________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(ઈ. સ. ૧૮૪૯માં) કાઠિયાવાડના બ્રિટિશ લિટિકલ એજન્ટ લેફ. કર્નલ ડબલ્યુ લેન્ગ કાઠિયાવાડનાં કિલાવાળાં સ્થળોની એક યાદી બનાવી હતી તે યાદી અનુસાર સૌરાષ્ટ્રમાં કુલ ૯૨૧ એવાં સ્થળ હતાં કે જ્યાં રાજા યા તાલુકદારનાં કિલ્લેબંધ નિવાસસ્થાન હતાં અને ૧૯ શહેર એવાં હતાં કે જેમાં ઊંચી દીવાલે અને કેઠાવાળા કિલા હતા. આ ૭૯ કિલાઓમાંથી મુખ્ય અને મહત્વનાં આ શહેર હતાં જૂનાગઢ પ્રભાસપાટણ પોરબંદર માંગળ દીવ રાજકોટ જામનગર બાલંભા મંડપર પિશીતા ધ્રાંગધ્રા ભાવનગર શિહાર હળવદ નવાગઢ ગંડળ અમરેલી મોરબી જાફરાબાદ ઝીંઝુવાડા લીંબડી વાંકાનેર લખતર સાયલા સાવરકુંડલા પાલિતાણ વગેરે."
સૌરાષ્ટ્રને સૌથી પ્રાચીન કિલ્લે જૂનાગઢનાં ઉપરકોટને માનવામાં આવે છે. દીવાન રણછોડજીએ પિતાના ગ્રંથ “તારીખે સોરઠ વ હાલારમાં લખ્યું છે કે “કાલયવનના ભયથી જ્યારે યાદ રાષ્ટ્રમાં આવ્યા ત્યાર બાદના રાજા ઉગ્રસેને એક કિટલે બંધાવ્યો હતે, એમ કહેવાય છે, તેનું નામ ઉગ્રસેનગઢ રાખવામાં આવ્યું હતું. એને અપભ્રંશ થઈને જ ઉપટ બન્યું હેવાનું મનાય છે. આ નામ આજે પણ પ્રચલિત છે. “મિરાતે સિકંદરી” ગ્રંથ એને “જહાંપનાહ કિ” કહે છે, જ્યારે ફરિતા એને “મહાબલિયાહ” કહે છે. મહમદ બેગડાએ જૂનાગઢ જતી એનું નામ “મુસ્તફાબાદ” રાખ્યું ' ત્યારે એણે ઉપરકેટને “જહાંપનાહ” નામ આપ્યું હશે. શ્રી શંભુપ્રસાદ દેસાઈ રાંધે છે કે ઉઝનગઢ તે ઉપરકેટ એ અનુમાન કરવા માટે કોઈ આધારલાયક વિશ્વાસપાત્ર ભૂમિકા નથી, પરંતુ જે એનું મૂળ નામ ઉગ્રસેનગઢ હેય તે એમાંથી ઉગ્ર, ઉગરગટ થયું અને એમાંથી ઉપર કટ થતું એમ માનવાને બાધ નથી, પણ આ વ્ય-પત્તિને દૃષ્ટિએ યોગ્ય નથી એ શ્રી કે. કા. શાસ્ત્રીને અભિપ્રાય છે.
મુઘલ શાસનમાં જુનાગઢ એ સૌરાષ્ટ્ર પ્રદેશનું વહીવટી એમ હતું અને તારીખે રડીના વર્ણન પ્રમાણે મુઘલ બાદશાહના સુબેદાર ઈસાખાને ઈ. સ૧૬૩૩ માં જૂનાગઢ શહેરની ચારે બાજુ કિલ્લે બંધાવ્યો હતો, જેમાં ૧૧૪ હેઠા અને ૮ દરવાજા હતા. આમના પાંચ દરવાજો બંધ રહેતા હતા અને ચાર ખુલ્લા રહેતા હતા, ૯ ઈસ. ૧૯૬૧ માં મિરઝા ઇસાતારખાને આ કિલે ફરીથી બંધાવ્યો હતા. ઔરંગઝેબના સુબેદાર અમીનખાને પણ ઉપરકેટના કિલાને જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્યો હતો. ઉપરકોટના બહારના દસ્વાજાની પ્રાચીન કમાન હિંદુ તરણનું સુંદર પ્રતીક છે.' ઉપરક્રેટમાં પગથિયાંવાળી બે કવા પણ છે: (૧) અડીચડીની વાવ (રા' નવઘણની દાસીઓના નામે બંધાયેલ) ૧૫ મી સદીમાં અને (૨) નવઘણ (રા” ધ બંધાવેલો. કડેવાય છે કે જ્યારે સિદ્ધરાજે જૂનાગઢને ઘેરો ઘાલે હતું ત્યારે બાર વર્ષ સુધી આ કિલ્લામાં રહીને જ રા' ખેંગારે એને સામને કર્યો હતો ત્યારે આ વાવ અને કૂવામાંથી જ એમની પાણીની જરૂરિયાત પૂરી કરવામાં આવી હતી. આ
જૂનાગઢથી દક્ષિણમાં જરા દૂર સમુદ્રકાંઠે આવેલા પ્રભાસપાટણમાં (જ્યાં તેમનાથનું પ્રસિદ્ધ મંદિર આવેલું છે ત્યાં) બીજો મહત્તવને દુર્ગ હતો. અલબરૂનીના મતાનુસાર મહમદ ગઝનવીન આક્રમણ સમયે તેમનાથમાં એક નાને કિલ્લો હતો કે જે માત્ર એક વર્ષ જૂનો હતો, પરંતુ આ આક્રમણ પછી મોટા કિલાની જરૂરિયાત સમ જાઉં, કુમારપાળે સોમનાથનું મંદિર બંધાવ્યું અને ભાવ બૃહપતિએ લગભગ બારમી સદીમાં ત્યાં કિલે બંધાવ્યો હતે એ નિર્વિવાદ છે. ઈ. સ. ૧૭૪૭ માં નિયમિતખાન લાદીએ આ કિલ્લાને બદ્ધાર કરાવ્યો હતો, જેની સ્મૃતિમાં આ કિલ્લાના એક કઠાનું નામ “દી બૂ' રાખવામાં આવ્યું હતું. પ્રભાસના કિલ્લાનું ક્ષેત્રફળ લગભગ ૧૦ એકર હતું અને દીવાલ વી. કુલ ઊંચાઈ ૩૭ ફૂટ તથા પહોળાઈ પાયામાં ૧૪ ફૂટ અને ઉપર ૩ ફૂટ હતી. દુનું સિંહ૮ ૨
૧૯૮૯/ડિસે.
પથિક
For Private and Personal Use Only
