નરેશ હરિશ્વન્દ્ર અને તેમની ધર્મ પત્ની અહીયાં ક્યાંથી આવ્યાં ’
પાપટ મૌન થઇ ગયા. મત્રીએ રાજા હરિશ્ચન્દ્રને પૂછ્યુ - ચંડાળદાસ ! તું આ પાપને જાણે છે ? એ શું કહી રહ્યો છે ? શું તું હરિશ્ચન્દ્ર છે ?” મહારાજ હરિશ્ચન્દ્રે કહ્યુ
‘મંત્રીશ્વર ! હું તેા કાલદડના ખરીદાયેલા દાસ છું. પેાપટની વાતા તેા પાપટ જ જાણે.’
રાજાએ મંત્રીને કહ્યું
મંત્રી! પાપટની વાતામાં શું ધ્યાન આપવું ? એ તા આખરે પક્ષી જ છે. તમે આ રાક્ષસીના વધની વ્યવસ્થા
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭૮
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-૨
કરે. એને એક ગધેડા પર બેસાડીને નગરમાં ફેરવો. પછી કાલદંડને આ દાસ તેને વધ કરશે.”
મંત્ર જાણનાર મનમાં ને મનમાં ઘણે જ ખુશ થઈ રહ્યો હતે. ઝટપટ એક ગધેડે પણ મંગાવી લેવામાં આવ્યો. આમ થતું જોઈ પોપટે ફરીથી કહ્યું
કાશી નરેશ! આ માયાવી મંત્ર જાણનારના ચક્કરમાં ફસાઈ જઈને તમે ઘણે મોટે અનર્થ કરી રહ્યા છો. તમે એક સતીને વધ કરાવશે તો તમે અને તમારી પ્રજા મહા દુઃખ ભોગવશે. હું સાચું કહું છું. મારા પર વિશ્વાસ કરે. જેને તમે રાક્ષસી માની રહ્યા છો, એ મહારાણી સુતારા છે અને દાસ રૂપ મહારાજ હરિશ્ચન્દ્ર છે.”
પપટી તારી વાત સાચી હોય કે જૂઠી, પણ તેનો કેઈ આધાર નથી, આધાર વગરનુ સત્ય પણ જૂઠું માનવામાં આવે છે. મંત્ર જાણનારને ચમત્કાર તે મેં પ્રત્યક્ષ જોયે છે. હું મંત્ર જાણનારના વાકયને કેવી રીતે ઉથાપી શકું ?”
પિપટે કહ્યું –
“રાજન ! હું પ્રમાણ આપી રહ્યો છું. તમે એક ચિતા. તૈયાર કરાવે. તેમાં અગ્નિ પ્રગટાવડાવો. જે આ મહારાણી સુતારા અને આ મહારાજ હરિશ્ચન્દ્ર હશે તે સળગતી ચિતામાં કૂદી પડવા છતાં પણ હું નહીં બળું. શીલ- પાલન
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-ર
અને સત્યવ્રતની આ જ ઓળખાણ થશે.’
રાજાએ તરત એક ચિંતા તૈયાર કરાવી. તેમાં અગ્નિ જવાળાઓ પ્રગટાવવામાં આવી. જ્યારે આગની જવાળાઓ ઉંચે જવા લાગી તે રાજાના સંકેતથી શિકારીએ પાંજરાનુ દ્વાર ખાલી નાખ્યું. ચમત્કાર થયા. પેાપટ સળગતી ચિતામાં આળેાટવા લાગ્યા. પણ તેની પાંખે પણ ના મળી. બધા ઘણા.. વિચારમાં પડી ગયા. રાજા ચ'દ્રશેખર કિક વ્ય વિમૂઢ થઈ ગયા. તેમણે મંત્રીને પૂછ્યું
૩૭૯
‘મત્રી ! મેલા, કાણુ સાચું છે ? મંત્ર જાણનાર પણુ ચમત્કારી છે અને પાપટે પણ ચમત્કાર કર્યાં છે.’
મંત્રી ઘણા જ બુદ્ધિશાળી હતા. તેણે કહ્યું—
સ્વામી ! સાચા જૂઠાના ચકકરમાં ના પડેા. પશુ એટલુ* માની લે કે આ શ્રી રાક્ષસી ના હાઇ શકે. આ અને અચેાધ્યાનાં રાજા રાણી ભલે ના હોય, પણ નિરપરાધ અવશ્ય છે. મને તેા મંત્ર જાણનારા જ પાખડી લાગે છે. આ મહામારી તેની જ માયા છે. પહેલાં ઝેર આપીને પછી . સારવાર કરવા વાળા માણસા આવું જ કરે છે.'
પેાતાની પેાલ ઉઘડતી જોઈ મંત્ર જાણનાર ખસવા લાગ્યા. ત્યારે રાજાએ તેને ઊઠતાં જોઇ લીધા. રાજાએ. પેાતાના સેવકાને તેને પકડવા માટે આદેશ આપ્યા.
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૦
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-ર
પણ એ તા એકાએક અદૃશ્ય થઇ ગયા. હવે બધાને વિશ્વાસ થઈ ગયા કે આ કેઈ દેવ અથવા અસુર હતા. એણે જ પાતાની માયા ફેલાવી હતી. રાજાએ રાક્ષસી રૂપ સુતારાને ઇંડી દ્વીધી. હરિશ્ચન્દ્ર પણ પેાતાના માલિક કાલદડની સાથે ચાલ્યા ગયા. બધાના ગયા પછી રાજાએ શિકારીને તેના પેપટની કિંમત પૂછી તે શિકારીએ કહ્યુ
‘રાજન ! પક્ષીઓને વેચવાં એ તે મારી જીવિકા છે. પણ આ પેાપટને હું વેચીશ નહી. કારણ કે તેણે મને મનાઈ કરી છે. આની વાતા સાંભળીને જ લેાકેા મને એટલુ ધન આપી દે છે કે મારૂ કામ થઈ જાય છે.’
રાજા ચંદ્રશેખરે પણ શિકારીને ધન આપીને વિદાય કર્યાં. ધીરે ધીરે તેની જાતે જ કાશીમાં ફેલાયેલા મહામારીના પ્રકેાપ શાંત થઇ ગયા. બધા સુખેથી રહેવા લાગ્યા.
કાશી નગરીના રહેઠાણથી દૂર ગગાના કિનારે જમણા હાથ પર એક સ્મશાન છે. તેનું ક્ષેત્રફળ વિસ્તૃત છે. ગગાના બીજા કિનારા પર ગાઢ વન છે અને જે કિનારા પર આ સ્મશાન છે, તેના પર પણ વનશ્રી ફેલાયેલી છે. સ્મશાનની ભૂમિમાં જ્યાં ત્યાં દૂર દૂર વડ, પીપળેા, બાવળ વિગેરેનાં ઝાડ છે. ક્યાંક-કયાંક ખજૂર અને તાડનાં વૃક્ષ પણ છે.
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-૨
-
૩૮૧
મહારાજ હરિશ્ચન્દ્ર આ સ્મશાનના રખેવાળી કરે છે અને રાત્રે પણ ત્યાં જ રહે છે. તેમને માલિક ચંડાળ તેમને હરિ કહીને બોલાવે છે. બધાનું અંતિમ શરણ આ સ્મશાન જ છે. ઓલવાઈ ગયેલી ચિતાઓની રાખ ઠેર ઠેર ફેલાઈ છે. કયાંક કયાંક ચિતા પણ સળગી રહી છે. રાતને સમય છે. શિયાળોના બેલવાનો અવાજ આવી રહ્યો છે. અને કાલદંડને ખરીદાયેલો દાસ હરિ હૂ-હૂને અવાજ સાંભળવાને ટેવાઈ ચૂક્યા છે.
હરિયે એક ઝાડની નીચે બેઠા છે. આખું શરીર ઉઘાડું છે. ઘુંટણથી ઉપર સુધી પેટીયું લપેપ્યું છે. હાથમાં દંડ છે. દાઢી વધેલી છે. માથા પર સફેદ અને કેરું કપડું લપેટાયું છે, જે કદાચ શબના કફનમાંથી ફાડીને બાંધ્યું છે. વૃક્ષમાં લગાવેલી મસાલ સળગી રહી છે. શરીરના સહારે લાકડી રાખી છે. એક પાથરણું નીચે બીછાવેલું છે અને ઓઢવા માટે કાળો કામળો એક તરફ રાખ્યો છે. જળની ઝારી ગંગા જળથી ભરી રાખી છે. દિવસમાં બે વાર કાલદંડ પિતાના દાસ હરિયાના કાર્યની હાજરી જોવા આવે છે, ત્યારે તે તેમના માટે જાડી જાડી ચાર રોટલી લઈ આવે છે. ભોજનને ચેાથે ભાગ હરિયે વન બિલાડા, કૂતરા વિગેરેને ખવડાવી દે છે. દિવસે તે આખા સ્મશાનમાં ફરે.
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૨
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-1
છે. અને રાત્રે આ વૃક્ષની નીચે પડે રહે છે.
જયારે કેઈ શબને અગ્નિ સંસ્કાર માટે લાવવામાં આવે છે તે તે તરત જ સમજી જાય છે કે કેઈ આવી ગયું છે. રાતના શાંત વાતાવરણમાં ડાઘુઓનો પગરવ તે સ્પષ્ટ સાંભળી લે. મોટા ભાગના શબેની સાથે તેમનાં સ્વજનો, પરિવાર રડતાં રડતાં આવે છે. અને તેમના કરુણ વિલાપાએ જાણે તેમના હૃદયને પત્થરનું બનાવી દીધું છે. હરિયાને તો કરુણ આક્રંદ સાંભળવાનો અભ્યાસ જ થઈ ચૂક્યા છે. તેથી જરા પણ પ્રેમ બતાવ્યા વિના તે પરિવારના માણસ પાસેથી અડધું કફન માગી લે છે. કઈ કઈ શું, વધારે પડતાં લેકે તેમને ધમકાવે છે. મહારાજ હરિશ્ચન્દ્રને બધું જ સાંભળવું પડે છે. કોઈ કહે છે –
“ઊભો રહે. હમણ દઈએ છીએ. અમારું તો માણસ ગયું અને તને કફનની પડી છે.”
હા, આ લોકેનું તે આ જ કામ છે. જમદ્દત જેવા આવીને ઊભા રહે છે. આપીએ છીએ ભાઈ, બેસવા તે દે
કેઈ કહેતું
“ચંડાળનો આ દાસ તે એવી જ પ્રાર્થના કરતે હશે કે વધારે મરે તે વધારે વસ્ત્ર મળે.'
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર ર
અરે, આ લેાકા માણસા થાડા હોય છે ? કાઇનાં આંસુ તેમના માટે ખુશાલી હાય છે.’
૩૮૩
મહારાજ હરિશ્ચન્દ્ર બધું જ સાંભળતા. શુ' તે સાચેસાચ પત્થર હૃદયના હતા ? તેમને કાણુ જાણતું હતું કે કાઇના મૃત્યુથી તેમનુ શમેશમ રડતુ હતું. પણુ આંસુ અહાર નહાતાં આવતાં, કારણ કે કર્તવ્ય ધર્મ ઘણા કઠોર હાય છે. ધન્ય પરીક્ષા !
આવી વાતા તા માટા ભાગે કાયમ જ થતી હતી. મહારાજ હરિશ્ચન્દ્ર પથારી પર સૂઇ ગયા. અડધી રાત ઉપર વીતી ગઇ હતી. હવે તેને કાઈ શમને આવવાની રાહ જોવાની નહાતી. કારણકે આસ્તિક લેાકેા અડધી રાત પછી અગ્નિ સંસ્કાર કરવા આવતા નહાતા. વિશેષ ચુસ્ત માણસા તા સૂર્યાસ્ત પછી અગ્નિ સૌંસ્કાર નહાતા કરતા. પણ કયારેક કયારેક થોડા સુધારાવાદી શાસ્રોની ઉપેક્ષા કરી ઈચ્છે ત્યારે આવી જતા હતા. મહારાજ હરિશ્ર્ચન્દ્ર વિચાથુ, સૂઈ લઉં. કાઇ આવશે તે આંખ આપે। આપ ખૂલી જશે.’
મહારાજ હરિશ્ચન્દ્રની આંખ મીચાઈ જ હતી કે તેમણે એક ના કરુણ વિલાપ સાંભળ્યા. અમકીને જાગી ગયા—અરે, શુ` કોઇ આવી ગયુ ? એક હાથમાં લાકડી
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૮
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર
અને બીજામાં મશાલ લઈને રડવાના અવાજ પકડતાં એક ડશી સ્ત્રીની પાસે પહોંચ્યા. તે કઈ રાજવધૂ અથવા કઈ શેઠની પુત્રવધૂ જેવી લાગતી હતી. એકલી હતી. તેની પાસે કેઈ શબ નહોતું. મહારાજ હરિશ્ચન્દ્ર પછયું
“સુભાગે ! તું અહીં બેસીને કેમ રડી રહી છે ? રડવાથી હવે શું મળશે ? બધાની જીવનયાત્રા અહીં જ પૂરી થઈ જાય છે. આજે સવારે જે શેઠને પુત્ર મરી ગયો હતો, તેમની તું પત્ની તે નથી ને?”
મહારાજ હરિશ્ચન્દ્ર સારા એવા પ્રશ્નો પૂછી નાખ્યા. વિલાપ કરતી તે તેમની સામે ટગર ટગર જતાં બેલી
મારા પુણ્ય પ્રતાપથી હજુ તે હું સધવા છું. પણ મારે સુહાગ અસ્ત થવા ઇચ્છે છે. ત્યાં જુઓ, વડના વૃક્ષની ડાળી પર ઉંધા લટકેલા મારા સ્વામી છે. તે જ તમને જણાવશે.”
મહારાજ હરિશ્ચન્દ્ર ઉંધા લટકેલા યુવક પાસે પહોંચ્યા. તેમણે ધ્યાનથી જોયું તો તે યુવક રાજકુટુંબનાં બધાં લક્ષ
થી યુકત હતું. તેમણે વિચાર્યું, આ તે રાજકુમાર જ હવે જોઈએ અને આ રાજાની પુત્રવધૂ-આ રાજપુત્રની પત્ની હશે. પણ આની આવી દશા? તેને પૂછું. તેમણે
પૂછયું
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-૨
છે ?’
૩૯૫
'ભાઈ ! તુ કાણુ છે ? તારી આવી દશા કેાણે કરી
યુવક બેલ્યા
પેલા કુ'ડમાં સળગતા અગ્નિ તા તમે જોઈ જ રહ્યા છે ને ? ભાઈ, હવે એમાં મારી આહુતિ અપાશે. અમે બંને અમારા સૂવાના ઓરડામાં સૂતાં હતાં ત્યારે એક વિદ્યાધરી અમને અહી લઇ આવી. તેણે મને ધેા ટી'ગાડયા છે. હવે સ્નાન કરવા ગઈ છે. આવતાં જ મારા હામ કરશે અને કાણ જાણે શુ સિદ્ધ કરશે.’
હવે મહારાજ હરિશ્ચન્દ્રે વિચારવા લાગ્યા અને ઈશ્વરને વારવાર ધન્યવાદ આપતાં નિશ્ચય કરવા લાગ્યા—આહ ! આ કેવા સુદર અવસર છે. પાપકારની સાથે જ આ ભાર રૂપ જીવનથી છુટકારા. રાજકુમારની જગ્યાએ હું ટિ ગાઈ જાઉ તા મારા શરીરથી હામ થશે. એકી સાથે ત્રણ કામ– રાજકુમારનુ જીવન બચશે, વિદ્યાધરીને સિદ્ધિ મળશે અને આત્મહત્યાના પાપમાંથી ખચીને હું મૃત્યુને વરીશ. હવે જીવવામાં શું આણુ છે, જેથી હું જીવતા રહું ?” મહારાજ હરિશ્ચન્દ્રે મરવાના નિશ્ચય કરી જ લીધે અને
રાજકુમારને કહ્યું
૧૫
‘રાજપુત્ર હુ...! તને બંધન મુકત કરું છું. તું તારી
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૬
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર પ્રિયાને લઈને ઘેર જા. તારી જગ્યાએ હું ટિંગાઈશ”
રાજકુમાર ઘણું મૂંઝવણમાં પડે અને બોલ્યા
ચોકકસ જ દાસના વેશમાં તમે કઈ દેવ છે. આટલા પરોપકારી તે દેવ પણ નથી હોતા. તમને ધન્ય છે. તમારા જેવા પરોપકારીઓના બળથી જ તે ધરતી ટકી છે. પણ શું મારું કઈ કર્તવ્ય નથી ? હું તે મારા જ મોત પર મરી રહ્યો છું. હું મારું સ્થાન તમને કદાપિ ના આપી શકું.'
હરિશ્ચન્દ્ર રાજાએ આગ્રહ કર્યો–
રાજકુમાર ! જ્યારે વરસાદ વરસે છે ત્યારે ખેડૂતે માટે આનંદ અને ધાબીઓ માટે શાક પેદા કરે છે. આ મૃત્યુ મારા માટે આનંદનું કારણ છે. તું મને તારું સ્થાન આપે એ તારે મારા માટે ઉપકાર જ છે. તારે તે હજુ ઘણું બધું કરવાનું છે. મારા માટે કોઈ રડવા વાળું પણ નથી. જલ્દી કર. ક્યાંક વિદ્યાધરી ના આવી જાય.”
રજકુમારે મહારાજ હરિશ્ચન્દ્રને અતિ આગ્રહ સ્વીકારી લીધા. તરત અદલા-બદલી થઈ ગઈ. હરિશ્ચન્દ્રને ધન્યવાદ આપતાં પતિ-પત્ની પિતાના ભવન તરફ ચાલી ગયાં. થેડી જ વાર પછી વિદ્યાધરી સ્નાન વિગેરેથી પરવારી આવી પહોંચી. તે હમ કરવા અગ્નિ કુંડની પાસે બેઠી, મહારાજ
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-૨
* ૩૮૭.
