Lectures On The Philosophy Of Religion No 08 Materalism

Author(s): W Graham Mulligan
Publisher: W Graham Mulligan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/034541/1

Page #1

LECTURES ON THE PHILOSOPHY OF RELIGION
No. 8 MATERIALISM
BY,.
The Revd. W. GRAHAM MULLIGAN
M. A., B. Litt., Ph. D.
qaga malai ma Spermall Bait
[ Price Four Annas

Page #2

અનુક્રમણિકા
પ્લેટોના બે બેલ . . . . ૧ ૧. જાવાદ અને ભૌતિકશાસ્ત્ર... . . ૧–૭ ૨. પ્રાચીન જડવાદ... ... ... ... ૭-૧૭
(૧) ચીની જડવાદ - (૨) ગ્રીક જડવાદ ... • • • ૧૦
(૩) હિંદી જીવાદ .. ૩. અર્વાચીન જાવાદ
(૧) અંગ્રેજ જડવાદ • • • •
(૨) ઇંચ જડવાદ • • • • ૩૧ ૪. જડવાદની જોકપ્રિયતાનાં કારણે ... ... ૩૫-૩૭ ૫. જાવાદના સમર્થનમાં કરવામાં આવતી દલીલે... ૨૭-૪૨ ૬. જડવાદની વિરૂદ્ધ ઉપસંહારરૂપ દલીલ ... ૪૨-૪૯ ૭. ચર્ચા અને મનન કરવાના પ્રશ્નો . ૪૯-૫૩
: : : : : : : :
... ૧૭-૩૫

Page #3

-
જ વાઢ
પ્લેટના બે બેલા 'એલીટિક અજાયે કહે છે: “તેઓ તત્ત્વના સ્વરૂપ સંબંધી તકરાર કરે છે.”
થીએટિટસ કહે છે: “એમ કેમ ?”
એલીઆટિક અજાણ્યે કહે છે: “તેઓમાંના કેટલાએક તો આકાશમાંથી એટલે અદશ્યમાંથી સઘળી વાનાં પૃથ્વી પર ખેંચી લાવે છે. તેઓએ પોતાના હાથમાં ખડકે તથા એક વૃક્ષ પકડી રાખવાનો નિશ્ચય કર્યો હોય એમ લાગે છે. એને પકડતાં તેઓ હઠ કરીને એમ પણ કહે છે કે જેને સ્પર્શ થઈ શકે અગર જે. હાથમાં લઈ શકાય તેને જ અસ્તિત્વ અથવા સત્વ હોય છે એમ કહેવાય. આનું કારણ એ છે કે તેઓના ધ્યાનમાં હરેક વસ્તુનું મૂળ રૂ૫ તથા પ્રતિરૂપ એકનું એક જ છે. વળી પ્રતિરૂપ વિના કાઈ પણ અસ્તિત્વ હોઈ શકે એમ કોઈ કહે છે ત્યારે તેઓ તેને તિરસ્કાર કરે છે; પ્રતિરૂપ સિવાય બીજા કશા વિષે સાંભળવા તેઓ ના પાડે છે.”
થીઆટિસ કહે છે: “એવા ઘણુ લેક મને મળ્યા છે, અને તેઓ વિચિત્ર તે છે જ.” “પ્લેટ સોફિસ્ટ' નામને
] આ વિચિત્ર લેકે સંબંધી આપણે વિચાર કરીએ. વસ્તુને અતિ જેવામાં આવે છે. પદ અને ભૌતિકશાસ્ત્ર રજની જોવામાં આવે દુશ્મન તે જડવાદ છે, એ તમામ
,
,
'
કે
ક'

Page #4

ધર્મો તથા તત્ત્વજ્ઞાનના ઇતિહાસ પરથી માલૂમ પડે છે. આગલાં વ્યાખ્યામાં આપણે કાઇ કાઈ વાર જડવાદ વિષે ચેડા થ્રેડે વિચાર કરી ગયા છીએ. જડવાદ બે કારના હે મા તાપણુ ચાલેઃ સંદ્ધાન્તિક અને વ્યાવારિક જે મ કે વસ્તુ છે તે જ વાસ્તવિક દેશમાં ઉપરિયત થએલાં માલૂમ
એવાં
ગામના અને હતાં જડવાદને એ કરતાએ વિસ્તૃત થ થઈ શકે છે, એટલું ત્યારે માધુસાં કેવળ જિક ભાળતામાં લીન થઈ ય છે, અને એવા રીતે પેાતાનાં વન લૉ ધર્મની વહુના કરે છે ત્યારે તેમના એક વલણને જડવાદી કદીએ તે એમાં કશું ખોટું નથી. વળી આ વ્યાવહારિક જડવાદ આખી દુનિયામાં પ્રસરેલા છે અને તે દરેક ધર્મો નિ કાં છે. આ વ્યાખ્યાનમાં તે આપણી વળ્ય સાનિક જડવાદ સાથે સંબંધ છે. જ્યા કહી છંધરવાદ વિના સંગીત માલુમ પડ ૐ ત્યાં તે કાંતા પોતે જડવાદને મુક પ્રકાર
T
સીધી કે આડકતરી રીતે તેના પર આધાર રાખોય છે. રામ જડવાદ આટલા બધા મહત્ત્વના છે તેવું આપણે તેનો વિચાર લબાણી તેમજ સભાળપૂર્વક કરવા પડશે.
શરૂઆતમાં આપણને જે મુશ્કેલી માલૂમ પડે છે તે જડવાદતો વ્યાખ્યાને લગતી છે. મારા શબ્દકોશમાં તેની સા પ્રમાણે આપવામાં આવી છે: ભૌતિક અથવા કાર્યા, બારતવિકપણા, તથા નિયમોને આધારે જ સુકામ ખાતાના ખુલાસે કરવાને છે એ મત તેઇએ તો જે એલાને જડવાદ કહેવામાં આવે છે સ્વરૂપ સંબંધીનું કોઇ પણ ખાસ એક અનુમા સા સામાન્ય હોય છે, અને તેમાં ઉપલ રે એવાં વાં અનુમાનતા સમાવે
સ્થૂળ વસ્તુનાં અનુભવમાંની પરંતુ ખરું
">

