Prabuddha Jivan 2016 07

Author(s): Sejal Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 5

જુલાઈ, ૨૦૧૬
પ્રબુદ્ધ જીવન શ્રી અરવિંદે એક જગ્યાએ કહ્યું છે કે જ્યારે હું શોધતો હતો, ત્યારે મળીને આ અંગે વિચારણા કરવાની છે. દરેક પોતાના પૂર્વવર્તી જેને મેં દિવસ સમજ્યો હતો”, “જેને મેં પ્રકાશ સમજ્યો હતો તેને વિચારોથી અળગા થઈ મુક્ત અને વિસ્તૃત બને, એ મહત્ત્વનું છે. શોધ્યા પછી ખબર પડી કે તે તો અંધારું છે, રાત છે. જ્યારે આ સંવાદ કરતી વખતે જે કોઈ દોરે છે તે છે આપણા પૂર્વગ્રહો. ખબર પડે છે ત્યારે ખૂબ જ ઉથલપાથલ થઈ જાય છે. આખી મહેનત પૂર્વગ્રહોથી મુક્ત થવું સરળ નથી. મોટાભાગના આપણે સહુ સત્યની એળે ગયેલી લાગે છે. હવે સમજાય છે કે જેને જીવન સમક્યું હતું તે શોધમાં હોઈએ છે અને સત્ય પણ પોતાની પસંદગીનું મેળવીને બહુ જ જુદી દિશા છે. હવે સમજાય છે કે તેની વ્યાખ્યા કરવી સરળ જાતસંતોષ મેળવી લઈએ છીએ. આ જાતસંતોષ બહુ જ છેતરામણો ન હતી. આમ જોઈએ તો વ્યાખ્યા પરમ સત્યની પણ ન થઈ શકે છે. અહંકારને પોષે છે. પોતાના સમગ્ર જીવન દરમ્યાન જીવની કારણ વ્યાખ્યા એ જ વસ્તુની થઈ શકે જેનું વિશ્લેષણ થઈ શકે, જેને નિરર્થકતા સમજી ગયેલ માણસ, પોતાનાથી મુક્ત થઈ, પોતાની તોડી શકાય, ખંડોમાં વિભાજીત શકાય. જેમ મકાનની એકએક ભૌતિકતાથી મુક્ત થઈ, પોતાની સીમાથી મુક્ત થઈ, આત્મિક ઇંટ અલગ કરીએ, તેમ મકાન ખોવાઈ જાય. પરંતુ તે રીતે આત્માના શાંતિને મેળવવાની શોધ કરે છે. જેને આપણે સત્ય કહીએ કે ઈશ્વર ટૂકડા નથી થઈ શકતા, ખંડ નથી થઈ શકતા. આત્માના સત્યની કે વાસ્તવ કહીએ કે સમયથી મુક્ત જે પરિસ્થિતિ. મનુષ્ય વિચારોથી કોઈ સીમા નથી, આત્મા અનંત છે. આ જ આત્માને કેન્દ્રમાં રાખીને પ્રભાવિત નથી. મનુષ્ય હંમેશાં સવાલ પૂછે છે, છેવટે આ બધું શું આપણે સંવાદ કરવાનો છે. હવે મહત્ત્વનું એ છે કે કોઈ જો પ્રકાશની છે? શું જીવનનો કોઈ અર્થ છે ખરો? એ જીવનની પ્રચંડ મૂંઝવણમાંથી વાત કરે છે તેનાથી મને નહિ સમજાય કે આત્મા શું છે પરંતુ જ્યારે પસાર થાય છે. ઘાતકીપણું, બળવો, યુદ્ધો, અંતહીન ભેદો, આદર્શો અને હું પોતે એ માટે પ્રયત્ન કરીશ, મારી જાતને દાવ પર લગાડવા રાષ્ટ્રીયતા, હતાશાની ઊંડી અનુભૂતિ, જે એણે મેળવી છે, જેને આપણે તૈયાર રહીશ, ત્યારે શક્ય છે કે હું અંધારાને છેદીને પ્રકાશ તરફ જીવન કહીએ છીએ તે શું છે, શું એની આગળ પણ કશું છે ખરું? ગતિ કરીશ.
