________________
વિકતા સાથે છે. આ અનુમાન પ્રમાણે હમ્બસ વળી એવું માનતા હતું કે સઘળા વિચાર વસ્તુભેદનમાંથી ઉપસ્થિત થાય છે, અને સલળું વસ્તૃભેદન ધૂળ વસ્તુ તથા તેની ગતિમાંથી ઉપસ્થિત થાય છે. આ હિસાબે મન ધૂળ વસ્તુના રૂપમાં ફરી જાય છે, અને વિચાર તથા લાગણું યાંત્રિક ક્રિયા સમાન બની જાય છે.
તે પછી વસ્તુના સ્વરૂપ વિષે હૈમ્બસ વિચાર કરવા લાગે, અને તેને પરિણામે તેને જડવાદ મરતાં મરતાં કાણું જાણે કેવી રીતે બચી ગયો ! કેમકે આખરે તેને એ અભિપ્રાય દર્શાવવો પડે કે ધૂળ વસ્તુ વિષે આપણે કશું જ જાણી શક્તા નથી. ખરી રીતે જોતાં જડવાદી કરતાં ક૯૫નાવાદી તરીકે તે વધારે ફાવી ગયું હોત. ધર્મનાં સત્ય સાબિત થઈ શકતાં નથી એમ તે માનતો હતો, છતાં તે તેમનો સ્વીકાર વિશ્વાસથી કરતો હતો, વળી પિતાને ચર્ચ ઓવ ઈગ્લેંડના રૂઢિચુસ્ત સભાસદ તરીકે ગણવવાને દાવો પણ તે છેવટ સુધી કરતો હતો. આ પ્રમાણે હૈમ્બસને જડવાદ દેખીતી રીતે જ અધુર હતો, અને ઇંગ્લંડમાં જડવાદને અનુસરતી એક પણ મહત્વની વિચારસરણી ઉપસ્થિત થઈ નથી એમ કહીએ તો ચાલે.
(૨) કેન્ચ જડવાદ: જ્યારે જડવાદરૂપી પે ફ્રાન્સની જમીનમાં રોપવામાં આવ્યો ત્યારે તે “અનુકૂળ ભૂમિમાં વાવેલા લીલા વૃક્ષની પેઠે” વધવા લાગે. અર્વાચીન યૂરોપીય જડવાદને ખરે ફેલા ઈસવી સનના અઢારમા સિકાના વચલા ભાગમાં થયેલો માલુમ પડે છે. હું જડવાદી છું એવું સૌથી પહેલાં લા મેટ્રી નામના એક દાક્તરે જાહેર કર્યું હતું. આ માણસ કઈ ૫ણ હિસાબે વખાણવાલાયક માલુમ પડતો નથી. તેનું જીવન અનુકરણીય ન હતું, તેમ જ તેની શક્તિ પણ થોડી જ હતી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