- હરિશ્ચન્દ્ર પિતાનાં અંગે કાપી કાપીને વિદ્યાધરીની પાસે ફેંકવા લાગ્યા. લોહીની ધારા વહેવા લાગી. અગ્નિકુંડમાં માંસના બળવાથી દુધ ફેલાવા લાગી. એનાથી આકર્ષાઈ, માંસનાં લોભી શિયાળ આવી ગયાં. તે કયારેક લોહીચાટતાં અને કયારેક માંસના ટુકડા લેવા અગ્નિકુંડ તડફ ધસતાં. આનાથી વિદ્યાધરીના સિદ્ધ કાર્યોમાં વાંધો પડવા લાગે. ત્યારે લાચાર થઈ વિદ્યાધરીએ તેના પતિ વિદ્યાધરનું સ્મરણ કર્યું અને સ્મરણ કરતાં જ વિદ્યાધર આવી પહોંચે. ત્યારે વિદ્યાધરીએ તેને કહ્યું
“આ જડ શિયાળોને રેકે. આ તો હાથ પણ નથી ઊઠાવવા દેતાં.”
પરંતુ જડ શિયાળોને વિદ્યાધર પણ ના રોકી શક્યો. તે ઘણે જ ઉપદ્રવ કરવા લાગ્યાં. ડી વાર માટે સિદ્ધિનું કાર્ય શેકાઈ ગયું. બળતા માંસની દુર્ગધ વાયુ વેગની સાથે નજીક જ તપોવનમાં પહોંચી. ત્યાંના સાધુ તરત જ ઘટના સ્થળ પર આવ્યા. તેમને જોતાં જ વિદ્યાધરી રફુચકકર થઈ ગઈ. આ સાધુઓમાં મહર્ષિ કૌટિલ્ય પણ હતા. તે મહારાજ હરિશ્ચન્દ્રને જાણતા હતા. સાથે જ તેમનું સત્યવ્રત, સાધુ-સેવા વિગેરે સગુણેથી પરિચિત હતા. તેમણે જોયું કે મંદ શ્વાસ સિવાય મહારાજ હરિશ્ચન્દ્રમાં જીવનનું
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૮
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર
કેઈ લક્ષણ બાકી નથી. તેમણે તરત હરિશ્ચન્દ્રરાજાને નીચે ઉતાર્યા અને દિવ્ય વન ઔષધે તથા પિતાના તપ બળથી તેમને પૂર્ણ નીગી અને સ્વસ્થ કરી દીધા. આ જીવદાન માટે તેમણે મહર્ષિને ધન્યવાદ તે આપ્યા, પણ આને પિતાના માટે તે અભિશાપ જ માન્યું. પણ વિધાતાના લેખને કે ટાળી શકે છે? હજુ તે તેમને વધારે તપ કરવાનું હતું. સવાર પડવાની તૈયારી હતી, તે પણ અંધારું હતું. મશાલ અને લાકડીને લઈને સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર પિતાની પહેલાંની જગ્યા પર આવી ગયા. આવી રીતે સ્મશાનની રખેવાળીમાં તેમના દિવસે વીતી રહ્યા હતા. તેમણે પોતાને એકલા માની લીધા હતા. સુતારા અને હિતાશ્વને મળવાની તેમને આ
જીવનમાં કેઈ આશા નહોતી. પરંતુ આ તરફ સુતારાને તે પિતાની આ પ્રાર્થના પર વિશ્વાસ હતો કે–તેને પુણ્યન મે ભર્તા હરિન્દ્રોઅસ્તુ વૈ પુનઃા !”
હે લાલી નું મને છોડીને કયાં જાતે રહ્યો ? તારા વિના હું કેવી રીતે જીવીશ? ઊઠ લાલ, એક વાર તે મા. કહી દે !”
સમશાનના રખેવાળ હરિયાએ આ કરુણ આકંદ સાંભળ્યું તો પોતાના સ્થાન પરથી ઊઠયા–“જઉં, અડધું કફન લઉં.
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-૨
૩૮૯
મારું કાર્ય પણ કેવું છે ! મારે રોજ ચીસો અને વિલાપ સાંભળવા પડે છે.”
ભયાનક અંધારી રાત હતી. મહારાજ હરિશ્ચન્દ્ર મશાલ લઈને ગયા હતા, પણ તીવ્ર વાયુએ તેને પણ હલવી નાખી હતી. તે રુદનના સહારે જ મૃત બાળકને ખેાળામાં લઈ તે વિલાપ કરી રહી હતી. મૃત પુત્રની માતાએ વિલાપ કરતાં કહ્યું
લાલ! તારે તે અયોધ્યાના રાજા બનવાનું હતું. પણ ક્રૂર દેવ તને દાસત્વ કરતાં પણ ના જોઈ શક્યા. હવે જયારે હું ક્યારેક મારા સ્વામીને મળીશ તે તેમને શું જવાબ આપીશ ?”
મહારાજ હરિશ્ચન્દ્ર થડા ચમક્યા. ત્યારે વાદળોના આછા પ્રકાશમાં તેમણે પોતાના પુત્ર રોહિતાશ્વ અને સુતારાને ઓળખી લીધાં. તેમનું હૃદય ચિરાઈ જઈ રહ્યું હતું. ભારે સ્વરમાં બેલ્યા
પ્રિય સુતારા ......અને તે બેભાન થઈ ગયા. રાણ સુતારાએ પણ પિતાના પ્રાણનાથને ઓળખી લીધા અને તે પણ બેભાન થઈ ગઈ. ઘણી વાર પછી જ્યારે જાતે જ બંનેની મૂછ ઉતરી તે તેઓ આંસુઓથી ધરતી પલાળવા લાગ્યાં. બંને મળ્યાં પણ કેવી દશામાં મળ્યાં ધીરજ ધરીને હરિશ્ચન્દ્ર
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯૦
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દર
રાજાએ પૂછ્યું--
પ્રિયે! આપણા હદયને ટુકડે કેવી રીતે ચાલ્યો ગયો? હું ઘણે અભાગી છું. મને માત કેમ નથી આવતું ?
સુતારાએ પોતાના કાન પર હાથ મૂકી દીધા અને તેણે પુત્રના મરણને આ અહેવાલ સંભળાવ્યા- “હિતાશ્વ બ્રાહ્મણના માટે કૂલ લેવા ગયા હતા. ત્યારે વાડીમાં એક સાપે તેને ડંખ માર્યો અને તમારો લાડકો સદાને માટે સૂઈ ગયો.” સુતારા આ બધું જણાવી જ રહી હતી ત્યારે હરિશ્ચન્દ્ર રાજાએ પોતાના માલિક કાલદંડ ચંડાળને આ પિકાર સાંભ
હરિયા ! હરિયા, તું કયાં છે?
મહારાજ હરિશ્ચન્દ્ર તરત જ સાવધાન થઈ ગયા અને પિતાના કર્તવ્યનું ધ્યાન રાખીને સુતારાને કહ્યું
“પહેલાં મને અડધું કફન આપ. તેના વિના તું આપણા પુત્રનો અગ્નિસંસ્કાર નહીં કરી શકે.”
“સ્વામી! આ પુત્ર શું મારે જ છે? તમારે નથી ? હું તેના માટે કફન કયાંથી લાવું?
“સુતારા ! આ સમયે ન તે હું તારે પતિ છું કે ન તે આ બાળકને પિતા, પરંતુ મારા માલિકનો દાસ છું. કફન આપ્યા વિના તું અગ્નિસંસ્કાર નહીં કરી શકે.”
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-૨
૩૧
મહારાણી સુતારા ધ્રુસકે ને ધ્રુસકે રડવા લાગી અને બેલી
હું પણ તે એક બ્રાહ્મણની દાસી છું. કફન કયાંથી લાવું? બ્રાહ્મણે મારા ઉપર એટલી કૃપા કરી છે કે પુત્રની અગ્નિ સંસ્કાર માટે રજા આપી દીધી. મારા પર દયા કરે.”
હું લાચાર છું. કફન તારે આપવું જ પડશે.” રાણીએ કહ્યું
મારી અડધી સાડી ફાડીને તમને આપું છું. અડધીથી મારી લાજ બચાવીશ.”
રાણ પિતાની સાડી ફાડવા તૈયાર થઈ. કેવું અદ્દભુત દશ્ય હતું!” પિતા પોતાના પુત્રનું કફન માગી રહ્યા છે. માતા પિતાની લજજા અડધી કરી રહી હતી. શું મા સરસ્વતી પણ આ કરુણ દશ્યનું વર્ણન કરી શકશે? પવન પણ થંભી ગયેદિશાઓ ડોલવા લાગી. આકાશમાં દેવનાં ટેળાં ધસી આવ્યાં. રાણીએ પોતાના બંને હાથેથી સાડીને પકડી અને'ધમ રહે પતિ કા અમર, સેચ સતી મતિધીર મૃત સુત કા દેતી કફન, શની આંચલ ચીર
જે જ સતીએ સાડીને પાલવ ફાડયો કે આકાશમાં રહેલા દેવધન્ય ધન્ય' કહી ઊઠયા. સ્મશાન ભૂમિમાં દિવ્ય પ્રકાશ ફેલાઈ ગયે. અનેક દેના કંઠમાંથી એક સાથે આ
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯૨
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-ર
સ્વર ગ્રૂ'જ્યાઅનેક દેવા ધરતી પર ઉતરી આવ્યા. હરિયા હરિયા' કરતા ‘હરિશ્ચન્દ્ર સમેા રાજા ન ભૂતા ન ભવિષ્યાતિ.’
હરિશ્ચન્દ્ર અને સુતારા આંખેા ફાડી ફાડીને જોવા લાગ્યાં. અનેક દેવા ધરતી પર ઉતરી આવ્યા. હરિયા હરિયા કરતા કાલદંડ પણ ત્યાં આવી પહોંચ્યો અને તે પણ દેવ રુપમાં પરિવર્તિત થઇ ગયા. આકાશમાંથી દેવગણ પુષ્પવૃષ્ટિ કરી રહ્યા હતા. દુન્દુભિનાદ અને જય-જયકારથી ધરતી અને ગગન બંને જ ગૂંજી ઊઠયાં. રાહિતાશ્વકુમાર પણ જીવતા થઈને સ્તબ્ધ બનીને આમતેમ જોઈ રહ્યો હતા. જયારે ય જયકાર અને દુન્દુભિનાદના કાલાહલ શાંત થયા ત્યારે એક દેવ આ રીતે ખેલ્યા
‘રાન્ ! સત્યની છેલ્લી પરીક્ષા થઈ ગઇ. તમારા જેવા સત્યવાદી મનુષ્યામાં જ શું, દેવ, ગધર્યાં અને કિન્નરીમાં પણ ન તો કાઇ થયુ' છે અને ન તા કાઈ થશે. મહારાણી સુતારા જેવી પતિવ્રતા પણ ત્રિલેાકમાં નથી.
‘રાજન્ ! તમારી સત્યની પરીક્ષા માટે આ બધા દેવાના પ્રપ`ચ રચાયેલા હતા. કુલપતિ આચાર્ય, અ‘ગારમુખ *પિ'જલ વિગેરે ઋષિ-કન્યા વંચના, ઋષિ-પત્ની નિકૃતિ, સૂવરના ત્રાસની સૃષ્ટિ, ગર્ભવતી હરણીના વધ વિગેરે બધી
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્યવાદી હસ્ત્રિન્જર્
૩૯૩
દેવની સૃષ્ટિ હતી. કાશી નરેશ ચંદ્રશેખરની સભામાં ઉજ્જયિનીના મંત્ર જાણનારના ચમત્કારનું પ્રદર્શન, વિદ્યાધરીના હામ વિગેરે બધું જ દેવની માયા હતી. કાલદડ વિગેરે પણ દેવ જ હતા.
રાજન ! એક વાર દેવસભામાં દેવાના રાજા ઈન્દ્ર તમારા સત્યવ્રતની પ્રશંસા કરતાં કહ્યું હતું કે એક વાર તા સૂ પણ શીતળ થઈ શકે છે, પણ ઈક્ષ્વાકુ કુળભૂષણ મહારાજ હરિશ્ચન્દ્ર પેાતાના સત્યવ્રતથી ના ડગી શકે. થાડા દેવાને દેવરાજના આ વાકયમાં શંકા થઈ. તેથી તેમણે તમારા સત્યવ્રતની પરીક્ષા માટે ઓ માયા ફેલાવી.
રાજન ! દેવ દ્વારા તમને આ પરીક્ષા લેવામાં જે જે દુઃખ પડયાં, એના માંટે અમે બધા ક્ષમા માગીએ છીએ. હવે તમે તમારી ઇચ્છા અનુસાર કાઇ પણ વરદાન અમારી પાસે માગી લેા.’
મહારાજ હરિશ્ચન્દ્રે કહ્યુ‘—
દેવગણુ ! ન માગવું તે પણ મારા સત્યવ્રતની
પરીક્ષાના જ એક ભાગ છે. કેાઈની ક્ષત્રિય માટે નિષિદ્ધ છે. ક્ષત્રિય તા ફળ મેળવે છે. આપવું જ ક્ષત્રિયત્વની ઘેાભા છે. મારે કાંઇ
પાસે પણ માગવું પોતાના પુરૂષાનુ
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯૪
જ ના જોઇએ.’
ત્યારે એક ચતુર દેવે કહ્યું
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર -૨
‘માગવું તમારા માટે અકલ્પિત છે,પણ દેવુ* તા નથી. તેથી તમે અમને કાંઈ આપેા.’
દેવ ! તમે માગેા. પહેલાંની જેમ હું અત્યારે પણ આપીશ.”
દેવે માગ્યું
‘હું એ જ માગું છું કે તમે અમારી પાસે કાંઇ માગેા. કારણ કે દેવનાં દન કયારેય ગ્રંથ નથી જતાં.?
મહારાજ હરિશ્ચન્દ્ર દ્વિધામાં પડી ગયા. કારણ કે દેવ. પાસે કાંઈ માગેા.’ આ વચન તેમણે દેવાને આપ્યું હતું. તેથી ખેલ્યા
‘મારા માટે તેા નહી, પણ હું બધા સત્યવાદીઓ માટે એ વરદાન નાગું છું કે તમે સત્ય પર ચાલવા વાળાઓની આટલી કઢાર પરીક્ષા કયારે ય ના લેા કે સત્યથી તેની આસ્થા જ ઊઠી જાય. કારણ કે પરીક્ષાના ઉદ્દેશ્ય સત્યવ્રત પાલનના માટે ઊત્સાહિત કરવુ અને સત્યમાં આસ્થા પેઢા. કરવાનુ' જ હાવુ' જોઇએ. આવી પરીક્ષાઓથી નવા અભ્યાસી વિચલિત થશે અને સત્યની ગરિમા ઘટશે !
દેવે કહ્યું
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-૨
‘રાજન ! તમારા સત્યપરીક્ષì સત્યની ગરિમાને એવી અમર કરી દીધી છે કે હવે તેના ઘટવાના તા કોઇ પ્રશ્ન જ નથી. તમારા જેવા છેલ્લા સત્યવાદી હવે થશે પણ નહીં. તા પણ ભવિષ્યમાં જે સત્યવાદી થશે, તે તમને આગળ. રાખીને ચાલશે. તમારાથી મેાટી પરીક્ષા હવે છે જ કયાં ?
૩૫.
:
રાજન્ ! હવે તા તમે સત્યવાદીના પર્યાય બની ગયા. યુગે યુગ સુધી વિદ્યાથી ઓ વાંચ્યા કરશે -હરિશ્ચન્દ્ર એટલે સત્યવ્રત– સત્યવાદી. તે પણ અમે તમને આપીએ. છીએ કે ભવિષ્યમાં આવું નહીં થાય, કારણ કે જેવી રીતે સૂર્ય એક છે, એવી રીતે સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર પશુ એક જ છે.?
દેવે પેાતાની માયા ફેલાવી. ઘેાડી વાર માટે અંધારુ થયુ. પછી જ્યારે પાછે પ્રકાશ થયા તા તે દિવસના હતા અને હરિશ્ચન્દ્ર મહારાજ અયાધ્યામાં બેઠા હતા. રાજભવનમાં સુતારા અને રાહિતાશ્વની વચ્ચે બેઠેલા હરિશ્ચન્દ્ર મહારાજ. એવું લાગ્યું કે તેમની સાથે બન્યુ, તે એક સ્વપ્ન જોઈને ઊઠયા હેાય. એમ પણ સુખના દિવસેામાં વીતેલાં દુઃખ સ્વપ્નવત જ લાગે છે.
મહારાજ હરિશ્ચન્દ્ર પહેલાંની જેમ અચૈાધ્યાના રાજસિહાસન પર અવસ્થિત હતા. કુલપતિ આયાય રુપી દેવના
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯૬
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-૨
પ્રભાવથી તેમને મંત્રી વસુભૂતિ પટ બની ગયો હતો અને સ્વામિભકત કુંતલ શિયાળ. હવે તે બંને પહેલાંના જેવા રૂપમાં આવીને મહારાજ હરિશ્ચન્દ્રને મળ્યા. એક વખત મહારાજ હરિશ્ચન્દ્ર સરયુના કિનારે ચાલીને તે જગ્યા પર પહોંચ્યા. અંગારમુખ વિગેરે તપસ્વીઓનો આશ્રમ હતો અને
જ્યાં તેમનાથી એક હરણીનો વધ થઈ ગયા હતા. પણ હવે ત્યાં કશું જ નહોતું. સુમસામ- વેરાન વન હતું.
અયોધ્યામાં આવીને મહારાજ હરિશ્ચન્દ્ર અનેક પુણનાં કાર્ય કર્યા અનેક ઔષધ ગૃહે બનાવડાવ્યાં. નવી દાનશાળાઓ પણ ખોલી. પ્રજાના કલ્યાણમાં તેમનું
જીવન વીતી રહ્યું હતું. રાજકુમાર હિતાશ્વ વિદ્યાભ્યાસ કરતાં કરતાં વધતો જતો હતો– સમય તે વીતે છે જ. સમય વીતવાની સાથે રોહિતાશ્વકુમાર વિદ્યાનિષ્ણાત થઈને યુવાન થઈ ગયું. હવે મહારાજ હરિશ્ચન્દ્ર પુત્રને રાજ્ય આપીને જાતે ચારિત્ર ગ્રહણનો વિચાર કરવા લાગ્યા. તેમની શુભ ભાવનાના પ્રભાવથી એકવાર અયોધ્યામાં એક નિગ્રન્થ મુનિ આવ્યા. રાજા અને પ્રજા બધા જ તેમને બધા સાંભળવા ગયા. મુનિએ વિવિધ ઢંગથી ધર્મને બોધ આપે. બધ સાંભળ્યા પછી મહારાજ હરિશ્ચન્દ્ર પૂછયું
“ભગવાન ! ઘણું જ દુઃખ પડવા છતાં પણ સત્યના છોડ્યું
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭
અથવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-૨ એ તે એક જુદી જ વાત છે. પણ જેવી રીતે તમે કહ્યું કે દરેક જાતનું ભેગવવાનુ કૃત કર્મનું ફળ હોય છે. તે મેં પૂર્વ ભવમાં એવું શું દુષ્કાર્ય કર્યું હશે, જેના કારણે હું એક ચંડાળને ખરીદાયેલો દાસ બન્યો. મારા હાથે જ મારે. મારી પત્નીને વેચવી પડી?