Page #5

થકી ઘણાં અનુમાન તે એક બીજાથી વિપરીત પણ હોય છે. ચતમતાંતર એકલા ઈશ્વરવાદીઓમાં જ જોવામાં આવે છે એવું તમે ના માનતા. જેઓ ઇશ્વરની હસ્તી માને છે તેમાં જેટલા પ નજરે પડે છે તેટલા જ નિરીશ્વરવાદીઓમાં પણ છે. કેટલીક જડવાદી વિચારસરણીએ સર્વેશ્વરવાદી છે ત્યારે બીજી કેટલીક કલ્પનાવાદી છે. તત્વજ્ઞાનનો અભ્યાસ કરવામાં મોટામાં મોટી સુશ્કેલી એ નડે છે કે જુદા જુદા જમાનામાં એકનું એક જ નામ કે સંજ્ઞા જુદા જુદા અર્થમાં વાપરવામાં આવે છે. આથી ઘણી મુંઝવણ થાય છે. છતાં એમ કહીએ તો ચાલે કે માનવી વિચારણાના ક્ષેત્રમાં કલ્પનાવાદ અને જડવાદ વચ્ચે બે ધ્રુવ જેટલું અંતર છે. ક૫નાવાદના દૃષ્ટિબિંદુથી આખરે મન અને તેના વિકરણ સિવાય બીજું કંઈ પણ વાસ્તવિક નથી, ત્યારે જડવાદના દષ્ટિબિંદુથી તો એકલી જડ વસ્તુ વાસ્તવિક છે. છતાં માનવી વિચારણનો વિકાસ થતાં થતાં એક ખુબી એ જોવામાં આવે છે કે આ બંને પ્રકારની વિચારણુ ઘણી વાર એક બીજામાં રૂપાંતર પણ પામે છે.
હવે જડવાદનું એક લક્ષણ હમેશાં એકનું એક કાયમ રહે છે, તે એ છે કે સ્થૂળ વસ્તુ ખરેખર હેાય છે તે કરતાં જડવાદ તેને હંમેશાં અધિક ગણે છે. વળી ભૌતિકશાસ્ત્ર તથા માણસની સાધારણ બુદ્ધિ સ્થૂળ વસ્તુને જે લક્ષણે લાગુ પાડવાની ના પાડે છે તેવાં લક્ષણે તેને જડવાદ લાગુ પાડે છે. દાખલા તરીકે જડવાદ કહે છે કે સ્થૂળ વસ્તુ અનાદિ છે તથા સ્વયંભુ પણ છે. પરંતુ - :: વિજ્ઞાનશાસ્ત્રીએ સાબિત કર્યું છે?! વળી તે ક્યા વસ્તુને આ અદ્ધિ સ્વીકારી શકે?! એ તો ઠીક, પણ જડપવામાં આવે છે. ૧ વધીને કહે છે કે સ્થળ વસ્તુમાં જીવન, દરાજાની જોવામાં આવે અહિનો પણ સમાવેશ કરવામાં

Page #6

આવે છે. પ્રાચીન તથા અર્વાચીન તત્ત્વજ્ઞાનમાં આ વાતના દાખલા જોવામાં આવે છે. સ્થૂળ વસ્તુ શું છે એ વિષે જડવાદીએ માંહોમાંહે તકરાર તો કરે છે, પણ એ કે અપવાદ સિવાય તેઓ એક બાબતમાં સંમત માલુમ પડે છે, એટલે જેને વિષે આપણે અનુભવ આપણને કશું જ કહી શકતો નથી એવાં લક્ષણો ધૂળ વસ્તુમાં છે એમ તેઓ આપણને હઠથી જણાવે છે, અર્થાત્ તમામ તત્વજ્ઞાનીઓની માફક તેમનાં અનુમાન એ તે અનુમાનો જ છે, પ્રમાણયુક્ત નથી.
પરંતુ જડવાદીને આવું કહેવામાં આવે છે ત્યારે તેને ખોટું લાગે છે. તે એવો દાવો કરે છે કે હું તો વિજ્ઞાનવેત્તા છું, અને મૃષ્ટિને ખુલાસો કરવા હું જે અભિપ્રાયો દર્શાવું છું તે અભિપ્રાય ભૌતિકશાસ્ત્ર સંપાદન કરેલાં નિર્ણિત પરિણામ પર આધારભૂત છે. વળી તે આપણને એવું મનાવવા ઇછે છે કે ભૌતિકશાસ્ત્રને ઇતિહાસ તે જડવાદને જ ઈતિહાસ છે. અને હસ્તીના પ્રશ્ન ખુલાસે કરવામાં હું તો માત્ર વિજ્ઞાનનાં નિર્ણિત પરિણામેનું વ્યાવહારિક લાગુકરણ કરું છું. પરંતુ આ પ્રમાણે વિજ્ઞાનને વેશ ધારણ કરવાને આધકાર તેને જે જ નહિ. આવું સાહસ બિલે કુલ ચાલવા દેવાય નહિ. ખરી વાત છે કે વાનરે એ અજાયબ જેવી શોધખોળ કરી છે, પણ તેઓએ કરેલી છે કે શોધખોળ કે જડવાદને યથાર્થ ઠરાવી શકાય એમ છે જ નહિ. એથી ઉલટું નૌતિકશાસ્ત્રના ક્ષેત્રમાં થયેલી પ્રગતિ વડે ઈશ્વરન પાક્રમ, જ્ઞાન તથા ભલાઈ આજ દિવસ સુધી પ્રગટ થતાં આવ્યાં છે,
તથાપિ જડવાદ તથા જડવાદ અને જ ન કર નિતિક જ્ઞાનની પ્રગતિ થવામાં સારી છે. કારણ કે. ઉપયોગ કરોધ કરવા માટે ઉત્સાહ

