Prabuddha Jivan 2016 07

Author(s): Sejal Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 7

જુલાઈ, ૨૦૧૬
પ્રબુદ્ધ જીવન
ઉપનિષદોમાં મંથનકથાઓ
1 ડૉ. નરેશ વેદ
માનવચિત્ત કુરુક્ષેત્ર જેવી યુદ્ધભૂમિ છે. કેમકે, મનુષ્યમાં માનવ, સંજોગોને વશવર્તીને સત્યને પડતું મૂકી અસત્યનો આશ્રય લેવો પડતો દાનવ અને દેવ ત્રણેયના અંશો રહેલા હોય છે. તેથી તેની અંદર હોય છે. તેમ કેટલીક વાર લોચન-મનનો ઝઘડો ઊભો થતો હોય દેવી સંપત્તિ હોય છે, તેમ આસુરી સંપત્તિ પણ હોય છે. તેના ચિત્તમાં છે. અંતરઆત્મા કંઈક કહેતો હોય અને બુદ્ધિ એથી કાંઈ જુદું કે કામ, ક્રોધ, લોભ, મોહ, મદ અને મત્સર જેવા છ રિપુઓ વસેલા વિપરીત જણાવતી હોય. પરિણામે શું નિર્ણય કરવો તેની અવઢવ છે, તેમાં ભોગવૃત્તિ, સ્વાર્થવૃત્તિ, પરિગ્રહવૃત્તિ, હિંસકવૃત્તિ જેવી થતી હોય, મન દ્વિધા અનુભવતું હોય, ત્યારે એવી પરિસ્થિતિમાં કેટલીયે વૃત્તિઓના લોઢ ઉછળતા રહે છે. શરીર અને ઈન્દ્રિયો જેવાં પણ માણસના મનમાં વિચારોનું ચંક્રમણ અને મનનું મંથન ચાલતું બાહ્ય અંગો અને મન, બુદ્ધિ, ચિત્ત અને અહંકાર જેવાં અંત:કરણો હોય છે. જીવનમાં માણસને અનેક જાતની સ્થિતિગતિઓ અને પરસ્પર સંગતિમાં રહેવાને બદલે એકમેકથી વિરુદ્ધ દિશામાં દોડતાં સમસ્યાઓમાંથી પસાર થવું પડતું હોય છે. ત્યારે એમાંથી સફળ પણ જણાય છે અને એ કારણે માણસ મનોમંથનમાં પડે છે. રીતે ઉગરી જવા ભગવાને મનુષ્યને મન, બુદ્ધિ, ચિત્ત અને અહં
જીવન જેમ સંગ્રામ છે, તેમ મંથન પણ છે. જીવનમાં અને જેવાં અંત:કરણો આપ્યાં છે, તે સહાય કરે છે. મનનું કામ મનન સંસારમાં જે કાંઈ બની ગયું છે, બની રહ્યું છે અને હવે પછી બનવાનું કરવાનું છે, બુદ્ધિનું કામ વિશ્લેષણ-વિમર્શણનું છે. ચિત્તનું કામ ચિંતન છે એના વિશે માણસના મનમાં કેટલીકવાર સવાલો ખડા થાય છે. કરવાનું છે અને અહંનું કામ મંથન કરી નિર્ણય કરવાનું છે. આમ કેમ થયું હશે? હવે શું કરવું ? હવે શું થશે? વગેરે પ્રશ્નો જીવનમાં કેવી પરિસ્થિતિમાં મૂકાતાં માણસ કેવું મંથન અનુભવે જ્યારે એને સતાવવા લાગે છે, એમાંથી કેમ ઉગરવું, છૂટવું કે બચવું છે એ વાત સમજવા આપણે ઉપનિષદમાંથી દૃષ્ટાંત જોઈએ. એ વિશે વિચારતાં એના મનમાં મંથન ચાલવા લાગે છે. કેટલીક શતાધિક ઉપનિષદો પૈકી ‘કઠોપનિષદ' નામનું એક મહત્ત્વનું વખત ભૂતકાળની સ્મૃતિ, વર્તમાનકાળનો અનુભવ અને ઉપનિષદ છે. એમાં નચિકેતા અને યમરાજના મનોમંથનની કથા ભવિષ્યકાળનો ડર એને મૂંઝવવા લાગે છે; ત્યારે તે તેને ચિંતન, આવે છે. અન્નના દાનથી જેમનો યશ વધ્યો હતો તેવા વાજશ્રવણ મનન અને મંથન કરવા પ્રેરે છે.