મુનિ બેલ્યા
“રાજન ! તમે ઘણું જ ઉત્તમ પ્રશ્ન પૂછ્યો છે. બધું જ દુઃખ તમે પહેલાંનાં કરેલાં કર્મોને કારણે જ ભગવ્યું છે. કર્મનું ફળ તે અટલ છે. પહેલાંના કરતાં કમનું ફળ. ભેગવતાં – ભેગવતાં પણ તમે સત્યના વ્રતને ન છોડયું. એ તમારું આ જન્મનું કર્મ છે. તમે અખૂટ પુણ્યોને સંચય કર્યો છે. પોતાના સત્યા પાલનની અડગતા અને દઢતાને કારણે જયાં સુધી સૂર્ય–ચંદ્ર રહે ત્યાં સુધી તમારું નામ રહેશે. હવે એ સાંભળો કે ક્યાં કર્મોના પ્રભાવથી સત્યની પરીક્ષાના બહાને તમારે આટલાં દુઃખ મળ્યાં.”
રાજા હરિશ્ચન્દ્ર, મહારાણું સુતારા વિગેરે બધા એકાગ્ર! મનથી મુનિની વાત સાંભળવા લાગ્યાં–
ઘણા સમય પહેલાની વાત છે. અમરાવતીનામની નગરીમાં, અમરસેન નામને રાજા રાજ્ય કરતા હતા. તેમની પટરાણનું નામ પણ નગરીને અનુરુપ અમરાવતી જ હતું. રાજાને
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯૮
સત્યવાદી હારે
મંત્રી મત્રિસાર ખૂબ જ બુદ્ધિશાળી અને ચતુર હતું. એક વખત નગરીમાં યુવાન વયના બે યતિ આવ્યા. બંને બાળ બ્રહ્મચારી હતા અને પિતાના સંપ્રદાય અનુસાર તપશ્ચર્યા કરતા હતા. વતનું પારણું કરવા માટે નગરીમાં ફરી રહ્યા હતા. જ્યારે મહારાણી અમરાવતીએ તેઓને મકાનની નીચેથી જતાં જોયા તે દાસી દ્વારા ઉપર બેલાવી લીધા. એક યતિને તે બહાર જ બેસાડયો અને બીજે જે વધારે સ્વરુપવાન હત–તેને રાણી અંદર લઈ ગઈ. રાણીએ તે જુવાન સાથે ભોગ ભોગવવાની માગણી કરી. સાધુએ સમજાવ્યું?
તમે મારી મા સમાન છે. હું તમારો પુત્ર છું. આવી પાપભરેલી વાતે કેમ કરો છે?
પણ રાણું તો કામાન્ધ થઈ રહી હતી. તેણે અનેક યુકિતએથી યતિને ડગાવવાનો પ્રયાસ કર્યો, પણ તે યતિ મેરુની જેમ અડગ જ રહ્યો. ત્યારે તે રાણી અમરાવતી ખિજાઈ ગઈ અને બૂમાબૂમ કરી મૂકી. તરત જ રાજા દોડી આવ્યા. યતિએ આ બનાવને પોતાના કર્મનો ઉદય સમજી ન લઈ લીધું. તેનું મૌન જોઈ રાજા અમરસેનને એ નિશ્વય થઈ ગયે કે આ સાધુ પાપી છે. તેણે મારી રાણીને ચોક્કસ જ છે છેડી હશે. તેથી રાજાએ બંને યતિઓને પિતાનું સ્પષ્ટીકરણ ના
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-૨ આપ્યું. તેને તે એ ખબર નહોતી કે મારા સાથી સાધુએ શું કર્યું છે.
એક મહિનો વીતી ગયા. એક રાત્રે બંને યતિ એકબીજા સાથે વાત કરી રહ્યા હતા. બીજા સાધુએ પહેલાને પૂછ્યું- “રાણીએ તને શું કહ્યું હતું? તેણે ધમાલ કેમ કરી? તું કેમ પકડાઈ ગયો?
ત્યારે સાધુએ બધી વાત સાચે સચ્ચી જણાવી દીધી. તે સમયે રાજા જાગી રહ્યા હતા. તેથી તેમણે પણ સાધુઓને વાર્તાલાપ સાંભળી લીધે. રાજાએ તે જ વખતે બંને સાધુઓને મુકત કર્યા અને તેમની પાસે વારંવાર ક્ષમા માગી દયાના સાગર મુનિઓએ રાજાને માફ કરી દીધા. પરંતુ તેમને માફ કરવાથી કર્મોનું બંધન તે ટળતું નથી. મુનિશ્રીએ મહારાજ હરિશ્ચન્દ્રને કહ્યું
“રાજ! પૂર્વ જન્મના અમરસેન તમે છો અને અમરાવતી સુતારા બની છે. તમે સાધુઓને જે દુઃખ આપ્યું તેનું ફળ તમને વ્યાજ સાથે મળ્યું છે.
મુનિની વાણી સાંભળી રાજા રાણું બને બાધિત થયાં. રોહિતાશ્વને રાજ્યને ભાર સેપી મહારાજ હરિશ્ચન્દ્ર અને મહારાણી સુતારા એ શ્રામણી દીક્ષા લઈ લીધી. બંનેએ ઉગ્ર
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
, સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-૨ તપ કરીને કૈવલ્ય પ્રાપ્ત કર્યું અને પછી મોક્ષના અધિકારી બન્યા.
(શ્રી કનકસુદર રચિત (સં.૧૬૯૭) હરિશ્ચન્દ્ર રાજાના રાસ' પ્રકાશક બાલાભાઈ છગનભાઈ શાહ અમદાવાદના આધાર પર)
સાહિત્ય પ્રમાણે સત્યવત પાલનના પ્રભાવથી મહારાજ હરિશ્ચન્દ્ર અને પતિવત્યના પ્રભાવથી મહારાણું શેખ્યા(સુતારા) એ અયોધ્યાવાસીઓ સહિત સ્વગ પ્રાપ્ત કર્યું. રાજા-રાણના પુણ્ય પ્રભાવથી જ તેમની પ્રજાને સવગર પ્રાપ્ત થયું હતું. તેમના સત્યની પરીક્ષા ઈન્દ્ર અને વિશ્વામિત્રેલીધી હતી. અંતિમ કસોટી કફન માટે સાડી ઉડતી વખતે દેવ, વિષ્ણુ શિવ વિગેરે બધા પ્રગટ થયા હતા અને ત્યારે રાજા-રાણું અયોધ્યાવાસીઓ સહિત વિમાનમાં બેસીને સ્વર્ગમાં ગયાં.
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાનનો અપચો
મેતથી કેણ નથી ડરતું? બધા જ ડરે છે. રેગની પથારીએ પડેલા જર્જરિત શરીરવાળા વૃદ્ધની પણ તૃષ્ણા જુવાન હોય છે અને તે મરવા નથી ઈચ્છતે. એ વાત જુદી છે કે બહુ જ દુઃખી થવાથી તે કહે છે, “અરે મત! તું કયારે આવીશ? મને ઊઠાવી કેમ નથી લેતું?” પણ જ્યારે સાચેસાચ જ તેને માતની આશંકા થાય છે, ત્યારે ? ત્યારે તે કહે છે, પત્રનું મેં તે જોઈ લઉં?”
પણ વીર સૈનિક અને મુનિઓ ઘણું જ નિર્ભય ભાવથી મતનું સ્વાગત કરે છે. મુનિ આત્માની રક્ષા કરવાવાળા ધર્મવીર હોય છે. કલુષિત દુર્ગણેથી તે આત્માની રક્ષા કરે છે અને તેની સાથે લડતાં લડતાં મરી ફિટે છે અને વર સૈનિક? રણઘેલા સૈનિક પિતાના દેશ અને પોતાની રક્ષા માટે કાળ સાથે લડે છે. શત્રુનો અવાજ અને રણભેરી સાંભળીને તેને હાથ પ્રિયાની ડેકમાંથી ઊઠીને આપોઆપ જ વિદ્યુત ગતિથી તલવારની મૂઠ પર પડે છે.
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્રન
મદનસિંહ વીર સૈનિક પણ હતો એને રસિક પણ. તેના નામમાં જ બંને રૂપે પ્રગટ થતાં હતાં. તેની વાંકી અણદાર તલવાર દુશ્મન પર સીધે ઘા કરતી હતી. જાતે તે પાણીદાર હતી. પણ શત્રુઓનું પાણી ઉતારતી હતી. મદનસિંહ એક નાના સરખા રાજ્યના રાજાને સૈનિક હતે. કેણ જાણે તેનું હૃદય કેવું હતું કે અજાણમાં પણ કીડી મરી જાય તો પણ શિવ ! શિવ! કહીને બેસી જતે અને દુઃખી થતો.
પરંતુ જ્યારે યુદ્ધમાં ઉતરતો ત્યારે શત્રુઓને એવી રીતે સાફ કરતો જેવી રીતે ખેડૂત ખેતરમાં ઘાસ કાપે છે. તેનું રેખા ચિત્ર હતું–ગોરું અને બળવાન શરીર, પહોળી છાતી અને ઉન્નત લલાટ. નાની નાની વાંકી મૂછો. મારક્ષાને માટે કમરમાં ઝુલતી તલવાર અને હાથમાં ભાલો.
મદનસિંહ અઢાર વર્ષની ઉંમરે લશ્કરમાં ભરતી થયે હતું. તેના પિતા કીર્તિસિંહ પણ વીર સૈનિક હતા, તેથી તેની નસોનું લોહી પણ શુરવીર હતું. હવે તેની ઉં પચ્ચીસ વર્ષની થઈ ચૂકી હતી. આ સાત વર્ષોમાં તેણે ત્રણ મેટાં યુદ્ધ જીત્યાં હતાં.
અંતિમ યુદ્ધની યાદ તેને હમેશાં રહ્યા કરવી હતી, કારણ કે આ વખતે તે મોતના મુખમાંથી
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્યવાહી હાથ
બચીને આવ્યો હતો. તેના ગળા નીચે ભાલાનું એક ઘાચિન્હ આ મૃત્યુ-યુદ્ધની યાદ અપાવતું રહેતું હતું. ઘા રુઝાઈ ગયા છે, પણ નિશાન તો ક્યારેય નહી ભુંસાય. તેને બરાબર યાદ છે કે શત્રુ પક્ષના સૈનિકે તક જોઈને તેને ભાલે માર્યો હતો, જે તેને ગળાની નીચે હસડીની પાસે વાગ્યો હતો.
તે વખતે મદનસિંહે પિતાના ઘાની ચિંતા કર્યા વગર એક જ ઝાટકે દુશમન સૈનિકનું માથું ઉડાવી દીધું હતું અને પિતાના જ હાથે ભાલે કાઢીને ફેંકયો હતો. ત્યારથી તેનું માન પણ ઘણું વધી ગયું હતું. સાત વર્ષના સૈનિક જીવન પછી હવે તે દિવાસ્વપ્ન જેવા લાગે છે. એ દિવાસ્વપ્ન તેના મદન નામને સાર્થક કસ્બાવાળાં છે.
મદનસિંહનું દિવાસ્વપ્ન એક દિવસ ત્યારે સાકાર થયું, જ્યારે તેનાં લગ્ન સુભાભાની સાથે થયાં. રાજ્યના મહારાજે તેને એક મહિનાની રજા આપી હતી. આ અવકાશ માને કે વીર રસના આ સ્વાદની અતૃપ્તિનું પ્રતીક અને શંગારરસમાં રસ-મગ્ન થવા માટે હતો. સુભભાને મેળવીને મદનસિંહ હવે “સિંહને રજા આપી દેવા માગતો હતો. અને ઇચ્છતું હતું કે હવે સુભાભાની સાથે તે ફકત મદન જ રહે. એ મદન, જેનાં બાણ ફૂલનાં હોય છે અને
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર
જે કૂલના બાણથી જ સમગ્ર જગતને પિતાને આધીન રાખે છે.
મદનસિંહના આંગણામાં હરિયાળી હતી. ચાર છે કેળનાં ઝાડ હતાં અને એક ઝાડ કેરીનું તથા બે દાડમનાં. લીલી ધરોથી છવાયેલી થોડી ખુલ્લી જમીન પણ હતી. આજે તેની સુહાગરાત હતી. ઘરમાં સુભભા જ તેની પોતાની હતી. તેને શણગારવા અને ગીત ગાવા માટે પડોશણે આવી હતી. સરખે સરખી ઉંમરવાળી સ્ત્રીઓ, સૈનિકની પત્નીઓ સુભાભાની મજાક-મશ્કરી કરી રહી હતી અને મદનસિંહ આંગણાની લેનમાં પોતાના સૈનિક સાથીઓની સાથે બેસીને ગપસપ કરી રહ્યો હતો. સંધ્યાને સમય હતો. પૂર્ણિમાને ચંદ્ર સૂર્યાસ્ત થતાંની સાથે જ નીકળી આવ્યા હતો. થાળી જે ગોળ, પણ ચાંદની ફેલાવામાં હજુ વાર હતી. યુદ્ધની વાત નીકળી હતી. શકિતસિંહ કહી રહ્યો હતો
મુનિજને ચારેય તરફ કહેતા ફરે છે કે હિંસા ના કરો. અનેક રાજા આ મુનિઓના અનુયાયી પણ છે, તે પછી એ યુદ્ધ રોકી શકતા કેમ નથી?
સુજાનસિંહ બોલ્ય– યુદ્ધ ન હોય તે માણસ મરે કેવી રીતે? તને પણ
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦૧
સત્યવાદી હરિવિન્દ્ર-૨ તો કાંઈ બહાનું જોઈએ. અનેક બહાનાઓમાં એક બહાનું યુદ્ધની માર-કાપનું પણ છે.”
પછી આ હિંસાનું પાપ? સૈનિકોને પેટના માટે આ પાપ કરવું પડે છે. રામસિંહના આ વાક્યને ઉત્તર મદનસિંહે આપે–
“પાપનો ભાગીદાર રાજા હોય છે. સૈનિકનો હેતુ કેઈને દુઃખ દેવાનો નહીં, પરંતુ સ્વામી માટે મરી ફિટવાનો હોય છે.'
સુજાનસિંહે પિતાની વાત કહી–
એ પણ તે જરૂરી નથી કે દરેક યુદ્ધ હિંસાના રૂપમાં જ હોય. કઈ કઈ વાર એક પક્ષે હિંસાનું રૂપ હોય છે, તો બીજું જીવતી જાગતી અહિંસાનું ચિત્ર.”
વાહ આ પણ કઈ વાત થઈ? યુદ્ધ અહિંસક કેવી રીતે થાય?” રામસિંહે પૂછ્યું. સુજાનસિંહ બે
ગામડાં પર ભલે આક્રમણ કરે છે અને ગામવાળાઓને ગાજર-મૂળા સમજીને મારકાપ કરે છે, ત્યારે જીવ બચાવવા માટે ગામવાળા થડા ભીલોને મારી નાખે છે, તે આ પક્ષ અહિંસાનું રુપ જ થ.”
એ તે વિવાદની વાત છે.” મદનસિંહ બે -“હિંસા હિંસા જ છે. યુદ્ધ અહિંસક કેવી રીતે થાય? જ્યાં સુધી
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦૬
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્રરાજાઓ એમ સમજે છે કે રાજ્ય મારું છે ત્યાં સુધી. યુદ્ધ રહેશે. એક વાર એક રાજાએ એક બ્રાહ્મણને કહ્યું કે મારા રાજ્યમાંથી નીકળી જા. ત્યારે બ્રાહ્મણે પૂછયું : તારા રાજ્યમાંથી નીકળી જઈશ, પણ બતાવ તારું રાજ્ય કયાં છે? ત્યારે રાજાની આંખો ખુલી ગઈ અને તેને ખબર પડી કે સમજ્યા વિચાર્યા વગર હું શું બેલી ગયે ?
કુસુમસિંહ અત્યાર સુધી ચુપ બેઠો હતો. હવે તે બેલ્યો
તમે બધા લોકે ખીરમાં મીઠું નાખી રહ્યા છે. આજે મદનસિંહની સુહાગરાત છે. વાતો જ કરવી હોય તો રસરંગીન વાતે કરે, નહીં તે પછી ચાલે.”
મદનસિંહ હસ્યા. સુજાનસિંહ બે
હવે રાત ઘણુ થઈ ગઈ છે, મદનને પીછે પણ છોડશે કે નહીં ?
મદનસિંહ અને સુભાભા-ઘરમાં બે જ છે અને આજે બંને એક થઈ જવા ઈચ્છતાં હતાં. મદનસિંહના દૂરના સંબંધની માસી અને માસીની છોકરી નગરના બીજા સંબંધીને ત્યાં ચાલી ગઈ છે, જે સવારે આવશે. સુભાભા અજોડ સુંદરી છે. લાલ સાડી પહેરી છે. માથા સુધી ઓઢેલું છે.
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-૨
૦૭
બાકીનું કામ ઝુકેલી આંખે કરી રહી છે. મદનસિંહે પિતાના મિત્રો સાથે થયેલી ચર્ચા કરવા માંડી. સુભાભા સાંભળતી રહી. જયારે સુભાભા કાંઈ જ ન બેલી ત્યારે મને કહ્યું
“તારી પાસે કહેવા માટે કાંઈ પણ નથી? તારી વાત ના કહી શકે તો મારી જ વાતો પર થોડી ટીકા કર.”
