________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
થતા નથી, પર ંતુ જ્ઞાતિના રિવાજો ગ્રામીણ અને શહેરી એવા બે ભાગમાં ઈ શકાય. બાળલગ્નની ખંદી ઉજુ પણ નાનાં ગામડાંએમાં પ્રવર્તે છે. રિવાજોનું આંધળુ અનુકરણ કરી મેફામ ખર્ચો થાય છે. લગ્ન અને મરણ પ્રસંગની યાત દૂર થઈ નથી. એને સ્વાંગ બદલાય છે, પણ એનુ અસ્તિત્વ તા ચાલુ જ રહ્યું છે. નાતજાતના ભેદની વાત હજુ પણ અરેરાટી ઉપજાવે તેવી છે, ત્ર જ્ઞાતિપ્રથા ઘણી રીતે સુધારા માગી લે છે.
જ્ઞાતિ એ સમાજનું ખૂબ જ મહત્ત્વનું અંગ છે. સમાજ પરિવર્તન પામે તા એની અસર જ્ઞાતિપ્રયા પર થાય એ ખૂબ સમજાય તેવી વાત છે. પરિવર્તનના આધારોમાં મતવૈજ્ઞાનિક (psychological), ભૌતિક (physical ), જીવવૈજ્ઞાનિક, સાંસ્કૃતિક ( cultur.l ), શેાધક વ્યક્તિનું પ્રતિભાયુદ્ધ વગૈા સમવેશ થાય છે. મકાઇવર અને પૅજ મામાં ટૉજિકલ પરિબળ ઉમેરે છે. આધુનિક સમયમાં ટેક્નોલોજીનું પરિબળ ખૂબ જ મહત્ત્વનું બની રહે છે. આ પરિબળ આપણી પ્રતિ અને સિદ્ધિના સ્રોત બની ગ્યુ છે. વિચારમાં મેટા ફેરફાર થવાથી આમય પરિવર્તન આવી શકે છે. જાતિઓના સ`મિશ્રણથી વસ્તીમાં વધારો કે ઘટાડે સર્જાય છે. અગાઉની પેઢીનાં રીતિરવાજો ઇત્યાદિનુ... આંધળુ અનુકરણ ન કરવામાં આવે તાપણ એનું અનુસરણ કરી તીત્ર સ્પર્ધા અને સવ ભારતે પરિવર્તન માણી શકાય છે. કુદરતી આફતા, જેવી કે વાવાઝોડુ, અનાવૃષ્ટિ કે અતિવૃષ્ટિ, દુષ્કાળ, જમીનના કસનું ખે'ચાઈ જવુ વગેરેની અસર પણ થાય છે. સાંસ્કૃતિક પરિબળોમાં વિચારી માન્યતા અને વક્ષણામાં ફેરફારનો સમાવેશ કરીરાક્રાય
ગુજરાતમાં જ્ઞાતિવાદના પરિવર્તન કે ફેરફારને ઉપરનાં દર્શાવેલાં પરિબળાના સ`દમાં જોઇ શકાય, પરંતુ આપણા સમયમાં જે અવરોધક પરિબળ છે તેમાં સત્તાકાલસા, ભૌતિક સાધના-સગવડ કે જેતે આપણે ભોતિક સંસ્કૃતિ પણ કહી શકામે તે, નિરક્ષરતાનું ચિતપ્રેરક ૨૩૫ અને રાજકીય ક્ષેત્રે ‘ત’ના રાજકારણનેા સમાવેશ મુખ્યત્વે કરી શકાય.
વિવેકાન દે કહેલુ કે ભારતવ માં કઈ પણ ક્ષેત્રે સુધારા બે કરવા ય તા એ ધર્મના માધ્યમ દ્વારા જ થઈ શકે, પણ આજના સાંદર્ભમાં આ મંતવ્ય જ્ઞાતિને સણુ કરીને તપાસવું અપ્રસ્તુત બની રહે છે, કારણ કે હવે ધર્મનું પ્રાબશ્ય હિંદુ સમાજ અને જ્ઞાતિએમાં ગઇ સદાની જેમ રહ્યું નથી. ઔદ્યોગિકીકરણ, વિજ્ઞાન અને ટેક્નોલોજીમાં અવનવાં સ`શાધન, સિદ્ધિએ અને એનાથી ઉદ્ભવેલી સુવિધાઓ, બૈચારિક ફેરફાર વગેરેને લીધે આધુનિકતાવાદ પ્રસર્યાં છે અને એની જ્ઞાતિવાદ પર પ્રત્યાઘાતી અસર પડી છે. આધુનિક લેકશાહીને ખ્યાલ તેમ આદર્શ એન! અમસના કારણે ઉપહાસરૂપ બનેલ છે. ટી. એસ. ઇદ્વેષ? એક વાર કહેલું કે આજને! મનુષ્ય મત આપનાર ક્ષેત્ર (વૈર્ટિ'ગ મશીન) અન્ય છે, એ ખૂબ સાચું છે. રાજકારણમાં સત્તાલાલસાને કારણે સમાજમાં દુષ્ણેા ખુબ પેદાં થયાં છે એમાં જ્ઞાતિવાદ ખૂબ મહત્ત્વનું અંગ બની ગયા છે, અગાઉના સમયની જેમ આંતરજ્ઞાતીય લગ્ન કે આંતરજ્ઞાતીય બાજનની રૂઢિચુસ્તતા રહી નથી, જન્માત પર આધારિત વ્યવસાયનાં બંધન રહ્યાં નથી, ધર્મની બાબતમાં કુલદેવતા કે કુલદેવી વીસરાઈ જવા લાગી છે. જે ધર્માચાર ળવા મળે છે તે ભાવ દેખાવ જૈવા લાગ્યા વગર રહેતા નથી, ધનાં અભ્યાસ ચિંતન અને એ પ્રમાણેનું આચરણ વે કલ્પવાનુ અઘરું બન્યુ છે. જ્ઞાતિવાદ આ બધામાં ટકી રહ્યો છે.
જ્ઞાતિવાદનું જોર લગ્ન કે ધાર્મિક પ્રસ`ગા કરતાં ચૂંટણીના સમયમાં એની ચરમ સીમાએ પોંચે છે અને મતના રાજકારણમાં જ્ઞાતિવાદના ધેારણે રાજકીય મતે, કાવતરાં કે ઊથલપાથલ થતાં દેખાય છે. મા ખૂબ જ ચિંતાપ્રેરક બાબત બની રહે છે. એનાથી સમાજ અને સસ્કૃતિનાં મૂલ્યોના હ્રાસ ૧૯૮૯/ડિસે.
પથિ
૨૮
For Private and Personal Use Only