Page #7

કરવામાં આાવ્યા છે. વળી બુલ કરવું પડે છે કે જે જે જમાનામાં ભૌતિક જ્ઞાનમાં વૃદ્ધિ થએલી છે તે તે જમાનામાં માણુસન્નતની શસ્કૃતિને ખાસ રીતે સફળતા સાંપડી છે, કેમકે જાણવા જેવી વાત એ છે કે ભાતિક જ્ઞાનના ક્ષેત્રમાં રસ લેવાના પરિણામે ધર્મ તથા તત્ત્વજ્ઞાનને ચેખ્ખા લાલ થયેલા માલૂમ પડે છે. ભૌતિક દુનિયાનુ વધારે મૂલ્ય આંકી શકાય ખરૂં, પરંતુ તે સાથે તેનું આછું મૂલ્ય અંકાવાને સ ંભવ છે. ભૌતિક શોષખાળ વડે ઈશ્વરનાં આશ્ચર્યકારક કૃત્યો સબંધી માણુસાને નિત્ય સ્મરણુ રાવવામાં આવે છે.
ભૌતિક દુનિયા સંબંધીનું અજ્ઞાન તત્ત્વજ્ઞાન તથા ઈશ્વરજ્ઞાનતે હાનિકારક છે એ ભુલ કર્યા વગર છુટકા નથી. મધ્ય યુગમાં તે જાવાદના પ્રચાર થાડા હતા એ વાત ખરી; પરંતુ તે જમાનામાં ભૌતિકશાસ્ત્રમાં મદતા આવી અને તે નાશ પામ્યા જેવી સ્થિતિમાં આવી પડ્યું. એ જમાનામાં તે ખરા વિજ્ઞાનને અભાવે સૃષ્ટિના સ્વરૂપ સંબંધી તથા ઉત્પન્નકર્તા સાથે સૃષ્ટિના સબંધ વિષે તત્ત્વજ્ઞાન તથા ઇશ્વરનાને પ્રગટ કરેલાં અનુમાના પાäા જમાનામાં નકાર કરવો પડ્યો છે.
હવે જગતમાં જડવાદના ઉય કથારે થયા એ કાઈપણુ માસ કહી શકે નહિ. એ તે માનવી વિચારણાના જેટલેજ પુરાણેા લાગે છે. માનવી વિચારણાની પ્રાથમિક સ્થિતિ જોવી હાયતા તે સચેતનાવાદમાં જોવામાં આવે છે. આ સચેતનાવાદની સ્થિતિમાં મન તથા જડ વસ્તુ વચ્ચેના તફાવત વિષે ચેાખ્ખી રીતે ભાન થએલુ હોય એમ માલૂમ પડતુ નથી. સ્થૂળ વસ્તુને આત્માની દૃષ્ટિએ તથા આત્માને સ્થૂળ વસ્તુની દૃષ્ટિએ જોવામાં આવે છે. માણસજાત જે પૂજા કરે છે તે જુદા જુદા દરજ્જાની લેવામાં આવે છે. સૌથી પહેલાં અમુક સ્થૂળ વસ્તુ

Page #8

જેવી કે ઝાડ અને પથ્થરમાં અમુક પરાક્રમ કે આત્મા મૂર્તિમાન થયેલાં છે એમ સમજીને તેમની પૂજા કરવામાં આવે છે. આ પૂજવામાં આવેલી વસ્તુને ફેટિશ કહેવામાં આવે છે. પછી પશુએની પૂજા કરવામાં આવે છે, અને તે પછી સૂર્યચંદ્ર જેવી કુદરતી શક્તિઓની પૂજા કરવામાં આવે છે. મનુષ્યોની આદિ કાળની અવસ્થામાં આ ત્રણે પ્રકારની પૂજા જોવામાં આવે છે, અને મન તથા રધૂળ વસ્તુ વચ્ચેનો તફાવત સમજવા વિષે તેઓની શક્તિહીન સ્થિતિ પર તે અવલંબે છે. આદિકાળનાં મનુષ્યોનાં આવાં કાચાં અનુમાનને જડવાદ કહીએ તે આધુનિક જમાનામાં વિજ્ઞાનને નામે જે જે અનુમાને જાહેર કરવામાં આવે છે તેમને પણ જડવાદ નામ આપવું ઘટે છે, કેમકે હાલના કેટલાક વિજ્ઞાનશાસ્ત્રીઓ આદિકાળનાં મનુષ્યોની માફક જ માની બેસે છે કે જીવન, ઇંદ્રિયજ્ઞાન, તથા ઈચ્છાશક્તિથી ધૂળ વસ્તુનાં મૂળ તત્ત્વ ઓતપ્રોત થએલાં છે. આગળના એક વ્યાખ્યાનમાં કપિલની જે વડ કરવામાં આવી છે તે જ વખોડ હાલના કેટલાક પાશ્ચાત્ય તત્વજ્ઞાનીઓની પણ કરવી પડે છે. તેઓ સ્થૂળ વસ્તુ સાથે મન તથા તેનાં વિકરણોને ભેળસેળ કરી દે છે, અને પછી તે વિષે ભૂલી જ જાય છે. મન અને ઈચ્છાશક્તિ આપણું જીવન પર બીજી કઈ પણ વસ્તુ કરતાં વધારે અસર કરે છે. તેની વાત આટલેથી જ પતાવી દેવાય ખરી? તે કયાં ક્યાં કાર્ય કરે છે એ વિષે આપણને કંઈ પણ સૂચના ન આપે? વળી જાણે મન અને તેના વિકરણ હોય જ નહિ એવી રીતે વિશ્વનો ખુલાસે કરે ? આવો મત ધરાવનાર માણસોને જડવાદી કહ્યા વગર છુટકે નથી.
દુનિયાના ઈતિહાસમાં જડવાદની ભૂમિકા કરતાં ચોખ્ખી રીતે ચઢિયાતી ભૂમિકા પર યાહુદીઓ પહેલવહેલા ચઢી ગએલા માલૂમ પડે છે. બીજા માણસોને તે જડવાદના કરતાં ઉમદા