ઉદાલક ઋષિએ વિશ્વજિત નામનો એક મોટો યજ્ઞ કર્યો. યજ્ઞની વળી, જીવન એક અનવરત
પૂર્ણાહુતિ પછી દાન-દક્ષિણાના વરણી (પસંદગી)ની પ્રક્રિયા છે. '૮૨મી પર્યુષણ વ્યાખ્યાનમાળા
રિવાજ મુજબ તેમણે અન્નાદિનું માણસને પોતાના વિદ્યાભ્યાસ, | સેવંતીલાલ કાંતિલાલ ટ્રસ્ટના સહયોગથી શ્રી મુંબઈ જૈન સંઘ અઢળક દાન કર્યા પછી ઘરડી, લગ્નજીવન, વ્યાવસાયિક દ્વારા યોજાતી આ વ્યાખ્યાનમાળા તા. ૨૯ ઑગસ્ટ, ૨૦૧૬, દૂબળી અને વસુકી ગયેલી ગાય કારકિર્દી સેવાનિવૃત્તિ વગેરે સોમવારથી તા. ૫ સપ્ટેમ્બર, ૨૦૧૬ સોમવાર સુધી યોજાશે. દક્ષિણારૂપે આપવાનું શરૂ કર્યું. બાબતો વિશે નિર્ણયો લેવા પડે વિવિધ વક્તાઓ દ્વારા પ્રતિદિન બે વ્યાખ્યાનો
એમણે કરેલો યજ્ઞ સર્વવેદસ્ અને છે. એવો નિર્ણય લેતી વખતે ઉંમર, (૧) સવારે ૮.૧૫ થી ૯.૦૦
સર્વસ્વદક્ષિણ યજ્ઞ હતો. એટલે સમજણ, આવડત, સંજોગો | (૨) સવારે ૯.૧૫ થી ૧૦.૦૦
એમાં તો સર્વસ્વનું દાન કરવાનું વગેરેને લઈને ભાવદ્વિધાનો ભક્તિ સંગીત સવારે ૭.૩૦ વાગે.
હોય. પરંતુ ઋષિ હજુ પૂરા અનુભવ થતો હોય છે. નિર્ણય સ્થળ : પાટકર હોલ, મુંબઈ.
અનાસક્ત થયા ન હતા. દૂધાળી તદનુસાર કાર્ય કરવા કે ન કરવા શક્ય હશે તો આ વ્યાખ્યાનો સંસ્થાની વેબસાઈટ : તંદુરસ્ત ગાયો પોતાના ફરઝંદો માટે એટલે કે to do or not to doની www.mumbai-jainyuvaksangh.com
રાખી બાકીની ગાયોનું દાન કરી રહ્યા મનોદશાનો અનુભવ કરવો પડે ઉપર આપ એ જ સમયે જોઈ સાંભળી શકશો.
હતા. છે. તો કેટલીક વાર યોગ્ય અને દેશ-પરદેશના જિજ્ઞાસુઓએ આ લાભ લેવા વિનંતી.
એ જોઈને એમનો મેધાવી પુત્ર સાચું શું છે અને અયોગ્ય તથા મોટું વેબસાઈટ સંપાદક: શ્રી હિતેષ માયાણી - 09820347990| નચિકેતા વિચારમંથનમાં પડ્યો. શું છે એ જાણવા-સમજવા છતાં શ્રી ધવલ ગાંધી: youtube માટે Mobile : 9004848329.! આ તો સર્વસ્વદક્ષિણ યજ્ઞ હતો.