________________
જુલાઈ, ૨૦૧૬
પ્રબુદ્ધ જીવન
૧૩
છૂટવું અને બીજી તરફથી ગમે તે સંકટો સહન કરીને પણ લીધેલું શક્તિ હોય તો તે શક્તિનો ઉપયોગ કરવો, તેમ કરતાં જાત ઉપર કામ પાર પાડવું. કડકડતી ટાઢમાં મેરિત્સબર્ગ સ્ટેશન પર રેલવે દુ:ખ પડે તો તે બધાં સહન કરવાં...આવો નિશ્ચય કરી બીજી ટ્રેનમાં પોલીસના ધક્કા ખાઈ મુસાફરી અટકાવી રેલવેમાંથી ઊતરી ગમે તે રીતે પણ આગળ જવું જ એમ નિશ્ચય કર્યો.' (આત્મકથા, વેઇટિંગ રૂમમાં બેઠો હતો. મારો સામાન ક્યાં છે એની મને ખબર પૃષ્ઠ : ૧૦૯). ન હતી. કોઈને પૂછવાની હિંમત ન હતી. રખેને વળી અપમાન થશે આ મનોમંથનથી મોહનદાસ નવો જન્મ પામ્યા. ખરેખર તો તો? માર ખાવો પડશે તો? આવી સ્થિતિમાં ટાઢમાં ધ્રૂજતાં ઊંઘ દક્ષિણ આફ્રિકાના સત્યાગ્રહ તો એ પછી તેર વર્ષે, ૧૯૦૬માં શરૂ તો શાની જ આવે! મન ચગડોળે ચડ્યું. મોડી રાત્રે નિશ્ચય કર્યો કે થવાનો હતો, પણ તેનાં બી આમાં જોઈ શકાય છે. સત્યાગ્રહનો નાસી છૂટવું એ નામર્દાઈ જ છે, લીધેલું કામ પાર પાડવું જોઈએ. પાયાનો સિદ્ધાન્ત છે-જાત પર ગમે તેટલાં દુ:ખ પડે તોય અન્યાય જાતીય અપમાન સહન કરી, માર ખાવા પડે તો ખાઈને પ્રિટોરિયા કબૂલ ન કરવો. બીજું એ જોઈ શક્યા કે આ રંગદ્વેષ એ કોઈ એક પહોંચવું જ.' પ્રિટોરિયા એ માટે સારું કેન્દ્રસ્થાને હતું, કેસ ત્યાં વ્યક્તિનો અપરાધ નથી, પણ સામાજિક અપરાધ છે, એક લડાતો હતો. મારું કામ કરતાં કંઈ ઇલાજો મારાથી લઈ શકાય તો વ્યવસ્થાનો અપરાધ છે. અને આ વ્યવસ્થા સામે અહિંસક પ્રતિકારની લેવા. આ નિશ્ચય કર્યા પછી કંઈક શાંતિ થઈ. કંઈક જોર આવ્યું. વાત, જાતે સહન કરીને પણ નીચી મૂંડીએ અન્યાય સહન ન કરી પણ હું સૂઈ તો ન જ શક્યો. (દક્ષિણ આફ્રિકાના સત્યાગ્રહનો લેવાની વાત મોહનદાસને ગાંઠ બંધાઈ. આટલું સમજાતાં ઇતિહાસ, પૃષ્ઠ : ૩૯)
મોહનદાસમાં આત્મશ્રદ્ધા જાગૃત થઈ, હીનપણાનો-ડરનો ભાવ XXX
ગાયબ થયો. આ પ્રસંગમાં અને આગળ પણ તે અનુભવે છે કે આ દક્ષિણ આફ્રિકાના પીટરમેરિત્સબર્ગ રેલવે સ્ટેશનના વેઇટિંગ અવશ્ય
વ્યવસ્થા બદલવી હશે તો કષ્ટ સહન કરવાં જ પડશે. જે મારનાર કે રૂમમાં ગાળેલી એ રાતના તીવ્ર મનોમંથનથી ચોવીસ વર્ષના યુવાન
કષ્ટ આપનાર છે તે તો એક વ્યવસ્થાના હાથામાત્ર છે, તેમના મોહનદાસ અંદર અંદરથી કંઈક મક્કમ બન્યા, કંઈક નિશ્ચય કર્યો, અન્ય ભાવના રહી
પ્રત્યે દુર્ભાવના નહીં પણ ક્ષમાભાવ, પ્રેમભાવ, કરુણાભાવ. કંઈક બદલાયા. ‘ભાગી છૂટવાને બદલે, “નામર્દી બતાવવા'ને ગાંધીજીના જીવનની આ પરમ ઉપલબ્ધિ હતી. બદલે, કોઈપણ ભોગે કામ પૂરું કરવાનો નિશ્ચય કર્યો. એમણે ભીતર