Page #9

માર્થ પ્રાપ્ત થયા હતા, પરંતુ તેઓએ પિતાનો અસલ જડવાદ - સાથે રાખવાના પ્રયત્ન કર્યા છે. વળી યાહુદીઓ આટલી બધી સંપૂર્ણ રીતે તેમજ આટલા વહેલા જડવાદ પર જયવંત નીવડયા, તે જ કારણથી તેઓ સાથે સાથે સર્વેશ્વરવાદ પર પણ જયવત નીવડેલા માલુમ પડે છે. યાહુદીઓના સમસ્ત ઈતિહાસમાં તે સર્વેશ્વરવાદની ગંધ સરખીએ માલુમ પડતી નથી. બાઈબલમાં તે પહેલેથી છેલ્લે સુધી ઈશ્વરની ઈચ્છા તથા શબ્દ વડે ધૂળ વસ્તુની ઉત્પત્તિ કરવામાં આવી હતી એ સ્પષ્ટ રીતે અને આગ્રહપૂર્વક જણાવવામાં આવે છે.
આદિકાળનાં મનુષ્યના જડવાદમાં તથા ચાલુ જમાનાના જડવાદમાં એટલે જ તફાવત જણાય છે કે જ્યારે આદિકાળનાં મનુષ્યને જડવાદ ધાર્મિક હતો ત્યારે આજકાલનો જડવાદ તે ધર્મહીન છે. કલ્પના કરવી એ કાંઈ ખોટું નથી. માણસે કલ્પના કરી શકે છે અને ધાર્મિક પણ રહી શકે છે. હિંદુઓના દાખલા જુએ. પરંતુ ક૫નાવાદ જ્યારે ધર્મને શત્રુ બને છે ત્યારે તે સ્વાભાવિક રીતે જ જડવાદનું રૂપ ધારણ કરે છે. પરંતુ સામાન્ય રીતે તો કલ્પનાવાદ દુનિયાના ઇતિહાસમાં જવલ્લેજ ધર્મને શત્રુ બન્યું છે. ક૯૫નાવાદના ઇતિહાસ પરથી માલૂમ પડે છે કે સ્થળ વસ્તુનું મનન કરવાથી માણસના મનને વિશ્રાંતિ મળતી નથી પણ તે હમેશાં તેની હદ ઓળંગીને પેલે પાર વાસ્તવિકતા શોધવા જાય છે. કબુલ કરવું પડે છે કે જડવાદનો ઈતિહાસ બહુ ઝળકતો નજ કહેવાય, કેમકે દુનિયામાંના મહાન વિચારમાંના થોડાજ જડવાદી માલુમ પડયા છે.
૨. પ્રાચીન જડવાદ: (૧) ચીની જડવાદ: ઈ.સ. પૂર્વે ૩૦૦ વર્ષ પર ચીન દેશમાં

Page #10

જવા તથા નિરીશ્વરવાદ વણાજ પ્રસરી ગએલા હતા. એ દયને
એક મહાન શિક્ષક કેનયુશિઅસ નામે થઈ ગયો. તે પિતાની વિચારસરણીમાં જે કે ઈશ્વરની હસ્તીને નકાર કરતો ન હતો પણ તે ઈશ્વરવાદ શિખવતો હતો એમ ન કહેવાય. એ વિચારસરણીમાં તે નીતિશાસ્ત્રનું સ્વરાય એ વિશેષ લક્ષણ જોવામાં આવે છે, એટલે કે બુહની માફક તે પણ ઈશ્વરને પડતું મૂકીને નીતિનું રહસ્ય સમજાવવાના પ્રયત્ન કરતા હતા. જે વિચારસરણમાં શ્વિરની અવગણના કરવામાં આવે છે તેમાંથી કોઈ પણ પ્રકારના જડવાને ઉદ્દભવ થવાનો સંભવ રહે છે, અને કન્ફયુશિઅસની વિચારસરણીમાંથી જડવાદને ફણગે ફુટી નીકળે પણ ખરે.
આ વૃત્તિને અટકાવવાનું કામ કર્યુશઅસના મહાન ભાષ્યકાર મેંગ સુએ માથે રાખ્યું. પાશ્ચાત્ય દેશોમાં આ માણસ મેનશિઅસ. નામે ઓળખાય છે. તેનું કહેવું એ હતું કે જડવાદથી ચીનને ભણું નુકસાન થયું હતું. વળી તેણે પોતાને એવો મત દર્શાવ્યો કે જે દેશમાં જડવાદ ચાલે છે, અને તેનો અમલ કરવામાં આવે છે તે કઈ પણ દેશ નભી શકે નહિ. તેના વખતમાં જે જવાદીઓ હતા તેમના મતનું ખંડન કરવા માટે તે પુસ્તકે લખતો હતો, અને એવી રીતે એવા એક ચીની જડવાદીના મતનું વર્ણન આપણુ પાસે ઉતરી આવ્યું છે. યેન્ગ ચાઉએ કહ્યું કે “જે બાબતમાં માણસે એક બીજાથી જુદાં પડે છે તે તો જીવન છે; જેમાં તેઓ એક થાય છે તે મરણ છે. જ્યાં સુધી તેઓ જીવે છે ત્યાં સુધી તેઓમાં બુદ્ધિ તથા નિબુદ્ધિને અને ઉચ્ચતા તથા નીચતાનો તફાવત જોવામાં આવે છે; તેઓ મરી ગયા પછી તો સડો તથા ક્ષય સિવાય બીજું કાંઈ જોવામાં આવતું નથી. આ તે માણસજાતનું સામાન્ય ભાવિ છે. છતાં બુદ્ધિ તથા નિબુદ્ધિ તેમ જ ચિતા તથા નીચતા કેઈના કાબૂમાં નથી; તેમ જ સડા તથા

