Nyayamanjari Part 01

Author(s): K S Vardacharya
Publisher: Oriental Research Institute

Page 722

१
आहिकम ४] नामधेयप्रामाण्याक्षेपः
687 इति-तदा भावार्थस्य यज्यादेः अभ्यतोऽवगतिम॒ग्या, अनवगतार्थ भाषार्थे गुणविधानस्यानुपपन्नत्वात् । 'आग्नेयोऽष्टाकपालो भवति' (ते.सं. २-६-३), 'अग्निहोत्रं जुहोति' (तै.सं. १-५-९) इति विध्यन्तरेण भावार्थे चोदिते, तत्र 'बीहि मिर्यजेत', 'दंधा जुहोति' इति ॥
[उङ्गिदादिवाक्यानां विशिष्टविधिस्वे वाक्यभेददोषः]
ननु ! 'वाजपेयेन स्वाराज्यकामो यजेत' इत्यनेनैव वाक्येन यागास्यो भावार्थः चोदयिष्यते, गुणश्च तस्मिन् वाजपेयाख्यो विधास्यते इति को दोषः ?
· कथं न दोषः? अर्थद्वयविधानेन | वाक्यमेदप्रजात्'वाजपेयेन स्वाराज्यं कुर्यात्' इत्येकोऽर्थः, 'वाजपेयेन गुणेन यागं कुर्यात्' इति द्वितीयोऽर्थः । न च सकृदुश्चरितं वाक्यं मइयविधानाय प्रभवति ॥ विधिरिति. पूर्वपक्षः । एवं अग्नीषोमीयपशुमन्य चित्रात्वस्त्रीत्वरूपगुणविधिरिति द्वितीयाधिकरणपूर्वपक्षः। एवं भग्नये होत्रं भस्मिमिति भमिहोत्रपदेन अग्नि देवतारूपो गुणः दर्विहोममन्य विधीयत इति तृतीयाधिकरणपूर्वपक्षः ॥
भावार्थ:- यजिभारवर्थः। यजिः- यशः, इक्षणस्य इक्षतिपदेन निर्देशवत् ॥ ... इति गुणविधिः यथा प्रवर्तत इति शेषः ॥ . - * एवमधिकरणत्रयमपि कोरीकृस्य पूर्वपक्षवर्णनात् , एतदधिकरणत्रयोपर्यापेण प्राप्तं वाजपेयाधिकरणं (१-४-३) त्रयसाधारणतया प्रदर्शयतिनन्विति। गुण इति। वाज-अ, पेयं--सुरा। तदुभयमित्यर्थः ॥ ... को दोष इति। तथा च उभिदादिस्थलेऽपि गुणविशिटयागविधिरेवास्त्विति पूर्वपक्षाशयः ॥
|यागस्याप्राप्तस्वात यागोऽप्यनेनैव वाक्येन वाजपेयेन यागेन स्वर्ग भावयेत् ' इति विधेयः । एवं वाजपेयाश्यगुणस्याप्यप्राप्तरवेम ‘वाजपेयेन यागं भावयेत्' इति भनेनैव वाक्येन गुणोऽपि विधेयः । यजेत इति पदं तु सकदेव अयते। सकृदुचरितः शब्दः सकृदेवार्थ गमयतीति न्यायेन यजतिधात्वर्थस्य स्वर्गसाधनवं धा वाग्यं, वाजपेयसाध्यस्वं वा चाव्यम्। पुनरावृत्तिकरणे व वाक्यहर्ष स्वतन्त्रमेवेषितम्यम्। वाक्यप्रवृत्तिशैली तु मानानुकूलेसि भाषः ॥