આ શક્તિ ક્યાંથી આવી હશે? તેમનામાં આધ્યાત્મિક સમજ અનુભવ્યું કે “આ કંઈ મારા એકલાનું અપમાન નથી, સમગ્ર હિંદી
અને શક્તિ અંતર્નિહિત હતાં. આધ્યાત્મિક તાકાત એ અંદરની અને પ્રજાનું અપમાન છે, અને ભલે મુશ્કેલી પડે; પણ તેને સાંખી ન
A અંદરની સજાગતાની છે. અંતરાત્માનો અવાજ સાંભળવો અને તે
પ્રમાણે વર્તવું એ ગાંધીજીના જીવનમાં વારંવાર અનુભવાય છે. લેવાય.’ તેમણે નક્કી કર્યું કે મારું કામ કરતાં (કરતાં) કંઈ ઇલાજો
આખીય દુનિયા ભલે તે ન સ્વીકારે, પણ ગાંધીજીને અંદરના અવાજ મારાથી લઈ શકાય તો લેવા' અને આટલું મનમાં ત્રેવડતાં જ
પ્રમાણે વર્તતા-જીવતા આપણે જોઇએ છીએ. ‘...પછી કંઈક શાંતિ થઈ, કંઈક જોર આવ્યું. આ પ્રસંગમાં
પછી તો આ વાત તેમને વિશેષ ને વિશેષ સ્પષ્ટ થતી ગઈ. મોહનદાસ પ્રથમ વર્ગની ટિકિટ હોવા છતાં, ડબો બદલવાનું કહેતાં,
૧૯૩૭માં એક વાર્તાલાપમાં કહ્યું: “ઈશ્વર આપણા બધામાં છે, પ્રથમ વખત ‘ના’ કહેતાં અને “અન્યાયને તાબે નહીં થવાનું શીખ્યા.
તેથી અનેક છતાં આપણે એક જ છીએ એ સત્યનું દર્શન હું તો એટલે જ ગાંધીજીના જીવનનો આ મહત્ત્વનો પ્રસંગ બની રહ્યો.
પ્રતિક્ષણ કરું છું.' આગળ કહે છે: “આ સત્યને અનુસરીને એકનું નામર્દી-કાયરતા અનુભવી ભાગી ન છૂટવું પણ કષ્ટ સહન કરી
પાપ તે બધાનું છે. તેથી આપણે દુષ્ટનો સંહાર ન કરીએ પણ એને આગળ વધ્યે જવું તેનું બી આ પ્રસંગમાં વરતાય છે, અને પછી તો
સારુ આપણે સહન કરીએ. આ વિચારમાંથી સત્યાગ્રહની ઉત્પત્તિ એ બી ખૂબ કોળવાનું અને શાખા-પ્રશાખાએ ઝૂલવાનું હતું. તેમને
થઈ, ને તેમાંથી કાયદાનો દીવાની અથવા સવિનયભંગ પેદા થયો.” આગળનાં અપમાનો-મુસીબતોની કલ્પના હતી જ, એટલે એમણે
(ધર્મમંથન, પૃષ્ઠ :૪). વિચાર્યું: “કાં તો મારે મારા હકોને સારુ લડવું અથવા પાછા જવું,
ગાંધીજીમાં ઉત્કૃષ્ટ આત્માવલોકન, આત્મસાધનાનહીં તો જે અપમાનો થાય તે સહન કરવાં ને પ્રિટોરિયા પહોંચવું, સત્યસાધના નિરંતર ઈશ્વરાનસંધાન અને જીત પર કડક અને કેસ પૂરો કરીને દેશ જવું. કેસ પડતો મૂકીને ભાગવું એ તો ચોકી– આત્મપરીક્ષણ જે ધીમે ધીમે પ્રગટતાં-તેજો રમિ વેરતાં નામર્દી ગણાય.”
વરતાય છે, તેની ઝાંખી પણ આ પ્રસંગમાં થાય છે. અનાસક્તિ આ જ પ્રસંગે તેમણે રોગનું નિદાન પણ કર્યું. “મારા ઉપર દુ:ખ અને અહવિલગન, ધર્મબુદ્ધિ અને વિવેકબુદ્ધિ, પવિત્રતા અને પડ્યું તે તો ઉપરચોટિયું દરદ હતું, ઊંડે રહેલા એક મહારોગનું તે આત્મશુદ્ધિ એ જ જીવનમાર્ગ અને એ જ જીવન સાધના-આ વાતનાં લક્ષણ હતું. આ મહારોગ તે રંગદ્વેષ. એ ઊંડો રોગ નાબૂદ કરવાની બી પણ અહીં, આ પ્રસંગમાં પડેલાં છે.