Page #11

ક્ષયની સ્થિતિ અને સમુળગો વિનાશ પામવો એ પણ ઈના તાબામાં નથી. માણસનું જીવન તેના હાથમાં નથી, તેમ જ તેનું મરણ પણ તેના હાથમાં નથી; તેની બુદ્ધિ તથા નિર્બહિ, તેની ઉચ્ચતા તથા નીચતા એ તેની પોતાની હોતી નથી. સઘળાં માણસે જન્મે છે, અને સવળાં મરણ પણ પામે છે, પછી તે બુદ્ધિમાન હોય કે નિર્બદ્ધ હોય, માનયોગ્ય હોય કે અદ્ર હેય. કઈ દસ વર્ષની ઉમરે મરી જાય છે, તે કઈ સો વર્ષની ઉંમરે. સદ્દગુણ અને જ્ઞાની મરી જાય છે. દુર્ગણી અને મૂખ પણ મરી જાય છે. જીવતાં તેમને યાઉ અને શન નામે સદ્દગુણી વ્યક્તિઓ તરીકે ઓળખવામાં આવતા હતા; મરણ પામ્યા પછી તે તેઓ એકલાં સડી ગએલાં હાડકાં છે. જીવતાં તેમને કશી તથા ચાઉ નામે અતિ ભંડા માણસ તરીકે ઓળખવામાં આવતા હતા; મરણ પામ્યા પછી તો તેઓ એકલાં સડી ગએલાં હાડકાં છે. તેમનાં સડી ગએલાં હાડકાં વચ્ચેનો ભેદ કાણું જાણી શકે ? માટે આપણે જીવીએ છીએ એટલામાં જીવનમાંથી જેટલો લાભ લઈ શકાય તેટલો લઈ લઈએ. જયારે મરણનો વખત પાસે આવે ત્યારે તેની અવગણના કરીને સહન કરીએ, અને અહીંથી વિદાય થતાં વિનાશને આધીન થઈ જઈએ.”
આ કરતાં વધારે ચોખ્ખા શબ્દો બીજા કયા હૈય? બાઈબલમાં “ઈશ્વરહીન તથા જગતમાં આશાહીન ” એવા શબ્દો વડે આવા માણસનું વર્ણન કરવામાં આવે છે. આવા માણસોની દૃષ્ટિએ આપણે માત્ર ધૂળના ઢગલા છીએ અને પાછા ધૂળમાં મળી જવાના છીએ. કઈ સદાચાર આચરે અને કેાઈ દુરાચાર એમ જુદી જુદી રીતે આપણે આ પૃથ્વીમાં જીવન ગાળીએ તે ગાળી છે, છતાં આપણે સર્વના ભાવિમાં મરણ લખેલું છે. મરણ પછી તો સડેલાં હાડકાં સિવાય બીજું કાંઈ રહેતું નથી. માણસ

Page #12

પિતાના જીવનમાં સદાચાર આચરે, પણ એમ કર્યા છતાં તે તેનું જીવન દુઃખી હોય તે તેના સદાચારથી તેને કશે લાભ થયો હોય એમ દેખાતું નથી. આપણે માનીએ છીએ કે જેમાં બદલે મળશે એવી એક બીજી દુનિયાને આપણને અનુભવ થશે, પરંતુ જડવાદી એવી આશા રાખી શકતો નથી. તેના સિદ્ધાંત પ્રમાણે તે આ એકજ દુનિયા છે, અને તે વિના બીજી દુનિયા થવાની જ નથી. માણસના મરણ પછી તેનાં વખાણ કરવામાં શું અર્થ છે? એ સ્થિતિમાં તે આપણું વખાણથી કઈ લાકડાના ઢીમચા પર અસર થાય છે તેના પર અસર થાય. માણસ ગમે તેટલું ભૂંડું જીવન ગાળે તો પણ તેનું મરણ થયા પછી તેની વડ કરવાથી અહીં તેને જે આનંદ થયો હતો તે કંઈ થડે
એ થવાનો છે? કીતિ આભાસરૂપ છે અને સદાચાર માયારૂપ છે. સુખભોગ વગર કંઈ વાસ્તવિક નથી, તેથી આ ચીની જડવાદી પિતાના સમકાલીનને એવી સલાહ આપતો હતો કે તમે થોડી વારમાં મરી જવાના છે એ સમજીને સુખ શોધ અને લેકમતની અવગણના કરીને ખાઈપી લે. ખરા જડવાદને મત આ છે. અપવાદ તરીકે અમુક જણ જડવાદને માની શકે અને નીતિમાન જીવન પણ ગાળી શકે, પરંતુ તમામ જમાનાના સાધારણ માણસોને એ અનુભવ થએલો છે કે જે જડવાદી માણસ ઈશ્વર તથા આવનાર જીવનને ઈનકાર કરે છે તેને સ્વાર્થ તથા ભોગવિલાસનું બાનું સહેજે મળી શકે છે.
(૨) હિંદી જડવાદક જડવાદનું છેવટનું રૂપ ઉપર પ્રમાણે છે. એ જાવાદ જે હિંદુસ્તાનમાં ઊભે થશે હેય તે તે ચાર્વાક વાદરૂપે ઊભો થયો છે. પરંતુ જડવાદ જુદા જુદા દરજજાનો હેય છે, અને વિશ્વ જાણે એક સંચે હેય એવી રીતે જે વિચારચારણીમાં તેનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું હોય, અને તેની ઉત્પતિ