તમારી ટીકા કરવાની મારામાં ક્યાંથી આવડત હોય?” અને હાસ્યનો સહારો લઈને કહ્યું- “તમે વીર સૈનિક છે અને હું ચૂલે ફૂંકવા વાળી ગૃહિણી.”
સુભાભા ! મહિનાની જ રજા છે. ત્રીસ દિવસ સુધી તે હું પણ તારી સાથે ચૂલો જ કૂકીશ. યુદ શું હંમેશાં થાય છે?
પણ ત્રીસ દિવસ પછી શું થશે ? જે યુધ્ધ થઈ ગયું તે ?
“હવે તું મારા યુદ્ધની વાત છે, તારા ચુધ્ધની વાતે કર.'
" “ચાલ હ ! આ વખત યુદ્ધની જ વાતે. આજે તે યુધ્ધનું નામ પણ ન લો. કેણ જાણે કેમ, યુદધના નામથી જ મારૂં હદય ધડકે છે.”
મદનસિંહ ઊઠીને બેઠો થઈ ગયો અને બે – સુભાળે ! તું વીર-પુત્રી અને હવે વીર-પત્ની પણ છે.”
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-૨
સુભાભાએ પણ કહ્યું
સ્વામી! વીર-પત્ની પણ સ્ત્રી હોય છે. તે સ્ત્રી જે પુરૂષ વિના પૂર્ણ નથી હોતી. હું યુદ્ધથી નથી ડરતી. પરંતુ તેની ભયંકરતાથી ડરું છું. સિલ્ફરને લાલ રંગ સુહાગરાતને રંગીન બનાવે છે. યુદ્ધને લાલ રંગ સહાગણોની માંગનું સિંદૂર ભૂસે છે. એવું ખરાબ છે, એ યુદ્ધ. જ્યાં સુધી વીર-પત્નીઓને પ્રશ્ન છે, સુભાભા તે સ્ત્રીઓમાંની છે, જે પોતાના હાથથી તલવાર આપીને અને આરતી ઉતારીને પતિને વિદાય કરે છે અને યુદ્ધથી ભાગી આવેલા પતિને જોઈને ધિકકાર કરે છે.”
સુભાભે, હું ધન્ય થઈ ગયો !” કહેતાં મદને તેને પોતાની સાવ નજીક બેસાડી દીધી. રાત્રી ધીરે ધીરે વીતી રહી હતી. મદન અને સુભાભા સૂઈ રહ્યાં હતાં. રાત ઘણી જ વતી ચૂકી હતી. સર્વત્ર શાંતિ હતી. હવાના ઝોકાથી આંગણમાં ઊભેલાં કેળનાં પાન એકબીજા સાથે ટકરાઈને રાત્રીની શાંતિને કયારેક કયારેક ભંગ કરી દેતાં હતાં અને પછી એકાએક રણભેરીએ શાંતિનો ભંગ કર્યો. મદન એકાએક ઝબકીને બેઠો થઈ ગયો. સુભાભા પણ તેની સાથે જ ઊઠીને બેઠી થઈ ગઈ. રહી રહીને વાગતી રણભેરીને અવાજ સાંભળીને સુભાભાએ ચંકી જઈને પૂછયું--
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-૨
‘સ્વામી! આ રણશીંગાં કેમ વાગવા લાગ્યાં ’ મસિંહની નજર દિવાલ પર ટી‘ગાડેલી તલવાર, ઢાલ અને ભાલા પર મ`ડાયેલી હતી. ત્યાં જ જોતાં મને કહ્યુ.—
‘સુભાલે ! રણનુ' તેડું આવી ગયું હશે. આ રણભેરીને સાંભળીને બધા સૈનિક ભેગા થઈ ગયા હશે.’
છે.'
see
તમે ?”
‘હું પણુ તા સૈનિક છું. દેશની રક્ષા એ માધ
‘હું પણુ વીર પત્ની છું. તલવાર ના ઊઠાવા. હું મારા હાથેાથી તલવાર આપીને યુધ્યમાં જવા માટે વિદાય કરીશ.’
‘સુભાભા ! હું તારી પાસે આવી જ આશા રાખતા
હતા.’
સ્વામી ! પણ અચાનક જ એ યુધ્ધનુ તેડુ કેમ ?'
આ બધા રાજનીતિના પ્રપચ છે. મહિનાથી અમારા ગુપ્તચર બહાર હતા. લાગે છે, તેમણે કેાઈ એવી સૂચના આપી હશે કે અમારી સેનાનેઅધારામાં જ પ્રયાણ કરી દેવુ જોઈ એ. ાઈ વનમાં સવાર થશે. ઘણું દૂર જવાનું છે.’ એમ કહીને મદનસિ'હું સાજ સજવામાં લાગી ગયે. સુભાભા પણ પેાતાના
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-૨:
કામમાં જોડાઈ ગઈ.
યોગ્ય સમયે સુભાભાએ મદનના બંને હાથમાં તલવાર સેંપી. તેણે તિલક કરીને આરતી ઉતારી અને તેની આંખોમાંથી બે મેતી ટપકી પડયાં. “આ શું સુભામા ! રડીને વિદાય કરીશ?”
સ્વામી ! આ આંસુ ઉત્સાહનાં છે. મારું ડાબું અંગ. ફરકી રહ્યું છે. વિજયને વરીને જ આવજે.”
કાંઈ પણ હોય, આ વિજ્યનું શ્રેય રાજા અને સેનાપતિને મળશે. સૈનિકને કોણ પૂછે છે ?
સ્વામી ! સૈનિક રાજાના હાથનો જ વિસ્તાર હોય છે. શરીરથી જુદા પડેલા હાથનું અસ્તિત્વ જ શું હોય છે? તમારે પરિતાપ મિથ્યા છે.”
સાચે સાચ તું વીર બાળા છે, સુભાભા ! હું હથેળીમાં મેત રાખીને લડીશ. આજની રાત કયારેય નહીં
ભૂલું.”
પત્નીની વિદાય લઈને મદન બહાર આવ્યો. તેને જોતા તેની ઘડી હણહણી. મદને તેની પીઠ પર હાથ ફેરવ્યો અને ચડી ગયે. રણશિંગું હજી પણ વાગી રહ્યું હતું. મદન ઘોડા પર ચડેલો સૈનિક હતો. પગપાળા સૈનિકે પ્રયાણ કરી ચૂક્યા હતા. ઘોડે ચડેલા સૈનિકોએ તેમની પાછળ જ
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-૨
પ્રયાણ કર્યું. સુભાભા હજુ સુધી ઘરના દરવાજા પર જ બેઠી હતી. ચકલીઓ ચહકવા લાગી હતી. સવાર થઈ રહ્યું હતું. સુભાભા વિચારી રહી હતી– “હવે તે “એ” કેટલાય ગાઉ દૂર નીકળી ગયા હશે.”
મહિનાઓ વીતી ગયા- છ મહિના પૂરા થવામાં થોડાક જ દિવસો બાકી રહી ગયા હતા. મદનસિંહ પાછો નહતો. આવ્યો અને યુધ્ધના કેઈ સમાચાર પણ ના મળ્યા.. સુહાગરાત પછી જ આટલો લાંબે વિગ સુભાભાને સહે. પડ હતું. તે પણ તે નિશ્ચિત તો નહોતું જ કે તેને વિગ મિલનમાં બદલાશે.
સુભાભા ઉદાસ, ખિન્ન અને શૂન્યમન- રહેતી હતી. તેના દિવસે પહાડથી ભારે અને રાતો નાગણ જેવી ઝેરીલી વીતતી હતી. સુભાભા પતિના વિયેગમાં બેઠી બેઠી આંસુ વહાવતી રહેતી. લૂછયા વગર જ તેનાં આંસુ સુકાઈ પણ જતાં હતાં. જે આશા હોય તે લાંબી પ્રતીક્ષા પણ મધુર હોય છે. પણ સુભાભા તે આશાનિરાશાને હિંચકામાં ઝુલતી રહેતી હતી. યુદ્ધનું પરિણામ શું હોય ? કેણ જાણે ઊંટ ક્યા પડખે બેસે? કયારેક સુભાભા વિચારતી :
વામી વીર છે, પરાક્રમી છે અને હમેશાં વિપી
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-૨ થયા છે. પણ શું કયારેય પાસું ના પલટાય ? દસ- વીસને મારીને મરવું પણ તે વિજય છે. વીરગતિ પણ તે વીરને મળે છે. આખરે ઓ યુધ્ધ કેટલું લાંબું થઈ ગયું ? કોણ જાણે ક્યારે આવશે?
સુભાભા ઘરના દરવાજા પર બેઠી છે. તેનું ચંદ્રમુખ દિવસમાં નીકળેલા ચંદ્ર જેવું તેજહીન છે. આંખે સૂની છે. વિચારી રહી છે અને સૂના રસ્તા પર જોઈ રહી છે, કે કઈ મુસાફર આવે તો યુદ્ધના સમાચાર પૂછું. તેણે સામેથી આવતા એક મુનિને જોયા.
મુનિએ સફેદ પોશાક પહેર્યો હતો. હાથમાં રજોહરણ છે. ઉઘાડા પગે અને ઉઘાડા માથે. હૃદયમાં સમતાને સાગર લહેરાઈ રહ્યો છે. મુનિ મહાજ્ઞાની છે. ભૂત ભવિષ્યનું જાણે છે. લોક કલ્યાણની ભાવના તેમના રોમેરોમમાં સમાયેલી છે. ઈસમિતિ યુકત ભિક્ષા માટે ફરી રહ્યા છે.
સુભાભાને ઘરના દરવાજે બેઠેલી જોઈ મુનિ તેના - બડભાગી બનવા તેની તરફ આવી રહ્યા હતા. નજીક આવતાં જ વિરહ પામેલી સુભાભાએ તેમને વંદન કર્યા અને પછી ઊઠીને આહાર લાવી. મુનિએ આહાર લીધો અને સુભાભાના મુખ પર વ્યાપેલે વિવાદ જોઈને દ્રવી ઊઠયા. તેમણે પૂછયું
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-૨
૧૩.
બહેન ! તને શું દુખ છે ?
શું બતાવું ભગવાન ! ઘણી દુખી છું. કે જાણે. મારા દુઃખનો અંત આવશે કે નહીં?
બહેન ! આ જગતમાં બધાને અંત હોય છે. ધર્મ સિવાય અહી કેઈ પણ બાબત અનંત નથી. જ્યારે તારા. સુખને અંત આવી ગયો તે દુઃખને કેમ નહીં આવે ?" કદાચ હું કાંઈ કરી શકું. તારું દુખ તે કહે
“પ્ર ! મારા સ્વામી યુદ્ધમાં ગયા છે. છ મહિનાથી તેમના કેઈ સમાચાર નથી મળ્યા. આ યુદધને અંત ક્યારે આવશે ? તે કયારે આવશે ?
વિષાદન કર બાળા !” કહેતાં મુનિએ આંખ બંધ કરીઅને અંદરની આંખ દ્વારા મદનસિંહને જોવા લાગ્યા. પછી બોલ્યા
તારા પતિનું નામ મદનસિંહ જ છે ને?
હા ભગવાન ! “સુભાભા મુનિના ચરણોમાં પડી ગઈ?' અને હર્ષથી વિદ્વળ થઈને બોલી- “તમે તે તેમનું નામ. પણ જાણે છે. બતાવે, તે યુદ્ધમાં જીતી ગયા? ક્યારે ?
સુબાભા! મને બધી જ ખબર છે. લગ્નની પ્રથમ રાત્રે. જ તેમણે પ્રયાણ કર્યું હતું. સુભાભે! હવે તું શેકને ત્યાગ..
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧૪
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્રવિજયને વરીને મદનસિંહ કાલે વહેલી સવારે જ તને આવીને મળશે.”
“સાચે! તેઓ કાલે આવી રહ્યા છે? વિજયને વરીને?”
સુભાભ! જેવી રીતે પ્રકાશથી અંધારું દૂર થઈ જાય છે, એવી રીતે જ જ્ઞાનથી અજ્ઞાન મળે છે. અને જ્યારે અજ્ઞાન દૂર થઈ જાય છે, તે બધાં જ દુઃખે પણ મટી જાય છે. મેં મારા જ્ઞાનના બળ વડે જ આ સૂચના તને આપી છે. કાલ ઘણું દૂર નથી. મદન કાલે જ આવશે !”
પ્રભે! હું જાણું છું કે તમારી વાણી વૃથા ન હોઈ શકે. કાલે હું તેમને લઈને તમારાં દર્શન માટે આવીશ. તમારી દેશના સાંભળીને અમે બંને ધન્ય થઈશું. તમે ?”
“નગરની બહાર બગીચામાં જ સાધના કરું છું. તમારું કલ્યાણ થાવ.” એમ કહીને મુનિ ચાલ્યા ગયા.
હવે સુભાભાના પગ ધરતી પર નહોતા પડતા. યુદ્ધ ભેરી સાંભળીને જેવો ઉત્સાહ સૈનિકના હૃદયને થાય છે, અથવા ગરીબને જોઈને જે ઉત્સાહ દાનવીરમાં થાય છે, તેનાથી પણ વિશેષ ઉત્સાહ સુભાભાના હૃદયમાં હતા. તે - ઘરની સજાવટમાં પડી ગઈ. તેણે પોતાનું ઘર એવી રીતે સજાવ્યું, જાણે આજે જ સુહાગરાત હાય.”
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્યવાદી હરિ
સુભાભા વારવાર ઊઠીને જેતી હતી કેસવાર પડવામાં હજુ કેટલી વાર છે? ઘણી મુશ્કેલીથી તેની રાત પસાર થઈ. આજે વહેલી સવારે જ તેના પતિને આવવાનું હતું. સવારે ઊઠીને તેણે સ્નાન કર્યું” અનેનખશિખ શૃંગાર કર્યાં. કપાળની વચ્ચેા-વચ્ચે લાલ ચાંદલા આજે ઘણા જ Àાલી રહ્યો હતા. હોઠ પણ લાલ હતા અને હાથમાં આરતીના થાળ હતા. આવી રીતે પૂર્ણુ સજાવટ કરીને સુભાભા ઘરના દરવાજા પર પતિની પ્રતીક્ષા કરવા લાગી.
આ તરફ મદનસિંહ ઘણા વેગ સાથે પેાતાની ઘેાડી દોડાવી આવી રહ્યો હતા. તેના વિચારોમાં સુભાભા જ સુભાભા હતી. કયારેક-કયારેક યુદ્ધના પ્રસ`ગે પણ વણુએલાવ્યા મહેમાનની જેમ આવી પડતા હતા. મન તેને બળપૂર્વક કાઢી મૂકતા અને સુભાભા ખાખતમાં જ વારવાર વિચારતા— ‘સુભાભા કેટલી સારી છે અને શકિતમાં દુર્ગાનું સ્વરૂપ છે. તે દિવસે કેવા ઉત્સાહની સાથે તેણે મને તલવાર પકડાવી હતી! આજે હું તેને તલવાર આપીશ અને કહીશસુભાભા! હવે આને ટીંગાવી દે. આને છુટ્ટી.’
આવા વિચારામાં મદન પાતાના ઘરની નજીક આવ્યા અને તેની નજર ઘરના દરવાજા પર બેઠેલી સુભાભા પર
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-૨ પડી. લગામ ખેંચીને ઘડીની ગતિ ધીમી કરી દીધી અને પછી ધ્યાનથી જોયું-“સુભાભા ! આ જ તે સુભાભા છે. પણ એ સજી ધજીને કેમ બેઠી છે ? આખરે તો સ્ત્રી છે. એ સ્ત્રી, જેની રચના કરીને વિધાતા પણ તેના હૃદયની. ગતિને નથી જાણી શકી.
વાહ રે સુભાભા ! તે તું તારા પ્રેમીની રાહ જોઈ રહી છે ? વિચાર્યું હશે કે આટલા દિવસે થઈ ગયા. મદન તો કદાચ યુદ્ધમાં માર્યો ગયે હશે. હું શા માટે મારી યુવાનીને ધૂળમાં રગદોળું. તેથી તેની સાથે સંબંધ જોડી. લીધે. ત્યારે તો પંડિત લોક કહે છે કે મોટાં મોટાં અસંભવ કાર્યો સંભવ થઈ જાય છે, પણ સ્ત્રીચરિત્ર જાણવું કોઈના માટે સંભવ નથી, એ સાચું છે.
મદનને ઉત્સાહ બેસી ગયો. મનમાં થયું કે પાછો જતે રહું. બધું જ તે સ્પષ્ટ છે. તેના શૃંગારને જોઈને તો સંદેહને પણ સંદેહ નહીં થાય. આવી કુલટાનું મેં જેવું એ પણ પાપ છે. પછી બીજી જ ક્ષણે વિચાર આવ્યોઃ પહેલાં એ તે જાણું કે આજે તેને કયે પ્રેમી આવવાને છે. પછી બંનેને એક સાથે મારીને જ મારી તલવારની તરસ છિપાવીશ. ઘણું જ લોહી પીધું તે પણ મારી આ
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-૨
૪૧૭.
તલવાર હજુ એ જીવનું બીજું લેહી પીવા માગે છે.
આમ વિચારતાં જ મદને પિતાના આંગણામાં પ્રવેશ કર્યો. ઘોડી એક તરફ બાંધી દીધી અને ઉદાસ મનથી ધીરે ધીરે સુભાભા તરફ આગળ વધ્યો. તેની મુખાકૃતિને જોઈને સુભાભા ડરી ગઈ, પણ પોતાના હર્ષને ન દબાવી શકી. તેથી ઝટપટ આરતીને થાળ લઈને આગળ વધી. મદને એક જ ઝાટકે થાળને દૂર ફેંકી દીધે અને વ્યંગમાં બોલ્યો
હવે આ ઢોંગની શી જરૂર છે, પતિવ્રતા? જેના માટે આ શૃંગાર કર્યો છે, એ પણ હવે આવતે જ હશે. મને બુધ્ધ ને સમજીશ. આજે હું તમને બંનેને હંમેશને માટે એક જ જગ્યાએ સૂવડાવી દઈશ.”
તમે શું કહી રહ્યા છો ? હું તમારી પ્રતીક્ષામાં જ બેઠી હતી. તમને આવી શંકા કેમ થઈ ?
