________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
હું આપને સોંપું છું, બાકી માત્ર દસ લાખ કરી રહે છે તે હું કનલ મેમડેને મળીને મુકાણ કરાવીશ.” રાવ ખુશ થયા અને અંગ્રેજોએ પણ લક્ષમીદાસનું માન રાખ્યું.
શ્રી રસિકલાલ જોશી નેધેિ છે કે “પરંતુ કામદારની મહાન મુસદ્દીગીરી તે ત્યાં છે કે કામદારે આ તકનો દેશના ભલામાં લાભ ઉઠાવ્યું. એમણે દેશના જાડેજા ભાયાતને એકઠા કર્યા અને અંગ્રેજ સરકાર સાથે કોલકારે કરાવ્યા, જે રાજ્ય માટે ખૂબ અનુકૂળ નીવડવા. આ કરારની મુખ્ય બાબત એ છે કે બ્રિટિશ સરકારે કચ્છ રાજ્ય સાથે મિત્રાચારીને સંબંધ રાખવા અને રાજયની આંતરિક વ્યવસ્થા(Internal Afairs)માં બિલકુલ હસ્તક્ષેપ કરવો નહિ.”
કમ્પની સરકાર અને મહારાવશ્રી ભારમલજી તથા એમના વારસે વચ્ચે તા. ૧૬ મી જાન્યુઆરી સને ૧૮૧૫ માં કેલ-કરારો થશે તેમાં લક્ષ્મીદાસ કામદારની કુનેહને પરિણામે જ કલમ ૧૦મી દાખલ કરવામાં આવી હતી, જે નીચે મુજબ છે:
કપની સરકાર રાજ્યના અંગત જાડેજા સરદારના અતિરિક વહીવટમાં કઈ પણ સત્તા ન વાપરવા બંધાય છે. રાવ અને એમના વંશવારસ તિપિતાના રાજયમાં સર્વોપરિ સત્તા ભોગવશે તેમજ ત્યાં બ્રિટિશ સરકારની દીવાની અને ફોજદારી હકૂમત ચાલશે નહિ.”
જય ખટપટના ભોગ બનેલા લધુભાનું ખૂન થયું તે સમયે પરિસ્થિતિ સંભાળી લેવા લક્ષ્મીદાસે લધુભાના પુત્રના રક્ષણની જવાબદારી પોતે લીધી. શ્રી નરેન્દ્રકુમાર મ. જોશી નેધે છે તેમ “મહી બીજી ભૂલ કરી અને અંગ્રેજોના એજન્ટ રાબાને એક દિવસે ભૂજમાંથી કાઢી મૂક્યો. આ તકને લાભ લઈને કેપ્ટન મિકમડેએ ભાયાતને પક્ષ લીધો અને મહારાવને પદભ્રષ્ટ કરવા હુકમ કમ્પની સરકાર પાસેથી મેળવી ભૂજના પાદરે પડાવ નાખે. અંગ્રેજોએ ભૂજિયે કિલે કબજે કર્યો અને ઈ. સ. ૧૮૧૯ ના માર્ચના ૨૫ મી તારીખે મહારાવને શરણે થવા ફરજ પાડી. લમીદાસ કામદારે ધીરજ અને કુનેહથી ભાયાતોને સમજાવી પક્ષમાં લીધા અને અંગ્રેજ સેનાપતિને કહેવડાવ્યું કે “અમારા રાજાને તમે અન્યાયથી કેદ કર્યા છે. એમને છોડી દે અથવા ત્રણ વર્ષના કુંવર દેસલઇને ગાદી આપ, નહિતર યુદ્ધ માટે તૈયાર થઇ જાઓ.” સ્વ. દુલેરાય કારણ નધેિ છે કે “આમ સં. ૧૮૭૫ ને રૌત્ર સુદ ૧૩ ના દિવસે રાવશ્રી શરણે થયા.....કરછની રાજગાદી પર કેને બેસાડે એની વાટાઘાટ ચાલવા લાગી.
આ વખતે લક્ષ્મીદાસ કામદારે પિતાની ચાલાકીથી સૌને સમજાવીને ત્રણ વર્ષના કુમાર દેસલજીને રાજગાદી સોંપવાનો ઠરાવ કરાવે.”
: સ્વ. શંભુદાન ગઢવીએ નોંધ્યું છે કે “મ્પની સરકાર તથા જાડેજા ભાયા અને રાજ્ય વતી લક્ષમીદાસ કામદાર વચ્ચે થયેલ કેલકર-તહનામ મુજબ એ વખતના ભારમલજીના યુવરાજ અહી વર્ષના બાલકુમાર દેમલજી કે જેમને જન્મ વિ. સં. ૧૮૭૨ (ઈ.સ. ૧૮૧૬)માં ભાદરવા સુદ ૫ ના રોજ મહારાણીશ્રી તાજુમાં સેઢીના ઉદરથી થયેલે, તેમને ગાદી ઉપર બેસાડવામાં આવ્યા અને એમના નામે રાજ્યવહીવટ ચલાવવા નીચે મુજબની કાઉન્સિલની નિમણૂક કરવામાં આવી. સુમરી રોહાના જાડેજા વજેરાજજી, ૨. નાગરેચાના જાડેજા પૃથ્વીરાજજી, પ્રજામાંથી ૩. ખત્રી રતનસિંહ જેઠા અને ૪. રાજગોર ધનજી હરભાઈ, રાજ્યના અધિકારીએ માંથી ૫. દીવાન લક્ષ્મીદાસ કામદાર અને આ કાઉન્સિલના અધ્યક્ષ તરીકે અંગ્રેજ સરકારને ૬. જે રેસિડેન્ટ હેય તે.
આ લક્ષ્મીદાસ કામદારની પૂર્વ મુત્સદ્દીગીરી અને હેશિયારીની તથા સાથેના કાઉન્સિલરના એકસંપથી આ રાજ્યતંત્ર દિવસે દિવસે વ્યવસ્થિત થતું ચાલ્યું.
૧૯૮૯/ડિસે,
For Private and Personal Use Only