Page #13

કરવામાં અહિએ ફાળો આપે છે એ વિષે કશું જ જણાવવામાં આવ્યું ન હોય એવી વિચારસરણીને મારે જવાદી કહેજ હટકે. અકસ્માતથી ઉત્પન્ન થએલ સંચે આ દિવસ સુધી કોઈએ જોયો જ નથી. જ્યાં સંચે છે ત્યાં મન પણ છે, અને જ્યાં મન નથી ત્યાં સત્ય નથી, આ કારણથી આગલાં વ્યાખ્યાનમાં મેં સાંખ્યદર્શન તથા બીજા દર્શને પણ જડવાદી કહ્યાં છે. પરંતુ . હિંદુસ્તાનમાં પુરેપુરા જડવાદને એક જ દાખલો છે, એટલે ચાર્વાક વાદન. આ ચાર્વાકવાદ ઉપર વર્ણવેલી વિચારસરણીને મળતો આવતો જણાય છે. તે એ સમજ પર આધારભૂત છે કે આપણને ને જેટલું જ્ઞાન છે તેટલું બધું ઈદ્રિયો વડે જ પ્રાપ્ત થાય, છે. સૃષ્ટિનાં મૂળ તત્વ ચાર દર્શાવવામાં આવ્યાં છે, એટલે પૃથ્વી, હવા, અગ્નિ અને પાણી. આ તો વિશ્વનાં મૂળ તો છે, તેઓ અનાદિ છે, અને તેમાંથી સધળું ઉદ્દભવ્યું છે. માણસના શરીરમાં
જ્યારે આ તો એકઠાં મળે છે ત્યારે તેમાંથી બુદ્ધિ ઉપજે છે. તેઓ નાશ પામે છે ત્યારે વિચારશક્તિ પણ નાશ પામે છે. શરીર વિના કેઈ આત્મા છે જ નહિ. જગતનાં વિવિધ પ્રકારનાં દશ્યો આપોઆપ રશૂળ વસ્તુના સ્વરૂપમાંથી જ ઉપસ્થિત થાય છે. કુદરતાતીત હોય એવું કશું જ નથીઃ ઈશ્વર નથી, ભાવિ નથી, બીજી દુનિયા નથી, મેક્ષ નથી, ભલાંબૂડાં કૃત્યેને બદલે પણ નથી, આબાદી તે સ્વર્ગ છે અને વિપત્તિ તે નર્ક છે. વેદ રચનારા મૂર્ખ હતા, અને ધર્મ તે માત્ર નિબુદ્ધ માણસોના પિટ ભરવાના એક સાધનરૂપ છે. માણસના જીવનને મુખ્યાર્થ સુખભેગ. કર એ છે. -
હિંદમાંના ચાર્વાક લેકે વિષે વાંચીએ છીએ ત્યારે એપિઆયુરસના અનુયાયીઓ યાદ આવે છે. ઉપનિષના અજાણ્યા લેખકેએ એક ઉચ્ચ પ્રકારના ક૯૫નાવાદ રચી કાઢયો હતો, તે કેટલીક

Page #14

રીતે ફેટાની વિચારસરણીને મળતા આવતો જણાય છે. તેઓ વેદને અધિકાર માન્ય રાખતા હતા. કપિલ પણ વેને માન આપતા હતો, છતાં તેણે જે વિચારસરણું સ્થાપના કરી હતી તે ખરું જોતાં જડવાદી હતી. ગૌતમ બુદ્ધ ઉપનિષદ્ ઉપરાંત વેદને પણ નકાર કર્યો, અને તે નિરીશ્વરવાદી માલુમ પડે છે. છતાં તેણે ઉચ્ચ પ્રકારનું નીતિવિષયક શિક્ષણ આપ્યું હતું. મહાવીર વિષે પણ એમજ કહીએ તે એ ખોટું નથી. કાલ્પનિક તથા વ્યાવહારિક તત્ત્વજ્ઞાનને એકબીજા સાથે કેટલે બધે નિકટ નો સંબંધ છે તે આ દાખલા પરથી સમજી શકાય એમ છે. જેમકે કપિલ એવું શિક્ષણ આપતા હતા કે માણસોને જુદી જુદી ત્રણ રીત:જ્ઞાન મળે છે. વસ્તુબેધન, અનુમાન અને શ્રુતિકારે. ગૌતમ બુદ્ધ અતિનો ઈનકાર કર્યો, અને તેને બદલે પોતાનું નૈતિક શિક્ષણ મૂકવું. ચાર્વાકવાદીઓએ અનુમાનને ત્યાગ કર્યો, એટલે જ્ઞાન સંપાદન કરવાના સાધન તરીકે વસ્તુબોધન બાકી રહ્યું. આનું પરિણામ એ આવ્યું કે નર્યો આનંદવાદ સ્થાપન થયો.
તત્વજ્ઞાનના ઈતિહાસ પરથી સાબિત થાય છે કે નીતિશાસ્ત્રના પાયા તરીકે વસ્તુબોધન સલામતીભર્યું માલૂમ પડતું નથી. પાશ્ચાત્ય તત્વજ્ઞાનના ઈતિહાસમાંથી દાખલે લઈએ તે અંગ્રેજ તત્વજ્ઞાની લાક પણ શિખવતો હતો કે જ્ઞાનને આધાર ઈદ્રિ પર રહેલો છે. આ શિક્ષણથી ઈંગ્લંડમાં ખરાબ પરિણામ તરત તે ન આવ્યું, પરંતુ એ જ શિક્ષણ જ્યારે ફાન્સમાં આપવામાં આવ્યું સારે તેમાંથી તરતજ જડવાદને ઉદ્દભવ થશે, અને વળી તે ઝપાટાભેર વધવા લાગ્યો. સદરહુ પોરય તથા પાશ્ચાત્ય દાખલા પરથી સર્વોપરી અસ્તિત્વ સંબંધી પહેલાં અવવદ :ઉપસ્થિત થ, અને તેને પરિણામે નીતિને ધક્કો પહોંઓ.ચાવાર્થવાદી
એ એવી દલીલ કરી કે શું છે તે આપણે જાણતા નથી તે