મને પ્રશ્ન પૂછે છે? આ પથારી શું મારા માટે સજાવી છે ? છ મહિનાથી જેના કેઈ સમાચાર નથી મળ્યા, તેની બાબતમાં તારે આટલે અટલ નિશ્ચય કે તે આજે જ આવી રહ્યો છે ? તને કયાં ખબર હતી કે હું આજે જ આવીશ. હું એ કેવી રીતે માની લઉં કે તને તારા ઉપ
२७
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧૮
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-૨
પતિની પ્રતીક્ષા નહીં હોય ? બતાવ, મારી પાછળ કેણ આવે છે, તારી પાસે ?”
સુભાભા ના રડી, ન ગદગદિત થઈ. તે સાચી હતી, એટલા માટે નિર્ભય હતી, પરંતુ નિર્ભયતાની સાથે તેનામાં વિનય પણ હતું, તેથી પરમ આદર અને વિનયની સાથે તેણે કહ્યું –
સ્વામી ! હું એ નહોતી જાણતી કે તમે કાલે આવશે. કાલે એક મહાજ્ઞાની મુનિ અહીં ભિક્ષા માટે આવ્યા. તેમણે જ પોતાના જ્ઞાનબળથી જણાવ્યું હતું કે તમે વિજયને વરીને આજે વહેલી સવારે આવશે. મુનિની વાણી છેટી ના હોય, એમ વિચારી મેં ઘણું જ ઉત્સાહથી ઘરને સજાવ્યું અને સાજ-શણગાર કરીને આરતીને થાળ લઈને સવારથી અહીં બેઠી છું. તેથી તમે તમારી ખોટી ધારણાને કાઢો અને મુનિના વચનને પ્રમાણ માને.”
મદનસિંહ વચમાં જ બોલ્યો
સુભાભા ! સ્ત્રી ઘણું જ ચતુર હોય છે. સ્ત્રી આકાશને ફાડીને તેને પાછું સીવી શકે છે. તે મુનિના વચનની આડ તાત્કાલિક તૈયાર કરી લીધી. પણ હું આ બહાનાને નહીં ચાલવા દઉં.'
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-૨
૪૧૯ - “સ્વામી ! મુનિઓની બાબતમાં બધા જ એ જાણે છે કે પિતાના જ્ઞાનબળના સહારે તે લોકેના પૂર્વભવ સુધીનું બતાવી દે છે. પછી જે મુનિશ્રીએ તમારા આગમનની સૂચના આપી તે એમાં કયું આશ્ચર્ય હોઈ શકે ?
સુભાભા ! તે મુનિ કયાં છે? હું પણ તે ઉ’ કે તે કેટલા જ્ઞાની છે. જે મુનિની વાત સાચી જ હોય તો તેમને બોલાવી લાવ. જ્યાં સુધી મુનિ વચન પ્રમાણિત નહીં થાય ત્યાં સુધી હું અન્ન-જળ લઈશ નહીં.”
સુભાભા તરત જ બગીચામાં પહોંચી અને મુનિને બધી જ વાત જણાવી. સુભાભાના પતિની શંકા દૂર કરવી તેમણે ઉચિત સમજી, તેથી તેની સાથે જ તેને ઘેર આવ્યા. મદનસિંહના હાથમાં ખુલ્લી તલવાર જોઈને સુભાભા તો થરથર કંપવા લાગી, પણ મુનિને જોતાં જ મદને પૂછયું
“સાધુ ! તમે કેવા સાધુ છે, જે એકલી સ્ત્રીઓની પાસે, તેના પતિની ગેરહાજરીમાં આવે છે ?'
વત્સસાધુ માટે સ્ત્રી-પુરુષને કેઈ ભેદ હોતે નથી, તેમના માટે તે બંને આત્માઓ છે. આ સ્માઓ સ્ત્રી-પુરુષ નથી હોતા. આભૌતિક શરીર ભેદ તમારા માટે
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-ર
‘હું તમારા ઉપદેશ સાંભળવા નથી ઈચ્છતા. મને તા એ જણાવા કે તમે એ કેવી રીતે જાણી લીધુ કે વિજયને વરીને હુ... આજે જ આવી રહ્યો છું, જ્યારે હું સેંકડો ગાઉ દૂર યુધ્ધભૂમિમાં હતા ?”
,
૪૨૦
‘જ્ઞાનખળથી બધુ... જ જાણી શકાય છે.’
જો તમે એવા જ જ્ઞાની છે। તા બતાવે, મારી આ ઘેાડીના ગર્ભમાં શું છે ?”
મુનિએ મદનના પડકાર સ્વીકારી લીધેા. તે પોતાના જ્ઞાનને પચાવવામાં અસમર્થ રહ્યા અને તેમણે તરત જ કહી દીધું –
‘તમારી ઘેાડીના પેટમાં વાછડા છે.
અને જો વાછડી થઇ તા ?”
અસંભવ ! વાછડા જ છે.'
મને તીવ્ર પ્રહારથી ઘેાડીને મારીને ખાડી નાખી અને પછી તેનું પેટ પણ ચીરી નાખ્યુ. પેટમાંથી વાડો જ નીકળ્યા, જે તરત જ મરી ગયા. મનની શંકા તા દૂર થઇ ગઇ' પણ મુનિ શેાક સાગરમાં ડૂબી ગયા. તે તરત જ બાગમાં પાચ્યા અને વિચાર કરવા લાગ્યા
‘હું મારા જ્ઞાનને પચાવી ન શકયા. ાનના અપા
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર
સત્યવાદી હરિશ્ચક-૨ કેટલો ઘાતક નીવડે ? મારે એની આવશ્યકતા જ ક્યાં હતી, જે મેં સુભાભાને મદનના આગમનની ઘડી બતાવી. સુભાભાનું દુઃખ દૂર કરવાને મેં અહંકાર કર્યો. આવેશમાં આવીને વાછડાની વાત કહી દીધી. કાંઈ પણ ન વિચાર્યું. મારા નિમિત્ત વાક્યથી બે પંચેન્દ્રિય જીવોની હિંસા થઈ ગઈ. મારે આ નિમિત્તે હિંસાનું પ્રાયશ્ચિત કરવું પડશે.”
આમ વિચારતાં મહાજ્ઞાની મુનિ ઉપવાસ કરીને કાયોત્સર્ગમાં બેસી ગયા. મદન પણ ઘણે જ દુઃખી થયે. તેણે વિચાર્યું
મેં સુભાભા પર શંકા કરી તે કરી, પણ મુનિ ઉપર પણ કરી. મારી શંકાને કારણે બે નિર્દોષ પ્રાણી માર્યા ગયાં, મારે હવે મુનિના શરણમાં જઈને પ્રાયશ્ચિત કરવું જોઈએ.”
- સુભાભા તે શેકમાં મગ્ન હતી જ. તે વિચારી રહી હતી કે, ભેગની ઇચ્છા જ પતિમિલનની ઉત્કટતાને પર્યાય છે. મારા કારણે જ બે નિરપરાધી પ્રાણીઓની હિંસા થઈ. આ ભાગ જ દુઃખદાયી છે. જ્ઞાની મુનિના શરણમાં જાઉં, ત્યાં શાંતિ મળશે.'
મદનસિંહ અને સુભાભા- બંને મહાજ્ઞાની મુનિ
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨૨
સત્યવાદી હરિશ્ચન્દ્ર-ર
સુમતિસાગરના શરણમાં પહોંચ્યાં.
કોત્સર્ગ પૂર્ણ કરી મુનિએ તેમને સૂચના આપી. બંનેને પરમ શાંતિ પ્રાપ્ત થઈ, અને બંને શ્રાવકનાં બાર વ્રત ગ્રહણ કરીને પાછા આવ્યાં તથા ધર્મ આરાધના કરતાં કરતાં દામ્પત્ય જીવન વિતાવવા લાગ્યાં. આ તરફ ઉપવાસ પૂર્વક શરીર છોડીને મુનિ સુમતિસાગરે મોક્ષ પ્રાપ્ત કર્યો.
સમાસ
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
દાડમિયા શેઠ
આકાશમાં ઘટાટોપ વાદળા છવાયાં હતાં. એ મુનિ ચામાસ' કરવા વસન્તપુર તરફ જઈ રહ્યા હતા. વસ'તપુર ચાર ગાઉ દૂર હતું. તેઓ રાત્રે વિશ્રામ કરવા એક ગામમાં પહોંચ્યા. સાંજ પડવા આવી હતી. તેથી એક આદિવાસીની ઝુપડીમાં એ બંને મુનિ રોકાઈ ગયા. રાત્રે વરસાદ શરૂ થયા. પાણી અને જમીન એક થઈ ગયાં. વરસાદ બંધ થતા ન હતા. ત્રિસા પસાર થતા હતા. પરંતુ વરસાદ બંધ ન નીકળી શકતા ન હતા. અષાઢી પૂનમ આવી. તેથી મુનિએએ નિશ્ચય કર્યાં કે હવે કયાંય જઈ શકાય તેમ નથી. ચાર મહિના અહીં રાકાવુ* પડશે. મુનિએ વરસાદ બંધ થવાની રાહ જોવા. લાગ્યા. શ્રાવણ મહિનાના કૃષ્ણપક્ષમાં વરસાદ બંધ થયેા. સૂનાં કિરણો ચમકવા લાગ્યાં. મુનિઓએ આદિવાસીને પૂછ્યું : અહી શાકાહારીઓનુ ઘર છે ?’ આદિવાસીએ કહ્યું
થવાને કારણે બંને મુનિ ત્યાંથી
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨૪
દાડમિયા શેક
અહીં એક શેઠ છે તે ખેતી કરી પોતાનું ગુજરાન ચલાવે છે. તેના સિવાય આ ગામની નજીક બીજું એવું કઈ ગામ નથી કે જ્યાં શાકાહારી લેકે રહેતા હોય.”
આદિવાસીએ શેઠને કહેવડાવ્યું કે આપણા ગામમાં સાત દિવસથી જન મુનિ આવ્યા છે. તેઓ મારી નવી બનાવેલી ખાલી પડીમાં રહે છે. સાત દિવસથી એમણે અન્ન પાણી લીધું નથી. મેં તેમને કહ્યું કે તમે ઈચ્છો તે અમારું અનાજ લઈ તમારા હાથે ભેજન બનાવે. તમને પાણી જોઈએ તે હું ગાળીને કૂવામાંથી તાજું પાણી લાવી આપું.” પણ તેમણે કહ્યું
“અમે આમારા હાથે રાંધતા નથી, અગ્નિને અડતા નથી અને અનાજ કે શાકભાજીને હાથ લગાડતા નથી. કૂવાસરોવરનું પાણી અમારા ઉપયોગમાં આવતું નથી. જે શાકાહારી હોય અને અમારા માટે ભોજન બનાવે તેમાંથી અમે કશુંક લઈએ છીએ.”
શેઠ ગુણપાલે આ સાંભળ્યું એટલે તેને એમ લાગ્યું કે આ મારા ગુરુ હોવા જોઈએ. તે પોતાની પત્નીને લઈ મુનિઓનાં દર્શન કરવા ઝુંપડીએ ગયા અને કહ્યું
ગુરુદેવ! મને ખબર ન હતી કે તમે સાત દિવસથી
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
દાડમિયા શેઠ
જર૫
અહીં છે. મારું ધનભાગ્ય છે કે તમારાં દર્શન કરવાનું સદ્દભાગ્ય મળ્યું. મારે ત્યાં ભોજન તૈયાર છે. નાહવા માટે ગરમ પાણી પણ તૈયાર છે. કૃપા કરી મારે ત્યાં પધારે અને તે ગ્રહણ કરી અને સેવાને લાભ આપો.”
ધર્મઘોષ મુનિએ કહ્યું
સુશ્રાવક ! ચોમાસું પસાર કરવા વસંતપુર જવું હતું પરંતુ રસ્તે જડે નહીં એટલે અહીં રોકાઈ ગયા. અને સાત દિવસ સતત વરસાદ પડવાને કારણે અમે વિહાર પણ કરી શક્યા નહીં અહીં ચાર મહિના રોકાવું પડશે. અને તેથી તને જૈનધર્મનું શ્રવણ કરવાને અને લાભ મળશે.”
શેઠે કહ્યું:
ગુરૂદેવ ! આ લાભ મળે છે તે મારૂં સદભાગ્ય છે. તમે પહેલાં આહાર મટે પધારે. તમને ખાધે સાત દિવસ થઈ ગયા છે. ' ધર્મઘોષ મુનિ પિોતાના શિષ્ય સાથે તે શેઠને ત્યાં ગયા. તેમણે જોયું કે ઘરમાં પત્ની સિવાય કંઈ નથી. તેની પત્ની પણ સંસ્કારી છે. તેની આર્થિક સ્થિતિ સામાન્ય છે.
શેઠે કહ્યું: ગુરુદેવ! અહીં આજુબાજુ આદિવાસીઓ રહે છે
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२६
દાડમિયા શેઠ
અને બધા માંસાહારી છે. તેથી ખેતી કરી હું મારું ગુજરાન ચલાવું છું. તમે શાંતિથી ખાઓ. તમે એ શંકા ન રાખશો કે અમે ફરીથી રાંધીશું. આ અમારા માટે બનાવેલું ભજન છે. આ ખાવાથી તમને સહેજ પણ દોષ લાગશે નહીં. અમે ઘરમાં બે વ્યકિતઓ છીએ. તમે ખાઓ. અમને બંનેને ઉપવાસ ગ્રહણ કરાવો.”
ધર્મષ મુનિએ બહુ જ ના પાડતાં કહ્યું કે અમને થોડું આપે, બધું નહીં. પણ શેઠ અને શેઠાણ માન્યાં નહીં અને બધું જ રાંધેલું આપી સંતોષ માન્યો. બંનેએ ગુરુ, પાસેથી ઉપવાસ ગ્રહણ કર્યો.
ધર્મઘોષ મુનિ દસ-પંદર દિવસ પછી તપ કરી તેના ઘરે ભિક્ષા માગવા આવતા ત્યારે ઉદારતાથી દાન આપત અને બંને ઉપવાસ ગ્રહણ કરી લેતાં. દરરોજ બંને મુનિઓનું પ્રવચન સાંભળતાં અને તેમની સેવા કરતાં. દિવસો પસાર થતા હતા. ચાર મહિના પછી મુનિઓ ત્યાંથી આગળ ગયા. તે શેઠ-શેઠાણીએ અનેક નિયમ ગ્રહણ કર્યા, અને મુનિઓને વિદાય આપી પોતાના ઘરે આવ્યાં.
બંને મુનિ વસંતપુર પહોંચ્યા. મુનિઓનાં પ્રભાવ શાળી વચનેથી ધર્મની પ્રભાવના થઈ. એક દિવસ મુનિઓ
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________
દાડમિયા શેઠ
૪૨૭
આહાર કરવા વંસતપુર નગરના કેટયાધીશ શેઠને ઘરે પહોંચ્યા. શેઠે મુનિઓનું સ્વાગત કર્યું. આહાર કરી ધર્મીષ મુનિ પિતાના શિષ્ય સાથે પાછા ફર્યા. શેઠ મુનિઓને વિદાય આપવા પાછળ ચાલતો હતો. શિષ્યએ ગુરુદેવને કહ્યું:
“ગુરુદેવ! શેઠના જેવી ઉત્કૃષ્ટ ભાવના મેં બીજી કોઈ વ્યકિતમાં જોઈ નથી.” ધમશેષ મુનિએ વિરોધ કરતાં કહ્યું: પેલાની હતી તેવી ઉત્કૃષ્ટ ભાવના શેઠની ન હતી.”
ધર્મવૈષના આ શબ્દો કેટયાધીશના કાનમાં પડયા. તે મનમાં વિચારવા લાગ્યા કે આ તે તેના જેવું નહીં તો તે કેણ છે? મારે તે વ્યકિતનાં દર્શન કરવા જોઈએ. પરંતુ આ સમયે જિજ્ઞાસા પ્રગટ કરવી ઠીક નથી. કારણ કે મુનિઓને આહારને સમય થઈ ગયો છે.
- શેઠ બપોરે મુનિ જ્યાં રોકાયા હતા ત્યાં ગયે. ગુરૂને પ્રણામ કરી નમ્રતાથી કહ્યું
ગુરૂદેવ ! તમે આહાર લઈ પાછા ફરતાં શિષ્યની જિજ્ઞાસાનું સમાધાન કરતાં કહ્યું હતું કે મારી તેના જેવી ભાવના નથી. હું તે શ્રેષ્ઠ પુરૂષનાં દર્શન કરવા માગુ છું.”
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨૮
દાડમિયા શેઠ
ધર્મશેષ મુનિએ પોતાની વાતનું સ્પષ્ટકરણ કરતાં
કહ્યું:
શેઠ! તમારે ત્યાં કઈ વાતની ખોટ નથી. વિપુલ આહારમાંથી તમે અમને જે આપ્યું તેમાં કેઈ ફરક પડવાને નથી. પણ જેની આર્થિક સ્થિતિ નાજુક હોય તે બધું જ આપે તે તેની બલિહારી છે.
માસું પસાર કરવા અમે અહીં આવતા હતા, તે સમયે સાત દિવસ સતત વરસાદ પડવાથી એક ગામમાં અમારે રોકાવું પડ્યું. ત્યાં એક શ્રાવક રહેતો હતો. તેની આર્થિક સ્થિતિ સામાન્ય હતી. તેની ઉત્કૃષ્ટ ભાવનાથી હું ગદગદીત થઈ ગયો. જ્યારે અમે તેના ઘેર ભિક્ષા લેવા જતા ત્યારે તે રાંધેલું બધું જ અમને આપી દે અને પોતે ઉપવાસ ગ્રહણ કરતો. આ પ્રમાણે ચાર મહિના સુધી ચાલ્યું. તેની ઉત્કૃષ્ટ ભાવનામાં કઈ ખામી ન હતી. એટલે જ મેં કહ્યું કે તેના જેવી ભાવના નથી. તેણે બધું જ ત્યાગી આદર્શ ઊભું કર્યો છે.”
