________________
અને આપણે જમાને પણ એજ જોખમને ભેગા થઈ પામે છે. આનાં કારણે વિષે પૂછે તે સૌથી પહેલું એમ કહેવું જોઈએ કે સામાન્ય રીતે તે ધાર્મિક લાગણીને અભાવ છે. પરંતુ આટલે જ ખુલાસે પુરતો નથી, કેમકે આ ધાર્મિક અભાવનાં પણ કારણે છે, અને તે કારણે અર્વાચીન યુરેપના ઇતિહાસમાં ઓતપ્રોત થઈ રહેલાં માલૂમ પડે છે. અહીં આગળ ત્રણ જ કારણોની અંદર બીજાં કારણેને સમાવેશ કરી શકાય એમ છે:
- પહેલું, ઉપર દર્શાવેલા કં૫નાવાદમાંથી જ જડવાદ ફરીથી ઉદ્દભવ પામ્યો. એક વખતે તે ઘણું જાણું ખાતરીપૂર્વક માનતા હતા કે હેગલને કલ્પનાવાદ બધી રીતે જયવંત નીવડયા છે, અને સદાકાળ ટકી રહેશે. મેં તત્વજ્ઞાન તથા ધર્મ વચ્ચે છેવટનું સમાધાન કર્યું છે એમ એ માણસ સમજતો હતો, અને તેને એ દાવો ઘણું જડવાદી સ્વીકારતા પણ હતા. પરંતુ એ સમજણમાં કેટલું થોડું સત્ય સમાએલું હતું તે એ પરથી જણાય છે કે તેનું અવસાન થયા પછી તેની વિચારસરણીમાંથી એકબીજાથી વિપરીત હેય એવા ત્રણ ફણગા ફૂટી નીકળ્યાઃ પહેલો ઈશ્વરવાદી ફણગે, બીજે સર્વેશ્વરવાદી ફણગે અને ત્રીજો નિરીશ્વરવાદી ફશુગે.
બીજું, આ જમાનામાં ભૌતિકશાસ્ત્ર તથા જીવનશાસ્ત્રની અજાયબ જેવી પ્રગતિ થએલી માલુમ પડે છે, અને એ બંને ક્ષેત્રોમાં થએલી શોધખોળ વડે ચાલુ જમાનાના જડવાદને મજબુત કે મળી રહ્યો છે. વિશેષ કરીને ઉત્ક્રાંતિવાદ ફરીથી ઉપસ્થિત થએલો છે, અને તેને આધારે જીવનશાસ્ત્રીઓ તેમજ સાધારણ લેકસમુદાય માની બેઠા છે કે વિશ્વ ક્રમે ક્રમે વિકાસ પામ્યું છે, તેથી તેના કારણ તરીકે ઈશ્વરને સમજવાની જરૂર નથી. હવે પછીના વ્યાખ્યાનમાં આ ઉત્ક્રાંતિવાદ વિષે વિચાર કરવો પડશે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