Page #15

પછી શું કરવું તે આપણે શી રીતે જાણીએ ? વળી શું કરવું જોઇએ એ વિષે સ્પષ્ટ જ્ઞાન આપણને મળી શકતું નથી માટે આપણે મરછમાં આવે એમ કરીએ. “ ત્યાં સુધી જીવન ટી છે ત્યાં સુધી સુખી જીવન ગાળે, દેવું થાય તોએ ઘી ખાઓ. શરીર રાખમાં મળી જાય છે, તે પછી તે ક્યાંથી પાછું આવે ?”
- ૩, ગ્રીક જડવાદ
() ડીકીટસ ' પુરાતન ગ્રીસમાં વિજ્ઞાન તથા તત્વજ્ઞાનની વચ્ચે તફાવત છે એવું સમજવામાં આવતું જ ન હતું. સુષ્ટિનાં મૂળ તત્વ ચાર્વાકવાદની માફક જડ કે નિર્જીવ માનવામાં આવતાં હતાં. વળી ચાર્વાકવાદીઓ જે ત માનતા હતા તે જ ત અસલના ગ્રી તત્વજ્ઞાનીઓ પણ માનતા હતા, એટલે પૃથ્વી, પાણી, હવા તથા અગ્નિ. કેટલાક તત્વજ્ઞાનીઓ એ તને અને કેટલાક તે પૈકી એકને અસલ માનતા હતા. વળી કઈ વાર એમ પણ માનવામાં આવતું હતું કે અસલ વસ્તુ (અંગ્રેજીમાં જેને મેટર કહીએ છીએ તે) આ બધા કરતાં ઝીણી હોય છે, અસ્પૃશ્ય અને અદશ્ય હોય છે, તથા આ બધાં તત્તના આધાર તરીકે હોય છે. છતાં વહુ સિવાય કંઈ નથી એવું આ તત્વજ્ઞાનીઓ કહેતા ન હતા.' તેઓ એમ પણ ધારતા હતા કે જીવન તથા બુદ્ધિ જેવાં ચેતન તો પણ હોય છે, અને તે વરતુમાં ઓતપ્રોત થઈ રહેલાં છે,
ગ્રીક જડવાદની સૌથી પહેલી: વ્યવસ્થિત વિચારસરણી યુસીસ તથા ડીમેકીટસે ઈ. સ. પૂર્વે પાંચમા સકામાં પ્રસિદ્ધ કરી હતી. પરંતુ ડીઝીટસે લ્યુસીપ્પસના સિદ્ધાતિને વિશેષ વિરતાર કર્યો હત; એટલે યુસીપસ વિષે અહીં આગળ બત

Page #16

*
કહેવાની જરૂર નથી. ખરૂં જોઈએ તેા ડીમાન્ક્રીટસના જવાદમાં - તથા વીસમા સૈકાના જવાદમાં જીજ તફાવત જોવામાં આવે છે તેણે ઘણા લેખા ભૂખ્યા હતા, તે પૈકી થેાઢા જ ટુકડા માજીદ છે. તેના જમાના તરફ જોઈએ તા તે એક અજાયબ જેવા માણસ લાગે છે. તે વિશેષે કરીને ભૌતિકશાસ્ત્રમાં પ્રવીણ હતા, પ્રામાણિક હતા તેમ જ નીતિમાન પણ હતા, અને વળી તમામ જનતા તરફથી સન્માન પામતા હતા. જડવાદી તથા નિરીક્ષરવાદી સિદ્ધાંતાને આધારે ઉમદામાં ઉમદા જે કંઈ નૈતિક શિક્ષણ આપી શકાય તેવું શિક્ષણુ આ મહાન પુરુષ આપતા હતા. દાખલા તરીકે તે એવું શિખવતા હતા કે માણુસનું મેાટામાં માઢુ કલ્યાણુ ઇંદ્રિયગમ્ય આનંદમાં, દ્રવ્યમાં, માનમાં અથવા રાજસત્તામાં નહિ, પરંતુ મનની શાંતિમાં, તથા કાયુમાં રાખેલે શુદ્ધ આત્મા સ’પાદન કરવામાં સમાએલુ છે. સત્ય ખેાલવા વિષે, હિંમત રાખવા વિષે, ડહાપણ વિષે, ન્યાય વિષે, સ્વાંકુશ વિષે, બુદ્ધિનું સન્માન રાખવા વિષે તથા કાયદાને આધીન થવા વિષે તેનાં ઘણાં સુ ંદર પ્રવચના માજીદ છે. તથાપિ એ દેખીતું છે કે વસ્તુનુ મનન કરવાથી ઉપલા આદર્શો પૈકી એક પ્રાપ્ત થઈ શકે એમ નથી.
જુદી જુદી એ સત્તાને આધારે ડીમેાક્રોટસ વિશ્વના ખુલાસે કરવાના પ્રયત્ન કરતા હતા, એટલે દિક્ તથા અણુ; અથવા ખાલીપણું' તથા ભરપુરપણું. અણુ અસંખ્ય હાય છે, અપરિમિત દિમાં હીલચાલ કરે છે અને તેમાંથી પરિમિત જગા ઉત્પન્ન થાય છે. આ અણુએ અનાદિ છે તથા અવિનાશી પણ છે. ખરી ઉત્પત્તિ થઇ નથી, તેમજ ખરા વિનાશ થવાતા નથી. જે કઈ વાસ્તવિક ાય તેની હસ્તી કદી નાબૂદ થતી નથી. ઉત્પત્તિને ખરા અર્થ ભેગા થવું એવે થાય છે, અને વિનાશના ખરા અવિખરાઇ જવુ એવા થાય છે. વિશ્વમાં જેટલી વસ્તુ