શેઠ અને ગુરુ વાત કરી રહ્યા હતા. તે સમયે ગ્રામવાસી ગુણપાલ કેઈક જરુરી કામ માટે વસતપુર આવ્યો હતું. તેણે વિચાર્યું કે ગુરુદેવ આ નગરમાં રહ્યા છે. મને
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________
દાડમિયા શેઠ
४२५
તેમના દર્શનનો લાભ મળશે. તેથી તે ધર્મઘેષ મુનિનાં દર્શન કરવા આશ્રમે પહોંચ્યો. ગુરૂદેવને પ્રણામ કર્યા.
ગુરૂદેવે કેટયાધીશ શેઠને કહ્યું કે હમણું આપણે જેની વાત કરી રહ્યા હતા, તે શ્રાવક આ છે. કેટયાધીશ શેઠે ઉભા થઈ તેને પ્રણામ કર્યા અને કહ્યું
- “મારૂં સદ્દભાગ્ય છે કે તમારા જેવા પુણ્યશાળી આત્માનાં દર્શન થયાં.”
કેટલોક સમય બંને ગુરુની સેવામાં બેઠા. જ્યારે ગ્રામવાસી શેઠ જવા માટે તૈયાર થયા તે કોઢ્યાધીશ શેઠ, પણ તેની પાછળ ચાલવા લાગ્યો.
આશ્રમની બહાર આવી કેયાધીશ શેઠે કહ્યું : તમે મહેરબાની કરી મારા ઘરે પધારે.” ગુણપાલે કહ્યું :
ભાઈ ! મેં નિયમ કર્યો છે કે કેઈના ઘરનું અન્ન. પાણું કશું જ લેવું નહીં. તેથી આવવાથી શું ફાયદો : . કેટ્યાધીશ શેઠે કહ્યું :
હું તમારે સ્વધર્મી ભાઈ છું, બીજે કઈ નથી. ભાઈને ત્યાં આવવામાં કઈ પણ જાતને સંકેચ રાખો જોઈએ નહીં.'
ગુણપાલે કહ્યું :
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________
દાડમિયા શેઠ
‘પ્રતિજ્ઞા એટલે પ્રતિજ્ઞા. એમાં માા અને તારા એવા કેાઇ ભેદ નથી. માત્ર મારે મારી પ્રતિજ્ઞા પાળવી છે.’
૩૦
શેઠે કહ્યું :
તમે ાજન વિગેરેના નિયમ લીધેા છે. બીજી વસ્તુ લેવાના તા નિયમ કર્યાં નથી ને ? મહેરબાની કરી તમે જરૂરથી પધારે.’
શેઠનેા આગ્રહ હાવાથી ગુણપાલ તેને ત્યાં ગયા. શેઠે ગુણપાલને પચાસ હજાર સેાનાની મુદ્રાઓ લેવા આગ્રહ કર્યાં.
ગુણપાલે કહ્યું :
શેઠ ! આ સંપત્તિ હું લઈ શકતે! નથી. મારા નિયમ છે કે ખીજાની સ'પત્તિ લઈ વેપાર પણ નહી' કરવા. તેથી હું આ લઇ શકતા નથી. તમારી કૃપા બહુ માટી છે.'
શેઠે તેને લેવાના બહુ આગ્રહ કર્યાં. પણ તેણે લેવાની ના પાડી ત્યારે શેઠે કહ્યુ :
તમારે ત્યાં કઇ વસ્તુ પાકે છે ?”
ગુણપાલે કહ્યુ :
‘મારા ખેતરમાં કૂવાની આજુબાજુ દાડમનાં બહુ જ ઝાડ છે. તેની ઉપર બહુ જ દાડમ આવે છે. તે મીઠાં અને
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________
દાડમિયા શેઠ
રસદાર હોય છે. જે તમારે તેની જરૂર હોય તો હું મોકલી આપું.”
કાધીશ શેઠે કહ્યું:
જેટલાં દાડમ હોય તેટલાં તમે મેકલી દેજે. કારણ કે મારે ત્યાંથી માલ લઈ ૫૦૦ વહાણ વિદેશ જવાનાં છે. તેથી તમારાં દાડમ હું વિદેશ મંકલાવી દઈશ. અને તેના જેટલા પૈસા આવે તે તમે લઈ જજે.”
ગુણપાલે કહ્યું : તમારી આ આજ્ઞા માથે ચઢાવું છું.”
તેણે ગામ જઈ દાડમને થેલો ભરી કેટયાધીશને મિકલાવ્યો. શેઠે પોતાના પ્રધાન મુનિમને બેલાવી કહ્યું : ' “મારો માલ વેચાય કે નહીં તેની મને ચિંતા નથી, પણ આ દાડમને થેલે સંભાળીને રાખજે. એની જે પણ કિંમત આવે તેને થેલીમાં ભરી બંધ કરી દેજે. આની કિંમત વધારે આવે તેવો પ્રયત્ન કરો.” -
આ પ્રકારની સૂચના આપી શેઠ પિતાના કામમાં લાગી ગયે. ૫૦૦ વહાણ આગળ વધ્યાં. અનેક નગરમાંથી પસાર થઈ એક ટાપુ પર પહોંચ્યાં. મુનિમ દાડમ વેચવાનું ભૂલી ગર્યો હતો.
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર
દાડમિયા શેક એ ટાપુના રાજા સમરસિંહને ચતુરસિંહ નામને પુત્ર હતું. તે બહુ જ પ્રતિભાસંપન્ન હતું. રાજ્યાના કામને પિતાના પ્રતિભાથી સમૃધ્ધ કરતો હતે. પરંતુ તેના શરીરમાં બળતરાને રેગ લાગુ પડે તેના કારણે તે છે છેડાયેલો રહે. અનેક ઉપચાર રાજાએ કરાવ્યા, પણ તેનાથી કોઈ ફેર પડે નહીં. રાજાને બહુ જ ચિંતા થતી હતી.
તે સમયે એક બહુ જ વૃધ્ધ અનુભવી રાજપ્રસાદ વદ્ય ત્યાં આવ્યા. તેમણે રાજકુમારને જોઈને કહ્યું :
હું આ રાજકુમારને રોગમાંથી મુકત કરી શકું છું. મારી પાસે બહુ સરસ દવા છે, પણ શરત એ છે કે એ દવા દાડમના રસમાં લેવી પડશે.”
રાજા સમરસિંહ આ સાંભળી આ ચિંતા કરવા લાગ્યો. કે અમારા રાજ્યમાં એક પણ દાડમનું ઝાડ નથી. દાડમ કયાંથી આવે ? ત્યારે પ્રધાને કહ્યું :
“રાજન ! બંદર ઉપર ૫૦૦ વહાણ વિદેશથી આવ્યાં છે. તેમાં વિવિધ પ્રકારને માલ છે. જે તમે આજ્ઞા આપો તે નેકરને મોકલી તપાસ કરાવું કે તેની પાસે દાડમ છે કે નહીં ?
રાજાએ કહ્યું :
“આ તે ઘણી જ સરસ વાત છે. તમે જદી જાઓ અને દાડમની તપાસ કરો. જેટલા પૈસા માગે તેટલા આપે
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________
દાડમિયા રોડ
અને દાડમ લઈને આવે.’
પ્રધાન 'દર પર પહોંચ્યા. તેણે વહાણના મુખ્ય સ‘ચા
લકને પૂછ્યું :
તમારી પાસે દાડમ છે ?”
૪૩૪.
મુનિમે જવાબ આપતાં કહ્યું :
સારૂ થયુ* તમે મને યાદ દેવડાવ્યુ.. મારી પાસે એક રાખેલાં છે. તમે એને લઇ
મહુ માટેા થેલે। ભરી દાડમ
જા.’
પ્રધાને કહ્યું : આની કિંમત શું છે ?” સુનિમે કહ્યુ :
તમે જેટલી કિ`મત આપવા માગતા હૈા તે આ થેલીમાં ભરી દો. તમે જેટલા વધારે આપવા માગેા તેટલા આપી શકેા છે.’ પ્રધાન દાડમ લઈ ખુશ થયા. દાડમના શૈલેા લઈ જઈને રાજાને આપ્યા. દાડમ જોઈ વૃદ્ધ વૈદ્ય ખુશ થઈ ગયા અને મેલ્યા :
આ તા મહુ જ સરસ દાડમ છે. રાજકુમાર જલ્દી સાજા થઈ જશે.'
દાડમના રસમાં વૈદ્યે દવા આપી. ત્રણ રાજકુમાર સાળે થઈ ગયા. રાજાની ખુશીના
૨૮
દ્વિવસમાં જ
પાર ન હતા.
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૪
પ્રધાનને મેલાવી રાજા એ કહ્યુ' : તમે દાડમના પૈસા આપ્યા કે નહી ??
દાડમિયા શેઠ
પ્રધાને કહ્યું :
મેં મુનિમને પૂછ્યું તા તેમણે કહ્યુ કે શેઠના આદેશ છે કે આના જે પૈસા આવે તે થેલીમાં બંધ કરી દેવા. તેથી એમણે દાડમના પૈસા લીધા નહીં. અમે થાડા દિવસ અહી' છીએ. તેથી તમે પૈસા શૈલીમાં બંધ કરી અમને આપી જજો.'
રાજાએ પેાતાના ખજાના ખેાલાવ્યા અને રત્ન તથા સાનાની મુદ્રાએ એ થેલામાં ભરી રીતે બધ કરી થેલા મુનિમને આપી દીધા.
વહાણના માલ વેચી નવા માલ લઇ મુનિમ વસંતપુર પાછા આવ્યા. શેઠે મુનિમને પહેલેા પ્રશ્ન કર્યાં કે મને મારા માલની ચિ’તા નથી. તેમાં કેટલા નફા થયા તેની પણ ચિંતા નથી. પરંતુ એ જણાવા કે દાડમના થેલેા ત્યાં વેચાયા કે નહીં ? તેના પૈસા કેટલા આવ્યા ?’
બહુ કિંમતી અને સારી
મુનિમે કહ્યુ :
કેટલા પૈસા આવ્યા તે ખબર નથી. એ થેલામાં તમારા કહ્યા પ્રમાણે બંધ કર્યા છે.'
શેઠે પણ તે થેલા ખાલ્યેા નહીં. તેણે પેાતાના વિશ્વાસુ માણસ સાથે તે બંધ થેલા ગુણપાલને મેાકલાવી દીધા.
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________
દાડમિયા શેઠ
ગુણપાલે જ્યારે થેલો ખેલીને જોયું ત્યારે એમાં બહુ મૂલ્યવાન રત્ન તથા સોનાની મહારે નીકળી. તેને ખાતરી થઈ ગઈ કે આ શેઠે દાડમના બહાને મને આ ધન મેકલાવ્યું છે, પણ આ સંપત્તિ હું લઈ શકું નહીં. આ સંપત્તિ પર મારે કોઈ અધિકાર નથી. '
એ સંપત્તિમાંથી કશું જ લીધા વિના પાછું મેકલાવ્યું - અને સમાચાર મોકલ્યા કે આવી રીતે હું ધન રાખી શકું નહીં. મારો પ્રેમ બહુ છે. પણ આ પ્રમાણે ધન રાખવાથી મારા વ્રતનો ભંગ થાય છે. તેથી તમારું ધન તમે સંભાળી લે. આ સાંભળી શેઠે ગુણપાલને પોતાની પાસે લાવ્યો અને પરિસ્થિતિ જણાવતાં કહ્યું :
મેં આમાં એક પણ પૈસે મૂક નથી. રાજકુમારનું શરીર સારું ન હોવાથી ટાપુના રાજાએ દાડમના બદલામાં આ ધન આપ્યું છે.”
મુનિએ પણ આખી વાતની સ્પષ્ટતા કરી.
ગુણપાલને લાગ્યું કે શેઠ હું નથી બેસતા તેથી તે ધન લીધું. તે સંપત્તિ દાડમમાંથી મળી લેવાથી તે દાડમિયા શેઠના નામે પ્રચલિત થયા. તેણે ઉદારતાથી દાન આપી વ્રતના નિયમે ગ્રહણ કર્યા અને પોતાના જીવનને પવિત્ર બનાવ્યું.
સમાપ્ત
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મની પરીક્ષા
ક્ષિતિપ્રતિષ્ઠા એક બહુ સુંદર નગર હતું. ત્યાંના રાજાનું નામ રિપુમર્દન હતું. રાણીનું નામ મદરેખા હતું. મદરેખા બહુ જ શ્રદ્ધાળુ તત્ત્વ વિચારક શ્રાવિકા હતી. થોડા સમય પછી તેણે એક કન્યાને જન્મ આપ્યો. તેનું નામ મધરાવતી રાખવામાં આવ્યું. મધરાવતી રૂપાળી હતી. તેનામાં માતાના ધાર્મિક સંસ્કાર હતા. રાજાએ મધરાવતીના અધ્યયન માટે ચિગ્ય વ્યવસ્થા કરી. થોડા સમય પછી તે ચેસઠ કળાઓમાં નિષ્ણાત થઈ ગઈ. પિતાની માતા પાસેથી ધર્મ, દર્શન અને તત્વનું જ્ઞાન મેળવ્યું.
એક દિવસ મહારાજ રિપુમર્દન રાજસભામાં બેઠા. હતે. મહારાણું મદનરેખાએ મધરાવતીને કિંમતી વસ્ત્રભૂષણથી તૈયાર કરી કહ્યું :
દીકરી ! રાજસભામાં પિતાને પ્રણામ કરવા જાઓ.” માતાના હુકમનું પાલન કરવાનું હતું. તેથી તે રાજ
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________
દાડમિયા શેઠ
સભામાં પહોંચી. રાજાએ પાતાની પુત્રીને પેાતાની નજીક આસન પર બેસાડી. રાજસભામાં સભાસદે રાજાની પ્રશંસા કરતા હતા. તેથી રાજાએ અનુભવ્યું કે મારા જેવા પ્રતાપી સમ્રાટ આ વિશ્વમાં કાઇ નથી. રાજાએ પેાતાના પ્રધાનને પૂછ્યુ' :
મારા જેવી બુદ્ધિ અને સમૃદ્ધિ બીજા રાજાએ પાસે
છે ??
બધા સભાસદોએ એક અવાજે જવાખ આપ્યા :
૩૭
રાજન ! કાષ્ઠની પાસે નથી. બીજા રાજાએ સ્વપ્નમાં પણ આ પ્રકારની બુદ્ધિની કલ્પના કરી શકતા નથી. તમે તા તમે જ છે. સુંદર તમારા રાજમહેલ. તમારા નગરની છૂટા અપૂર્વ છે. તમારી રાજસભાનું ગૌરવ નિરાળું છે. તેમાં મોટા મોટા વિદ્વાના છે, જ્યાતિષીઓ છે.'
સભાસદાના મેાંએથી રાજાની ખાટી પ્રશ'સા સાંભળી રાજકુમારી હસવા લાગી. રાજકુમારીને હસતી જોઇ રાજાએ પૂછ્યું :
શું વાત છે ?”
રાજકુમારીએ કહ્યું :
‘સભાસદાએ જે વાતા કરી તે સાચી નથી. તેમાં તથ્ય
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________
દાડમિયા શેઠ
નથી. તેમાં માત્ર ચાપલૂસી છે. આ વિરાટ વિશ્વમાં અનેક રાજાએ છે. તમારાથી વધારે તેમની પાસે બુદ્ધિ અને સમૃદ્ધિ છે, કુટુંબ છે, રાજસભા છે. ખાટી પ્રશંસા કરી તમને અભિમાની બનાવવામાં આવે છે તે ચાગ્ય નથી.’
૩૮
રાજાને રાજકુમારીના આ જવાખ ખાળક છે, તેમ સમજી તેની ઉપેક્ષા કરી પ્રશ્ન પૂછ્યા :
‘તમે લેાકેા કાની કૃપાથી સુખી છે ?”
સભાસદોએ એક અવાજે કહ્યું :
ગમ્યા નહીં. તે સભાસદોને બીજો
આ તા પૂછવા જેવા પ્રશ્ન છે! તે સૂર્યની જેમ સ્પષ્ટ છે. અમે બધા તમારી કૃપાથી જીવીએ છીએ. ચિતામણી, કામધેનુ અને કલ્પવૃક્ષની જેમ બધી ઈચ્છાઓ પૂરી કરી છે. તમારા સિવાય અમારે બીજા કોઈની જરૂર નથી. જો તમે હશેા તા દેવ ગુસ્સે થાય, તે પણ અમારા વાળ વાંકા થશે નહી.’
રાજકુમારીએ સભાસદોને કહ્યું :
તમે આવી રીતે ખાટી પ્રશંસા કેમ કરેા છે ? કર્માંના કૂળ રૂપ સુખ અને દુઃખ આવે છે. જે વ્યક્તિએ જેવુ' કમાઁ કર્યુ” હાય તે પ્રમાણે સુખ સાગર હોય છે અને દુઃખના
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________
દાડમિયા શેઠ
૪૩૯
દાવાનળમાં પડે છે. જે મારા પિતા બધાને સુખી અને દુઃખી બનાવવા વાળા છે તે પછી સેવકની પાસે રહેવા મકાન અને ખાવા અને કેમ નથી ? કેટલાક સેવકે પાસે અપાર સમૃદ્ધિ છે. અને કેટલાક પાસે અનાજને ભંડાર ભર્યો છે. જેણે જેવું કામ કર્યું હશે તેને તેવું ફળ પ્રાપ્ત થશે. તેમાં કઈ પણ માણસ પરિવર્તન લાવી શકશે નહીં.
પુત્રી દ્વારા પિતાનું અપમાન સાંભળી રાજાને ગુસ્સે આવ્યા. તેમણે ગર્જના કરીને કહ્યું :
તું મૂખે છે. આવી નિરર્થક વાત કરતાં તને શરમ નથી આવતી ? મારી પુત્રી થઈ મારી વિરુદ્ધ બોલતાં તને સંકેચ નથી થતું? તને ખબર નહીં હોય કે જેની ઉપર મારી કૃપા ઉતરે છે તે સુખી થઈ જાય છે. ગરીબ ધનવાન બની જાય છે. અને જેની તરફ ગુસ્સાથી જોઉં છું તે ધનવાનમાંથી ગરીબ બની જાય છે. તને મારા તેજની ખબર નથી. તને ત્યારે જ ખબર પડશે જ્યારે તારુ લગ્ન ગરીબ સાથે કરવામાં આવશે.”
