Book Title: Padarth Prakash 19 Sanskrit Niyamavali
Author(s): Vijayhemchandrasuri
Publisher: Sanghvi Ambalal Ratanchand Jain Dharmik Trust
View full book text
________________ 212 ઇતરેતર દ્વન્દ સમાસ સમાસના અર્થ પ્રમાણે દરેક પદોને વિભક્તિ લગાડી છૂટા પાડવા અથવા અર્થાનુસારે જરૂર પ્રમાણે વધારે શબ્દો ઉમેરીને પણ છૂટા પાડવા તે સમાસનો વિગ્રહ કહેવાય છે. દા.ત. રાગપુરુષ: = રાજ્ઞ: પુરુષ: રાજાનો પુરુષ. સમન્નક્ષ્મળ = Ha નક્ષa | રામ અને લક્ષ્મણ. (6) સમાસના મુખ્ય ચાર પ્રકાર છે : (i) દ્વન્દ સમાસ, (ii) તપુરુષ સમાસ, (i) બહુવ્રીહિ સમાસ, (iv) અવ્યયીભાવ સમાસ. (i) દ્વન્દ સમાસ જ્યારે બે કે બેથી વધુ પદો વ થી જોડાયેલા હોય ત્યારે વે નો લોપ કરી તે પદોને જોડી દેવા તે દ્વન્દ સમાસ છે. તેના ત્રણ પ્રકાર છે - (1) ઇતરેતર દ્વન્દ સમાસ (2) સમાહાર દ્વન્દ સમાસ (3) એકશેષ (1) ઇતરેતર દ્વન્દ સમાસ (1) આ સમાસમાં આવતા દરેક પદનું મહત્ત્વ સરખું હોય છે. જો સમાસ બે નામનો હોય અને બન્ને નામો એકવચનમાં હોય તો સમાસ દ્વિવચનમાં થાય. સમાસમાં બે નામો હોવા છતાં જો તેઓ દ્વિવચન કે બહુવચનમાં હોય તો સમાસ બહુવચનમાં થાય. જો સમાસ બેથી વધુ નામોનો હોય તો સમાસ બહુવચનમાં થાય. દા.ત. ૫મગ્ર ત્તસ્મશ્ર = રમતમાં રામ અને લક્ષ્મણ. નનna પુત્રી 2 = પુત્રી: I પિતા અને બે પુત્રો. નવી વ નર પલ્વતગ્ન = નવીન૫ત્વજ્ઞાન | નદી, સમુદ્ર અને ખાબોચિયું (3) સમાસના છેલ્લા નામની જાતિ તે આખા સમાસની જાતિ જાણવી. દા.ત. ટયૂ, મયૂરીટ કુકડો અને મોરલી.
