________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
સૌરાષ્ટ્રના કિલ્લા
[સ રક્ષણવ્યવસ્થાના અતિહાસિક સદભ’માં]
ડૉ. એસ. વી. જાની
વિશ્વમાં અત્યંત પ્રાચીન કાલથી શત્રુમાંથી રક્ષણ કરવા માટે દુ(કિલ્લા)નુ` નિર્માણ કરવામાં આવતુ ઢાવાના ઉલ્લેખ મળે છે. પ્રાચીન કાલમાં ગામ શહેર કે વેપારી કેન્દ્રની સુરક્ષા માટે દુર્ગા કે કિલ્લા બનાવવામાં આવતા હતા. મધ્યયુગમાં પણ એનું મહત્ત્વ ચાલુ રહ્યું હતુ, પરંતુ આધુનિક યુગમાં ઋણુશસ્ત્રોના પ્રયાગ સાથે કિલ્લાની ઉપયોગિતા નહિવત્ બની ગઈ છે, છતાં એ હકીકત છે કે પ્રાચીન કાલમાં મહદ્ અંશે અને મધ્ય યુગમાં આંશિક રીતે કિલા એ સ ંરક્ષણ-વ્યવસ્થાનું એક મહેન્દ્વનું અંગ હતા.
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
લશ્કરી ઇતિહાસનાં પ્રારંભિક વર્ષોમાં આક્રમણ કરતાં સંરક્ષણને વધુ મહત્ત્વનું ગણવામાં આવતું હતું તેથી કિલ્લા મેાટે ભાગે શ્રેષ આક્રમક સેનતે પણ મહિનાએ કે વષે! સુધી રાકી રાખવા માટે બનાવવામાં આવતા હતા. દારૂગાળાની શેાધ થયા પહેલાં મધ્યકાલ સુધી કિલ્લા અભેદ્ય ગણાતા હતા અને ગે સુરક્ષાનાં શ્રેષ્ઠ સાધન હતા. મધ્યયુગમાં સામત અને જાગીરદારા પોતાના પ્રદેશ કે ગીરના રક્ષણ માટે કિલ્લા બબાવતા હતા. આધુનિક યુગના પ્રારમમાં પણ બૂરોવાળા કે ક્રાઠાવાળા કિલ્લા બનાવવામાં આવતા હતા. લશ્કરી છાવણીએમાં પણુ યુદ્ધસ્થળ ઉપર ક્ષેત્રીય દુર્ગ પણ બનાવવામાં આવતા હતા. દા.ત. રેશમના જુલિયસ સીઝરે ગાલ પ્રદેશ ઉપરના આક્રમણ સમયે ૧૪ માઈલ લાંખી દીવાલ બનાવી હતીર અને અઢારમી સદીમાં પણ અમેરિકાના સ્વાતંત્ર્યસ ગ્રામ સમયે બૅન્ક હ્રિલની લડાઈમાં પણ યુદ્ધસ્થળે કિલ્લેબંધી કરીને ખાઈ ખોદવામાં આવી હતી. વીસમી સદીના પ્રારભ તા સ્થાયી કિહલાઓને “સિમેન્ટ કોંક્રિટનાં બનેલા યુદ્ધજહાજ” માનવામાં આવતા હતા.
ભારતવર્ષમાં પણ અત્યંત પ્રાચીન કાલથી દુર્ગં કે કિલ્લારૢ રાજ્યનું એક મહત્ત્વનું અંગ માનવામાં આવતા હતા. કૌટિલ્યે રાજ્યનાં જે સાત અંગ (વામી અમાત્ય જનપદ દુર્ગં કાશ બલ અને મિત્ર) ગણાવ્યાં છે તેએમાં દુનું સ્થાન ચોથુ હતું. એ એમ માનતા હતા કે રાજ્યનાં અસ્તિત્વ અને વિકાસ માટે કિલ્લા જરૂરી છે.. કૌટિલ્યે નાંધ્યુ છે કે રાજાએ પાતાની રાજધાનીની સીમાએ ઉપર ચારે દિશાઓમાં સુદૃઢ દુર્ગોં મનાવવા જોઇએ, કારણ કે જે રાન્નનાદુ સુદૃઢ હાય છે તેને હરાવવાનું કાર્યં મુશ્કેલ હાય છે. વળી જ્યાં ઓછી મહેનત અને એછા ખર્ચે સરળતાથી દુર્ગં ખની શકે ત્યાં એનુ નિર્માણુ કરવું જોછંએ. એ એમ પણ લખે છે કે રાજાનું નિવાસસ્થાન એટલે કે રાજમહેલ રાજધાનીની મધ્યમાં બનાવવા જોઈએ અને રાજધાનીની ચારે બાજુએને કિલ્લાથી સુરક્ષિત બનાવવી જોઈએ. આમ દુર્ગાત રાજ્યનું એક અત્યંત મહત્ત્વનું અને ઉપયેગી "ગ માનવામાં આવતા હતા, કટિલ્યે દુર્ગીના મુખ્ય ચાર પ્રકાર દર્શા છે :
(૧) ઓક દુર્ગ (ચારે બાજુ પાણીથી ઘેરાયેલા દીપ-સમાન)
(૨) ૫'તીય દુ
(૩) ધાન્તન દુર્ગ (ઉજ્જડ પ્રદેશમાં આવેલા દુ) (૪) વનદુર
*
સૌરાષ્ટ્રમાં પણ અતિ પ્રાચીન કાલથી દુર્ગી મનાવવામાં આવતા હતા, પરંતુ સૌરાષ્ટ્રના મેટા ભાગના કિલ્લાનું નિર્માણ મધ્ય અને આધુનિક યુગમાં થયું છે. આજથી લગભગ ૧૫૦ વર્ષાં પહેલાં *સૌરાષ્ટ્ર-કચ્છ ઋતિ. રિ.ના જુનાગઢ જ્ઞાનસત્રમાં વચાયેલે નિખધ
૧:
૧૯૮૯/ડિસે.
પથિક
For Private and Personal Use Only