રાજકુમારીએ હસીને કહ્યું :
“પિતાજી ! આ તમારૂં મિથ્યાભિમાન છે. જે મારું નસીબ પ્રબળ હશે-તે ગરીબ સાથે કરેલું લગ્ન પણ શ્રેષ્ઠ
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________
દાડમિયા શેઠ
બની જશે અને નસીબ નિર્બળ હશે તે ધનવાન સાથે કરેલું લગ્ન ગરીબ બની જશે. આ બધા પાપ અને પુણ્યને ખેલ છે.”
રાજા રિપુમનને લાગ્યું કે પુત્રીને પાઠ ભણાવવો પડશે. ત્યારે તેનું અભિમાન ઉતરશે. જે હું તેનું લગ્ન કુળવાન રાજપુત્ર સાથે કરીશ તે મારા પુણ્યને પ્રતાપ તેને નહીં સમજાય. તેથી રાજાએ પિતાના સેવકને આદેશ આપ્યું કે નગરમાં જાએ. જે વ્યકિત બહુ કુરૂપ હય, બદસૂરત હય, જેના શરીરમાં વિવિધ પ્રકારના રોગ હોય અને નીચા કુળમાં જન્મ્યો હોય તેને લઈ આવો.
રાજાના કહેવાથી સેવકો ગયા. પણ રાજકુમારીના મનમાં જરા પણ ચિંતા થઈ નહીં. સેવકેએ ચારા ઉપર એક વ્યકિતને છે. તેનું શરીર કોલસા જેવું કાળું હતું. શરીરમાં રકતપિત્તના કારણે હાથ-પગની આંગળીઓમાંથી પિત્ત નીકળતું હતું. નાક બેસી ગયું હતું. હોઠ મોટા હતા. કપાળમાં ગાંઠે પડી ગઈ હતી. તેને લઈ તે લોકો રાજા પાસે ગયા. એ કુરૂપ અને મહાગીને જોઈ રાજા બહુ ખુશ થ.
રાજા વિચારવા લાગ્યો કે તે એની સાથે પિતાના
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________
દાડમિયા શેઠ ને ?
ભાગ્યને રેશે અને વિચારશે કે મેં મારા પિતાને નારાજ કર્યા એનું આ પરિણામ છે.
રાજાએ પોતાની પુત્રી મધરાવતીને કહ્યું:
“આની સાથે તારૂં લગ્ન કરાવું છું. તું તારા કર્મનાં ફળને ભેગવજે.”
રાજકુમારીએ કહ્યું :
પિતાજી! હું તૈયાર છું. મને કર્મના સિદ્ધાંત પર વિશ્વાસ છે. જે મારું પુણ્ય પ્રબળ હશે તો મારે વાળ પણ કઈ વાંકે કરી શકશે નહીં.
રાજાએ કુષ્ઠ રોગી સાથે લગ્ન કરવાની તૈયારી કરી. ત્યાં જ આખી સભામાં હાહાકાર મચી ગયો. આ તમે શું કરી રહ્યા છે ? રાજકુમારી તે હજુ બાળક છે. પણ તમે તે સમજદાર છે. તમારે આ પ્રમાણેને ખરાબ વ્યવહાર કરવું ન જોઈએ. પણ રાજાએ કેઈનું માન્યું નહીં. રાજાએ તે રાગી સાથે રાજકુમારીનું લગ્ન કરાવી દીધું અને કહ્યું:
“આની પાછળ જા.” રાજકુમારી જ્યાં તેની પાછળ જવા તૈયાર થઈ ત્યાંજ રાજાએ કહ્યું: - “આ કિંમતી આભૂષણ પહેરીને ક્યાં જાય છે? આ આભૂષણે અને કિંમતી સાત અહી નાખ. દાસીને પહેરવા
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________
દાડમિયા શેઠ
લાયક કપડાં પહેરીને તેની સાથે જા.”
રાજકુમારીએ રાજાના કહ્યા મુજબ વસ્ત્રાભૂષણે ઉતારી નાખ્યાં. સામાન્ય વેશ ધારણ કરી ખુશીથી તેની સાથે વિદાય થઈ. તે પોતાના પતિ સાથે નગરની બહાર ચાલી ગઈ અને ધર્મશાળામાં જઈ બંનેએ આરામ કર્યો. પેલા રેગિષ્ટ રાજકુમારીને કહ્યું
પ્રિયે ! તારા પિતાએ ગુસ્સે થઈ આવેશમાં આવી જે કાંઈ કર્યું તે યોગ્ય નથી. કયાં તું રાજહંસિની અને કયાં હું કાગડે ? તારે અને મારો જરા પણ મેળ બેસે તેમ નથી. કયાં તારું રૂપ અને લાવણ્ય અને ક્યાં હું કુરૂપ રેગી. તને ખુશીથી રજા આપું છું કે જે યુવક તને પસંદ પડે તેની સાથે આનંદથી લગ્ન કરી શકે છે. મને જરા પણ દુખ નહીં થાય.”
આ વચન તીરની જેમ રાજકુમારીના હૃદયમાં ભેંકાઈ ગયું, તેણે રડતાં રડતાં કહ્યું :
“પ્રાણનાથ ! હું તમારા મોંએથી આ શું સાંભળી રહી છું ? તમને ખબર છે. નારીનું આભૂષણ ચારિત્ર છે. યૌવન સૌંદર્ય અને સંપત્તિ અનેક વાર પ્રાપ્ત થાય છે. પરંતુ ચરર ચરન મળવું બહુ મુકેલ છે. ભલે તમે રેગી છે, કે
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________
દાડમિયા શેઠ
કુરુપ છે, નિર્ધન છે. પણ મારા માટે તમે સર્વીસ્વ છે. તમારા વિના મારી કેાઈ ગતિ નથી. તમે આજે આવુ ખેલ્યા પણ ભવિષ્યમાં કયારેય ફરી આવુ ખેલશે નહી.’
સર
મઇરાવતીના કથનથી રાગી ખુશ થયા. સૂર્ય પશ્ચિમ દિશા બાજુ ગયે। હતા. ચારે તરફ અધારૂં છવાઈ ગયુ. હતુ. તે રાગી સૂઈ ગયેા. તેને ગાઢ નિદ્રા આવી ગઈ. રાજકુમારી તેના પગ દબાવી રહી હતી અને મહામંત્રનુ સ્મરણ કરતી હતી. તે સમયે ધમ શાળામાં એક દિવ્ય શ્રીએ. પ્રવેશ કર્યાં. તે સ્ત્રીની સાથે એક તેજસ્વી રૂષ્ટ-પુષ્ટ યુવક હતા. આવેલી સ્ત્રીએ રાજકુમારીને સંખેાધી કહ્યું:
‘રાજકુમારી ! તુ મને ઓળખે છે ? હું આ નગરની આરાધક દેવી છું. તારા પિતાએ જે કામ કર્યું' તેનાથી મને. બહુ દુઃખ થયું. તેથી તારા માટે એક યુવક લઈને આવી છું. આ યુવક અદ્દભુત રૂપવાન છે, બળવાન છે, બુદ્ધિમાન છે અને વિલક્ષણ પ્રતિભા ધરાવે છે. એક પુરૂષમાં જેગુણની અપેક્ષા હૈાય તે બધા ગુણ આ યુવકમાં છે. એટલા માટે તું
આ રાગીયે છેાડી આની સાથે જીવનના આનંદ માણુ. હું બધી વ્યવસ્થા કરીશ. તું કેાઇ પણ જાતની ચિંતા કરીશ. નહી..
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪૪
દાડમિયા શેઠ
'મઈરાવતી પિતાના વિચારોમાં મકકમ હતી. તેણે
માતાજી! હું તમારી કૃપાને આભાર માનું છું, પણ મારા પિતા અને સભાસદોની વચ્ચે મારાં લગ્ન આની સાથે થયાં છે. હું આને કેવી રીતે છેડી શકું? તમે આને રેગી કહીને બેલાવે છે, પણ તે મારા માટે ઈન્દ્રથી પણ સુંદર છે. તમે જે વ્યકિતને મારા માટે લાવ્યાં છે, તેને પાછે પોતાના સ્થાને પહોંચાડી દે. સંસારમાં મારા પતિ સિવાય જેટલા પણ પુરૂષ હોય તે બધા મારા માટે ભાઈ અને પિતા સમાન છે. પતિ મારું સર્વસ્વ છે. તેના સિવાય મારે કઈ આધાર નથી. હું હવે એને છોડી શક્તી નથી.
જયારે મઈરાવતી દેવીના હુકમને ઠુકરાવ્યું તે તેણે ગુસ્સે થઈ રાજકુમારીને પગ પકડીને આકાશમાં ઉછાળી.
જ્યારે તે આકાશમાંથી નીચે પડવા લાગી ત્યારે તેણે ત્રિશૂળથી પકડી લીધી. ત્રિશૂળથી તેનું શરીર વિંધાઈ ગયું. પછી દેવી બોલી:
“હવે પણ મારા હુકમનું પાલન નહીં કરે? મારું માનવાથી રવર્ગીય સંસાર તારા માટે નિર્માશે અને આદેશની અવગણના કરવાથી તારું જીવન ઝેર બની જશે.”
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________
અડશિપ શેઠ
મધરાવતીએ ફરી કહ્યું.
“માતાજી ! ભલે મારા પ્રાણ જતા રહે, પણ હું મારે પતિવ્રતા ધર્મ નહીં છોડું. શરીર વિનાશી છે. તેની મને જરા પણ ચિંતા નથી.”
તે અખંડ મહામંત્રનો જાપ જપવા લાગી. થોડા સમય પછી જ્યારે તેણે આંખે ખેલી ત્યારે જોયું તો તે ભદ્રાસન પર બેઠી હતી. ત્યાં કેઈ દેવી ન હતી. કેઈ પુરૂષ ન હતે. અને તેને પતિ પણ ન હતું. તે વિચારવા લાગી કે મારા પતિ કયાં ગયા ?
- તે એકલી હતી. તે સમયે વસ્ત્રાભૂષણેમાં તૈયાર થઈ એક પુરુઝ હાજર થયા. તેણે પ્રશ્ન કર્યા વિના મરાવતીને
કહ્યું:
હું વૈતાઢય પર્વતના મણિપુરમાં રહું છું. મારું નામ મણિર્ડ છે. હું વિધાધરનો રાજા છું. એક વાર મેં એક લૈક સાંભળ્યો. તે ક આ પ્રમાણે હતે.
બધે કાગડા કાળા, બધે પોપટ લીલા. બધી જગ્યાએ સુખી માટે સુખ, દુઃખી માટે દાખ.”
બધી જગ્યાએ કાગડા કાળા હોય છે અને બધી. જગ્યાએ પિપટ લીલા હોય છે. સુખી વ્યકિતઓ માટે બધે
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________
દાડમિયા શેઠ
હાય છે. કર્યો. મે
૪૪૬
સુખ છે. અને દુઃખો મેં આ તથ્યની વિદ્યાખળથી રાગીનું રૂપ ધારણ કર્યું અને તમારા નગરના ચારા ઉપર આવી બેઠા. તે સમયે તમારા પિતાના સેવકા મને પકડી તમારા પિતા પાસે લઈ ગયા. જોતજોતામાં તમારી સાથે મારાં લગ્ન થઈ ગયાં. લગ્ન પછી મેં તમારી પરીક્ષા કરી અને તમે પરીક્ષામાં સફળ થયાં. તમારા જેવી પતિવ્રતા નારીને પ્રાપ્ત કરી હું ખૂબ ખુશ થયા.’
વ્યકિતએ માટે બધે દુઃખ પરીક્ષા કરવાના નિર્ણય
રાજકુમારીને પોતાની આંખ અને કાન ઉપર વિશ્વાસ આવતા ન હતા કે સાચુ' શું છે. કેટલાક સમય તે વિચાર કરવા લાગી. તેને વિશ્વાસ થઇ ગયા કે આ મારા પતિ છે, ત્યારે તેને ઘણા જ આનંદ થયા. તેણે કહ્યું:
મેં પૂર્વજન્મમાં જે કાંઇ કર્યું. હશે તેનું આ પરિણામ છે. સારા કાર્યથી તમારા જેવા પતિ પ્રાપ્ત થયા.’
મણિચૂડ વિદ્યાધરે પોતાની વિદ્યાથી સાત માળનું ભવ્ય મકાન બનાવ્યુ. વિરાટ સ`પત્તિ અને દાસ-દાસીઓ બધા હાજર હતા. મણિચૂડે મછરાવતીને કહ્યું.
‘પ્રિય ! હુ· મારા સસરાને મળવા
માગુ છું. તેથી
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________
દાહથિયા શેઠ તેમને ખબર પડે કે તારાં લગ્ન જેની સાથે કર્યા હતાં, તે સાધારણ પુરુષ નથી. તેની બધી શંકાઓ દૂર થાય. તારી શું ઈચ્છા છે ? " મધરાવતીએ કહ્યું
મારા પિતાને બહુ અભિમાન છે. એ અંહકાર દૂર કરવા તેમને ખેડુતના રૂપમાં તમારી પાસે બોલાવે.”
મણિચૂડે વિદ્યાનું સ્મરણ કર્યું અને એક વિરાટ સેના તૈયાર થઈ ગઈ. એ વિરાટ સેનાએ ક્ષિતિપ્રતિષ્ઠ નગરને ચારે બાજુથી ઘેરી લીધું અને મણિચૂડે રાજા રિપુમન પાસે દૂત મેકલ્ય. દૂતે કહ્યું:
તમે અમારા સ્વામી સાથે યુદ્ધ કરે. નહીંતર ખેડુતને વેશ લઈ અમારા સ્વામીની સેવામાં હાજર થાઓ. - રાજા રિપુમર્દન અને બધા પ્રધાન, સભાસદોએ વાત ઊપર ચર્ચા-વિચારણા કરી. પ્રધાન અને સભાસદોએ રાજાને કહ્યું:
“રાજન ! સમાન અથવા બળવાન સાથે યુદ્ધ કરવું યોગ્ય છે, પણ આ રાજા તે વિદ્યાધર છે. આપણાથી બહુ શકિતશાળી સૈનિકે તેની પાસે છે. તેથી આપણે તેની સામે ટકી
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________
શકીશું નહીં. એટલે એ જ ચગ્ય છે કે તમે ખેડૂતના વેશમાં રાજા મણિચૂડ પાસે જાઓ.”
વિવશ થઈ રાજાએ તે વાતને સ્વીકાર કર્યો. ખેડૂતને વેશ ધારણ કરી મણિચૂડ રાજા પાસે પહોંચ્યો. મણિચૂડે પિતાને હાથે રાજાનો ખેડૂત વેશ કાઢયે અને કિંમતી રાજાનો વેશ પહેરાવ્યા. રાજા રિપુર્મદને જોયું કે વિદ્યાધર રાજા મણિચૂડની પાસે સિંહાસન પર મધરાવતી બેઠી હતી. તેણે જોયું તે તેનું મન ખિન્ન થઈ ગયું. તે મનમાં વિચાર કરવા લાગ્યું કે આ દુષ્ટાએ પોતાના ધર્મ અને સત્યને છોડી દીધું. મેં રોગીની સાથે તેનાં લગ્ન કરાવ્યાં હતાં અને તે આની સાથે જતી રહી.
તે સમયે મધરાવતીએ કહ્યું
“પિતાજી! તમે મનમાં ખિન્ન ન થશે. જે રોગી સાથે તમે મારાં લગ્ન કર્યા હતાં, તે આ વિશિષ્ટ પુરુષ છે. તેમણે રેગીના રૂપમાં મારી સાથે લગ્ન કર્યું અને મારા પુણ્ય પ્રભાપથી ઈન્દ્રની જેમ શોભી રહ્યા છે. તેમણે જ પિતાના સસરાના સંબંધને સમજી તમારે ખેડૂતને વેશ દૂર કર્યો.”
રાજા રિપુમન પિતાની પુત્રીનું આવા પ્રકારનું ભાગ્ય
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________
દાડમિયા શેઠ
rve
પરિવર્તન જોઇ આશ્ચય પામ્યા. રાજા મણિચૂડે સારી રીતે લગ્નથી માંડી અત્યાર સુધીની વાત સભાળાવી કે મેં તમારી પુત્રીની પરીક્ષા લીધી હતી અને તે સફળ થઈ. તમે તમારી સપત્તિ અને સમૃદ્ધિ પર ગર્વ કરતા હતા. તમારે સંપત્તિ અને સમૃદ્ધિ જોવી હાય તે હમણાં બતાવું છું.”
વિદ્યાના બળથી તેણે એવા ચમત્કાર બતાવ્યા કે તેને જોઇ રિપુમનના ગવ બરફની જેમ પીગળી ગયા. તેને અનુભવ થયા કે મારા સભાસદોએ મારી મિથ્યા પ્રશસા કરી મારા મનમાં એ ભ્રમ પેદા કર્યા કે મારા જેવું વિશ્વમાં કાઈ નથી. પણ હું જોઈ રહ્યો છું કે જમાઈ મણિચૂડની સામે હું' કશું જ નથી. મારી છે।કરીએ સાચા તથ્યનુ` સમ ન કર્યું' હતું પણ મેં ગુસ્સે થઈ તેને દુઃખ આપ્યું. પરંતુ તેના પુણ્ય પ્રતાપથી તેને સુખ પ્રાપ્ત થયું.
મઈરાવતીને લઇ મણિચૂડ વૈતાઢ્ય પર્વત પર આવ્યા. મઈરાવતી જન ધર્મની આરાધના કરતી જીવનની અતિમ ક્ષણા પસાર કરી દેવલેાકમાં ગઇ. ત્યાંથી મનુષ્ય થઈ અને સચમ ગ્રહણ કરી તે મેાક્ષ પામશે.
૨૯
સમાસ
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________
આચાર્ય સ્કંધક
મહાન નગરોમાં શ્રાવસ્તી નગરી નામનું એક નગર હતું. ત્યાં રાજા જિતશત્રુ હતા. મહારાણીનું નામ ધારિણી હતું. રાજા અને રાણી બંનેમાં ખૂબ જ પ્રેમ હતે. લગ્નનાં કેટલાંક વર્ષો પછી તેમને એક પુત્ર પુત્રી અને થયા. બંને વિનમ્ર સ્વભાવના અને ધર્મપરાયણ હતાં.