આ અનેક બાબતોની વચ્ચે આનો ઉત્તર મળતો નથી જેની શોધ શ્રદ્ધાનું આગવું મહત્ત્વ છે. વિજ્ઞાનમાં શ્રદ્ધાનું કોઈ મૂલ્ય નથી, તે હંમેશાં કરે છે. એણે પોતાની નિષ્ઠાને કેટલાંક વિચારોમાં કેળવી વિજ્ઞાન વર્ણન નથી કરતું, વ્યાખ્યા આપે છે. વિજ્ઞાન કહે છે કે સંદેહ છે. પરંતુ શું એ નિષ્ઠા તારણહાર છે અથવા ઉગારે છે? મનુષ્યના કરો, પ્રયોગ કરો. ધર્મ સાથે પણ પ્રયોગ જોડાયેલા છે; પરંતુ એ આ પ્રશ્નો અંગેની મૂંઝવણ બહુ પહેલાંથી વિચારાય છે. માનવ પ્રયોગ બાહ્ય નહીં પરંતુ આંતરિક છે. આ પ્રયોગમાં અન્ય કોઈ સંસ્કૃતિના ઇતિહાસમાં ઈ. પૂ. છઠ્ઠી શતાબ્દીમાં વિવિધ ક્ષેત્રમાં ભાગીદાર પણ ન બની શકે. આ અત્યંત નિજી ઘટના છે. વૈચારિક અને સામાજિક ક્રાંતિ થઈ. ચીનમાં લાઓત્સ અને ધર્મજગતમાં જે પ્રયોગ કરે છે, ગીત ગણગણી શકે છે, એને એ કન્ફયુસીઅસ થયાં. ભારતમાં મહાવીર અને બુદ્ધ થયાં. મધ્ય-પૂર્વમાં આનંદની ખબર છે. મૌન રહી શકે છે અને જીવનને સમજી શકે છે. જરથ્રોષ્ટ્ર થયાં અને ભૂમધ્ય સમુદ્રના પૂર્વ કિનારાના પ્રદેશો ક્રીટ, એ વ્યક્તિ પોતાની સીમા ઓળંગી પોતાના વર્તુળની બહાર નીકળી ગ્રીસ અને એશિયા-માઈનોર, સાઈપ્રસ અને દક્ષિણ ઈટાલીના શકે છે. જે પોતાની સીમાઓમાંથી ઊઠીને બહાર આવે છે તે જ પ્રદેશોમાં ઓફિક તત્ત્વજ્ઞો થયા જે તમામ એકબીજાની સાચો સંન્યાસી છે. શબ્દો સાથે અનંત અર્થો જોડાયેલા છે. પ્રત્યેક વિચારસરણીથી પ્રભાવિત થયાં. વ્યક્તિ પોતાના અનુભવથી શબ્દનો અર્થ આપે છે પરંતુ એ જ એ પશ્ચિમના પ્રદેશોમાં તત્ત્વજ્ઞાનનો જે વિકાસ થયો તેનો પ્રારંભકાળ શબ્દની સાર્થકતા નથી. શબ્દની સાર્થકતા ત્યારે જણાય છે જ્યારે સોક્રેટીસના સમયથી ગણાય છે; પરંતુ સોક્રેટીસ પૂર્વે છઠ્ઠી શતાબ્દીમાં પ્રત્યેક વ્યક્તિ પોતાના અનુભવ પ્રમાણે એ શબ્દને અર્થના વિવિધ થયેલ ચિંતકોએ પ્રાકૃતિક પ્રક્રિયાઓની સાથે સંકળાયેલી આવી સ્તર આપી શકે. શબ્દ કોઈ એક અર્થ પાસે અટકી ન જાય. અનંત સમસ્યાઓનો ઉકેલ શોધવાના પ્રયાસો શરૂ કરી દીધા હતા. શક્યતાઓની સંભાવના વિશેની મુક્તતા કેળવવી. કોઈ એક ટાપુ ભારતમાં તો આ પ્રયાસો, આ પહેલાં સેંકડો વરસોથી શરૂઆતના પર જીવનભર રહેવા આપણે તૈયાર નથી. તો પછી કોઈ એક વિચાર વેદ-કાળથી અને ત્યારબાદના ઉપનિષદકાળથી શરૂ થઈ ગયા હતા. સાથે, કોઈ એક સલામત કિલ્લામાં કે કોઈ એક વિજયી ટોચ પર ચોવીસમા તીર્થંકર મહાવીર, થેલીસ અને અનેક્સાગોરસ જે કેટલો સમય રહી શકાય? આપણી મૂળ પ્રકૃતિ જે બદલાવ ઈચ્છે ગ્રીક ફિલસૂફીના અગ્રણીઓ ગણાય છે, તેમના સમયમાં જ લગભગ છે, તે સ્થગિતતામાં ખુશ નથી રહેતી.
થયા. પરંતુ મહાવીરે કુદરતના પરિબળોનું અન્વેષણ તેમ જ વર્ગીકરણ આદર્શ, માન્યતા અને શ્રદ્ધા વગેરેમાં એક બાબત સામાન્ય છે, જે સૂક્ષ્મતાથી કરેલ અને જેની નિષ્પત્તિનું અમલીકરણ કરેલ, તે તે છે “પૂર્વગ્રહ-આપણામાં વિચાર કરવાની ક્ષમતા હોવી જોઈએ. સૈકાઓ જૂની વાત હતી. એમણે વિશ્વના પ્રત્યેક સ્થાનમાં જીવની આપણા વિચારો, પૂર્વગ્રહ, આદર્શ વગેરે આપણી શક્તિ, ઉર્જાને સંભાવના દેખાડી. આ જીવોની હિંસા ટાળી સાધકે કેવી રીતે જીવવું કાબુમાં રાખે છે. આપણે બાહરી વાસ્તવિકતા સાથે નહિ પરંતુ જોઈએ, તેનો માર્ગ બતાવ્યો. જીવનમાં બધા જ પ્રકારના જીવો આંતરિક સત્ત્વના ઊંડાણમાં ઉતારવાનું છે. આપણે સહુએ સાથે પોતાની ઉન્નતિ ચાહે છે, પતન કોઈ ચાહતું નથી. બધાને જીવવાનો