________________
તેની માનસિક શક્તિ કેટલી હતી તે એક જ દાખલા પરથી સમજી શકાય એમ છે, એટલે એક ઠેકાણે ઘણું કરીને ઈશ્વર હશે એમ તે જણાવે છે, અને ચેડાં જ વાક પછી એમ પણ જણાવે છે, કે તેની હસ્તી માનવાનાં કારણે છે જ નહિ ! વળી એક ઠેકાણે તે એમ પણ કહે છે કે ઈશ્વર હોય તે પણ એટલાની જ ખાતર ધમની આવશ્યકતા દેખાતી નથી. એક ઠેકાણે તે કહે છે કે ઈશ્વર છે કે નહિ એ વાતનો આપણું સુખદુઃખ સાથે કોઈપણ જાતને સંબંધ હોતો નથી, ત્યારે વળી બીજાં થોડાં પૃષ્ઠ રિવ્યા પછી આપણુ વાંચવામાં આવે છે કે જ્યાં સુધી નિરીશ્વરવાદ સર્વત્ર સ્વીકારવામાં ન આવે ત્યાં સુધી મનુષ્યો કદી સુખી થવાનાંજ નથી. આ બંને વિધાન ખોટાં હોય એ બનવાજોગ છે, પણ તે બંને ખરાં હેઈ શકે નહિ એ દેખીતું છે. પરંતુ આ મુશ્કેલી લા મેઢીને સુઝી નહિ. આ પરથી મનુષ્ય તથા પશુની વચ્ચે ખાસ મહત્વને તફાવત નથી એવું લા મેઢી ધારતો હતો એમ આપણે વાંચીએ છીએ ત્યારે આપણને નવાઈ લાગતી નથી. જે કાંઈ તફાવત હોય તો તે એટલીજ વાતમાં સમાએલે છે કે પશુના કરતાં માણસનું મગજ વધારે વિકાસ પામેલું છે એટલું જ મગજ તથા આત્મા એકજ છે એમ તે શિખવતો હતો, એટલે મરણ વખતે શરીરની સાથે આત્માને પણ નાશ થાય છે. એ પરથી તે એવું શિખવતું હતું કે માણસના જીવનને મુખ્ય હેતુ સુખાનુભવ કરવાને હેય છે. શરમ, નૈતિક શુદ્ધતા, પ્રેમ તથા મિત્રતાની તે કેવળ હાંસી કરતો હતો.
વૅન હેબાહ એના કરતાં વધારે સારા માણસ હતો. તે એક જર્મન અમીર હતા, અને ફાંસમાં આવીને વસેલે હતો. તેણે ઈ. સ. ૧૭૭૦માં “કુદરતની વ્યવસ્થા” નામે એક પુસ્તક લખ્યું
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