પુરંદરયશા બહુ જ પ્રતિભાસંપન્ન બાલિકા હતી. યુવાન થઈ ત્યારે તેનું લગ્ન કુંભકાર કટપુર નગરના રાજા દંડક સાથે કર્યું. મહારાજા અને રાણી બંને વચ્ચે ખૂબ જ પ્રેમ હતો. મહારાજા દંડકના રાજ પુરોહિતનું નામ પાલક હતું. તે જૈનધર્મ પ્રત્યે દ્વેષી અને કલહપ્રિય હતો.
એક વાર મહારાજા દંડકે પોતાના રાજપુરોહિત પાલકને કેઈકકામ માટે જિતશત્રુ પાસે શ્રાવસ્તી મિક. તે સમયે ત્યાં રાજસભામાં જૈનધર્મની ચર્ચા ચાલી રહી હતી. પાલકે તેનો વિરોધ કર્યો. પરંતુ રાજકુમાર સ્કંધકના વિરોધ સામે તે ટકી શક્યો નહીં. શરમથી તેનું માથું નમી ગયું. વિરોધ
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________
દાડમિયા શેઠ કરવાની શકિત ન હોવાથી તે ચૂપ રહ્યો. પરંતુ તેણે નિર્ણય કર્યો કે એક દિવસ વિરોધ કરીને રહીશ. તે પાછો કુંભકાર કટપુર આવી ગયો.
તે સમયે વીસમા તીર્થંકર મુનિ સુવત આ પવિત્ર ધર્મ વિશે વિચરણ કરતા હતા. એક વાર તે શ્રાવસ્તી આવ્યા. તેમનું પવિત્ર વચન સાંભળી રાજકુમાર સ્કંધકે પિતાના પાંચસે સાથીઓ સાથે દીક્ષા લીધી. પહેલાંના ભગવંતે પાસે પાંચસો મુનિઓએ આગમ સાહિત્યને અભ્યાસ કર્યો. કઠણ તપ કરવા લાગ્યા. આર્ય સ્કંધક મેધાવી અને પ્રતિભા સંપન્ન સંત હતા. તેમનામાં અનેક ગુણો હતા. તેને કારણે તેઓને પાંચસો શિષ્યના મુખ્ય આચાર્ય બનવવામાં આવ્યા.
એક દિવસ અચાર્ય સ્કંધકે ભગવાન પાસે મંજૂરી માગી કે ભગવાન ! મારા મનમાં એક વિચાર ઘૂમી રહ્યો છે કે હું મારી બહેન પુરજરયશા અને દંડકને ધર્મને ઉપદેશ આપું!
પ્રભુએ કહ્યું:
છે. પરંતુ
ત્યાં
સ્કંધક! તમે ખુશીથી જઈ શકે મરણાંતક ઉપસર્ગ ઉભો થશે. ”
સ્કંધકે કહ્યું :
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________
દાડમિયા શેઠ
ભગવન્! ભલે મરણતક ઉપસર્ગ ઊભો થાય પણ એ બતાવો કે તે ઉપસર્ગમાં હું આરાધક બનું કે વિરોધી ?”
પ્રભુએ સ્પષ્ટતા કરતાં કહ્યું :
સ્કંધક! તમારા સિવાય બીજા સંતે આરાધના કરશે. માત્ર તમે જ વિરોધ કરશે.'
જે થવાનું છે તેને કઈ ટાળી શકતું નથી. આચાર્ય સ્કંધમે વિચાર્યું કે ભલે મારું પતન થાય. મારા બીજા સાથીઓનો ઉધ્ધાર થશે. તે ત્યાંથી ચાલ્યા અને લાંબે રસ્તો પસાર કરી કુંભકાર કપુર પહોચ્યા.
જ્યારે પાલકે આચાર્ય ધકના આવ્યાના સમાચાર સાંભળ્યા તે તેને મનમાં બદલાની ભાવના પ્રગટ થઈ તેણે વિચાર્યું કે આ સરસ સમય છે. હું સ્કંધક સાથે બદલે લઈ શકુ. તેણે મારું અપમાન કર્યું હતું. બધાની સામે મને બોલતે બંધ કરી દીધું હતું. રાજા દંડક તે તેને ઉપદેશ સાંભળી મુગ્ધ થઈ જશે. કારણકે સ્કંધક વાણીને જાદૂગર છે. તેથી મારે પહેલેથી જ બંદોબસ્ત કરવો જોઈએ જેથી તે પણ યાદ કરે કે મેં આનુ એક દિવસ અપમાન કર્યું હતું.
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________
દાડમિયા શેઠ
૪૩
એ રાતે જ્યાં આચાર્ય સ્કંધક અને તેના શિષ્પો રહ્યા હતા ત્યાં બગીચામાં ગયો. તેણે રાત્રે બગીચાની ચારે બાજુ તીક્ષણ હથિયાર અને યુદ્ધનાં બીજાં સાધને ત્યાં ગોઠવી દીધાં. સવાર થતાં પાલક રાજા પાસે ગયે. રાજાને કહ્યું:
“રાજન! સમય બહુ ખરાબ આવી ગયો છે. જેને તમે પિતાના સાળો માનતા હતા અને જેને પ્રેમ કરતા હતા તે સાળો પાંચસો સૈનિકે લઈ શ્રમણ વેશમાં અહીં આવ્યા છે. તે તમારા રાજ્યને મેળવવા માગે છે. તે તમને મારવાના પ્રયત્નમાં છે. મારા ગુપ્તચરોએ આ સમાચાર આપ્યા છે. જ્યારથી મેં આ વાત સાંભળી છે ત્યારથી મને દુઃખ થાય છે.
શ્રવણ વેશમાં રહીને આવું ષડયંત્ર રચ્યું ? હું મારું હૃદય ચીરીને તમને બતાવી શકતો નથી કે મને કેટલું દુઃખ છે. સ્વામી ભકત સેવક પિતાનું બધું અર્પણ કરીને પણ સ્વામીને જરા પણ દુઃખ પડવા દેતો નથી. જે તમને મારા વચન પર વિશ્વાસ ન હોય તો મારી સાથે ચાલે.”
રાજા દંડકને કશું સમજાયું નહીં કે વાસ્તવમાં શું છે? તેના મનમાં આચાર્ય સ્કંધક અને રાજપુરોહિત ઉપર
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫૪
દાડમિયા શેઠ,
જરા પણુ શંકા ન હતી. તે સાચ્ચ નિ ય કરવા પાલકની સાથે ગયા. પાલકને તો ખબર જ હતી કે શસ્ત્રા કયાં મૂકયાં છે. તે વારાફરતી બધાં શસ્રા ખતાવતો હતો અને રાજાને કહેતો હતા કે હવે તો મારૂ' કહેવું સાચું છે ને ?
વિવિધ પ્રકારનાં શસ્રો જોઇ રાજા આશ્ચય પામ્યા. તે ગુસ્સે થઇ ગયા. આચાય સ્કંધક થઈ ને આવી રીતે મારૂ રાજ્ય પડાવવાનું કાવત્રુ' કરે છે? પાલકને આજ્ઞા આપતાં કહ્યું:
તમને જે ચેાગ્ય લાગે તે કરા. મને તેમાં જરા પણ મુશ્કેલી નથી. હું તમને બધો જ અધિકાર આપું છું..?
પાલક તો આ પ્રમાણે જ ઇચ્છતા હતા. તેને બદલે લેવાની તક મળી ગઈ. રાજા મહેલમાં ગયેા. પાલકે બગીચામાં એક મોટુ* *ત્ર મૃકાવ્યુ. તેમાં આચાય સ્ક'ધકના એક-એક શિષ્યને શેરડીની જેમ પીસવા લાગ્યા. આચાય પેાતાના પ્રિય શિષ્યાને આત્મચિંતન માટે ઉશ્કેરતા અને કહેતા :
શિષ્યા ! એક દિવસ બધાએ મરવાનુ' જ છે. પણ જે આત્મા ભાગ્યશાળી હાય તેને પડિતાના હાથે માત મળે. છે. તેથી તમે પાલક ઉપર કયારેય ગુસ્સે થશે! નહી. તમે
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________
દારિયા શેઠ એમ જ વિચારજે કે કરેલાં કર્મોનું ફળ ભોગવી રહ્યા છીએ. કેઈક જન્મમાં આની સાથે વેર બંધાયું હશે. તેના કારણે આના મનમાં આ વિચાર આવ્યા છે.”
આ પ્રમાણે આચાર્ય સ્કંધકની પ્રેરણાથી ૪૯૯ શિષ્યોએ સમાધિપૂર્વક આયુષ્ય પૂરું કર્યું. હવે એક છેલ્લા નાના શિષ્યને વારો આવ્યે આ નાના શિષ્ય ઉપર આચાર્ય કંધકને બહુ પ્રેમ હતો. પોતાની સામે આ પિલાશે તે વિચારતાં જ આચાર્યનાં રૂવાટાં ઊભાં થઈ ગયાં. તેમણે પાલકને કહ્યું :
તેને પલતા પહેલાં મને પીલી નાખે. કારણ કે તેનું મૃત્યુ હું મારી આંખે સામે જોઈ શકીશ નહીં.”
આ સાંભળી પાલક હસવા લાગ્યું અને બોલ્યોઃ
“અરે દુષ્ટ ! હજુ સુધી તેને દુખ નથી થયું ? તે લે હું અને તારી સામે ધીરે ધીરે મારીશ, તેથી તારા મનમાં બહુ જ દુઃખ થશે.”
પાંચસે શિષ્ય સમાધિપૂર્વક મરી સિદ્ધ થઈ ગયા. આચાર્ય સ્કંધકને પાલકના આ ખરાબ કાર્ય ઉપર મનમાં ગુસે આવ્યા. તેમને આ વિચાર આવ્યો કે મારા તપ અને સાધનાનું ફળ હોય તો હું દુષ્ટ પાલક, પાપી રાજ અને અધામિક જનતાને મારવાવાળે બનીશ.
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫૬
દાડમિયા શેક - આ ક્રેધમાં તેને પકડીને યંત્રમાં નાખવામાં આવ્યો. પાલક હસતે રહ્યો અને બોલ્યો કે આવા ધર્મ ઢોંગીઓથી હું ડરવાનો નથી. આચાર્યએ આયુષ્ય પૂરું કર્યું અને ભવનપતિ દેવોમાં અગ્નિકુમર દેવ બન્યા. આખા બગીચામાં લોહીની નદી વહેતી હતી. હજારે માંસાહારી પશુ-પક્ષી ત્યાં આવવા લાગ્યાં.
એક ગીધ પક્ષી આચાર્યશ્રીના લોહીથી ખરડાયેલું - હરણ પિંડ સમજી આકાશમાં લઈને ઉડા. પણ તેમાં વજન વધારે હોવાથી તેના પંજામાંથી તે છૂટી ગયું અને મહારાણી પુરંદરયશાના મહેલની છતની સામે જઈને પડયું. લોહીથી ખરડાયેલા રજોહરણને જોઈ તે આશ્ચર્ય પામી. તે સમયે જ ગરમ પાણીથી એ રજોહરણ સાફ કરાવ્યું. અરે ! આ રહરણ તો મારા ભાઈનું છે. મેં મારા હાથે જ ભાઈ માટે બનાવ્યું હતું. શું મારો ભાઈ મરી ગયો? તેની આંખમાંથી આંસુ પડવા લાગ્યાં.
-- મહારાણીને દાસીઓએ કહ્યું કે તમારા ભાઈ મહારાજ જે જેન આચાર્ય હતા તે પોતાના પાંચસો શિષ્યોની સાથે અહીં આવ્યા હતા. દુષ્ટ પાલકે મહારાજાને ચકકરમાં નાખી પાંચસે મુનિઓને યંત્રમાં નાખી મારી નંખાવ્યા.
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________
દાડરિયા શેઠ
મહારાણું આ સાંભળી વિલાપ કરવા લાગી. તે સમયે આચાર્ય અંધકને જીવ જે દેવ બન્યો હતો તે પ્રગટ થયે અને તેણે પોતાની બહેનને કહ્યું :
જો તું પ્રવજ્યા ગ્રહણ કરવા માગતી હોય તો હું તને ભગવાન મુનિ વ્રત પાસે મોકલી આપું અને બીજું કંઈ પણ પ્રવજ્યા લેવા ઈ છે તેને પણ ભગવાનના વાસમાં પહોંચાડી દઈશ. આ પ્રમાણે બહેન અને બીજી વ્યકિતઓને ભગવાનના ચરણમાં પહોંચાડી દીક્ષા ગ્રહણ કરાવી.
પહેલાં કરેલા નિદાનને કારણે દેવે ભયંકર અગ્નિવર્ષા. કરી. અગ્નિવર્ષથી રાજા દંડક, પાપી પાલક અને આખી જનતા ચીસો પાડવા લાગી. ચારે બાજુ હાહાકાર મચી ગયો બધા એ અગ્નિમાં બળીને મરી ગયા. જે લોકો અગ્નિથી. બચીને ભાગતા હતા તેમને પણ દેવે પકડીને અગ્નિમાં હોમી. દીધા. તે સમયથી લોકે એ પ્રદેશને દંડકારણ્યના નામથી ઓળખે છે.
* સ્કંધકાચાર્યના કેપથી તે આ પ્રદેશ ઉજજડ થઈ ગ અને આજ સુધી આબાદ થઈ શક નથી. તેથી જ કહ્યું છે કે સંતને કયારેય સતાવો નહીં. સંતને સતાવવામાં નુકશાન છે. તેથી સંતની સેવા કરવી એ જ શ્રેષ્ઠ છે.
સમાપ્ત
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________
અવિનયથી અપ્રીતિ,
ઉજજયિની નગરીમાં અંબઋષિ નામને એક સદાચારી બ્રાહ્મણ રહેતો હતો. તે જન ધર્મને વિદ્વાન અને સાધુએ પ્રત્યે પ્રેમ રાખવા વાળે હતે. તેની પત્નીનું નામ માલગા અને પુત્રનું નામ નિમ્બક હતું. થોડા દિવસની બીમારીના કારણે માલુગાનું મૃત્યુ થયું. એનાથી બ્રાહ્મણનું મન સંસાર પરથી ઊઠી ગયું અને વિરક્ત થઈ ગયા. તેણે પુત્ર નિમ્બકની સાથે મુનિ-દીક્ષા લઈ લીધી.
નિમ્બક ખુબ જ નટખટ અને દુષ્ટ સ્વભાવને હતે. ઉરશૃંખલ, અવિનયી અને અપ્રિય વાદી હોવાના કારણે તે બધા શ્રમણોને અપ્રિય લાગવા માંડે. સ્વાધ્યાયના સમયે છીક તે, ધર્મ-પ્રવચનના સમયે વિસ્થા કરતે, આ રીતે બીજાં પણ ઉંધાં કામ કરતો. - સાધુઓએ આચાર્યને જણાવ્યું– “અહીં કાં તે નિમ્બકને રાખો અથવા અમને. એના કારણે અમારા સ્વાધ્યાય ધ્યાન સમાધિમાં ખુબ જ અંતરાય થાય છે.”
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________
દાડમિયા રોડ
આચાયે નિમ્બકને સંઘમાંથી કાઢી મૂક્યો, પુત્રપ્રેમવશ અમ્મઋષિ પણ તેની સાથે નીકળી ગયા. બીજા શ્રમણ સમૂહમાં ગયા, નિમ્બકના અપ્રિય આચરણને કારણે ત્યાંથી પણ કાઢી મુકવામાં આવ્યો. આ રીતે ઉજજયિનીના પાંચ ઉપાશ્રય (વસ્તી)માં તેને કયાંય સ્થાન ન મળ્યું.
અંબઋષિ પુત્રના ઉદંડ સ્વભાવથી ખૂબ જ દુઃખી થઈ ગયા. તેને લઈને તે બાગમાં ગયા. એક વૃક્ષની નીચે બેસીને રડવા લાગ્યા. પિતાને દુઃખી અને આંસુ સારતા જોઈને નિમ્બકનું દિલ પણ ભાંગી ગયું. તેણે દુઃખી થઈને પૂછયું“પિતાજી ! આ શું વાત છે ? - અંબઋષિએ કહ્યું– “તું બધાના માથાનો દુઃખાવો થઈ રહ્યો છે, આફતનું મંદિર તુ જ છે. તારા કારણે મારે પણ ઠેર ઠેરની ઠોકરો ખાવી પડે છે.
પિતાનું દુઃખ જોઈને નિમ્બકને સાચે સાચ પસ્તાવો થયો. તેણે પિતાના ચરણોમાં પડી જઈને ક્ષમા માગી અને કહ્યું- “પિતાજી ! હવે ફકત એક તક બીજી આપે. મને એક વાર ઉપાશ્રયમાં સ્થાન અપાવી દે. હું બધા શ્રમણોને ખુશ કરી લઈશ.”
અંબઋષિ નિખકને લઈને પાછા આચાર્યના પાસે આવ્યા. તેમને આવેલા જોઈ બધા શ્રમણ ખિન્ન થઈ ગયા અને તેને ઘૂરકવા લાગ્યા. અંબઋષિએ ગુરૂને વિનયપૂર્વક
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવાન ! હવે નિમ્બક સમાચારમાં સારો ચાલશે. તમે બે દિવસ એની પરીક્ષા કરી લે.” તે પણ શ્રમણોએ રાખવાનું ના ઈછયું
આચાયે કહ્યું- “એક દિવસ તે મહેમાન સમજીને રહેવા દે.”
નિખકને વ્યવહાર બદલાઈ ગયો હતો. તેણે બધા શ્રમણને વિનય કર્યો. એક દિવસમાં શ્રમણ તેના વ્યવહારથી સંતેષ પામ્યા અને પાછો તેને સંઘમાં સામેલ કરી લીધે. કહ્યું છે–
વિણય-રહિએ ન ઢાળ યાવરૂ,
ખહ નિબઓ ચૂળે લહઈ છે ૮૫ છે - વિનય રહિતને ક્યાંય આશ્રય મળતું નથી, વિનયયુક્ત હવાથી જ આશ્રય મળે છે. જેવી રીતે નિખકને..........
–ધર્મોપદેમાલા, વિવરણ, કથા ૧૪ર
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
_