Page #17

તથા શક્તિ હૈાય છે તેટલી તે યમ રહે છે. શક્તિ એટલે શું? તેના જવાબ ડીમાક્રોસ એવા આપે છે કે તે તે ગતિમાન થએલી વસ્તુ જ છે. કાઈ પણુ એ અણુની વચ્ચે જે કંઈ તફાવત હોય તે તફાવત તેમના માપને લગતા છે, તેમના ગુણુને લગતા નથી. તેઓ માત્ર પેાતાના આકાર, પેાતાની પરસ્પરની સ્થિતિ તથા વ્યવસ્થા સંબંધી એક બીજાથી જુદા જાય છે. પાણી લેઢાથી જુદું' હાય તા તે એટલી જ બાબતમાં જુદું છે કે તેનાં અણુએ ગાળ આકારનાં તથા સુંવાળાં હોય છે; અને તેઓ એક બીજાને અધમેસતાં હતાં નથી પણ એક જા પર થઈને ગબડતાં હાય છે. તેની સાથે લાઢાનાં અણુ સરખાવીએ તે તેઓ નાનાંમોટાં છે; જુદા જુદા આકારનાં છે, અને એક ખીજાની સાથે સજ્જડ જામી જાય છે. આત્મા તે માત્ર શરીરની અંદરનું એક બીજું શરીર છે. તે પણુ અણુનેાજ બનેલે છે, તથાપિ તેનાં અણુ વિશેષ સૂક્ષ્મ અને અતિશય ખારીક છે. દરેક વસ્તુમાં અન્ય વસ્તુ પર સંસ્કાર પાડવાની અમુક શક્તિ હાય છે. એવી રીતે ડીમેાક્રીટસ વસ્તુબેનને ખુલાસા કરતા હતા, અને એમ પણુ શિખવતા હતા કે વિચાર તેા માત્ર વસ્તુભેદનનું અમુક વિશેષ શુદ્ધ સ્વરૂપ છે.
અણુઓ શાથી હીલચાલ કરે છે અને વ્યવસ્થિત દુનિયા ઉત્પન્ન કરવા માટે તે શી રીતે એકઠાં મળે છે, એ સમસ્ત દુનિયાઈ જડવાદને લગતા એક વિકટ પ્રશ્ન છે, અને તેના એ જવાબ આપી. શકાય છે. કાંતા વિશ્વથી પર હાય એવી કાઈ પણ વ્યક્તિએ એમ કર્યું છે, કાંતા કાઈ આવશ્યકતાના નિયમથી એમ થયું છે, એ એમાંના એક જવાબ સ્વીકાર્યા વિના છુટકા નથી. ત્રી જવાબ હજી સુધી- ક્રાઇએ આપ્યા જ નથી. એ પ્રમાણે ડીમાક્રીટા આવશ્યકતાને આશા લે છે, કાઇ પણ સર્વોપરી મન અથવા

Page #18

F
હેતુરૂપ કારણના સ્વીકાર કરવા તે રાજી ન હતા, અને તેથી તેઓને ખલે તે એક નર્યાં યાંત્રિક, અચેતન તથા હેતુહીન ભાવશ્યક્તાના નિયમ દાખલ કરે છે.
હવે આવી દરેક વિચારસરણીમાં તેના પેાતાના વિનાાાં આ સમાએલાં ડાય છે. જડવાદને આધારે એમજ માનવું પડે છે કે આપણું સઘળું જ્ઞાન આખરે વસ્તુખાધન પર આધાર રાખે છે, અને આપણે ઉપર જોઇ ગયા તેમ જ્ઞાનના આધાર તરીકે ઈદ્રિય જ્ઞાન સલામતીભર્યુ નથી. તત્ત્વજ્ઞાનીઓએ જ્યાંકહીં વસ્તુાધનવાદના આશ્રય લીધા છે ત્યાં તેમાંથી સંશયવાદ તથા અજ્ઞેયવાદ ઉપસ્થિત થયા વગર રહ્યા નથી.
આ અંતે એટલે વસ્તુ એધનવાદ તથા સ ંશયવાદ હંમેશાં પોતાને જન્મ· આપનારી માને ભરખી જાય છે. જો વસ્તુ સિવાય કઈ વાસ્તવિક નથી તે। વસ્તુભેદનના અથ શે? વસ્તુ પર વસ્તુ જે સંસ્કાર પાડે તે વિના બીજું શું હેાય ? એમ ડીમેાક્રીટસના કહ્યા પ્રમાણે વિચારને એક પ્રકારનું વસ્તુભેદન માનવું પડે. આના અર્થ એવા થાય કે વસ્તુના સ્વરૂપ સંબધી આપણે કંઇ જ જાણી શકતા નથી. વધારેમાં વધારે એટલું જાણી શકીએ કે આપણી ઈંદ્રિય વડે ફલાણી વસ્તુની આપણા પર લાણી અસર થાય છે, જેમકે હું આ મેજને રંગ જોઉં છું, મને આ નારંગીની વાસ આવે છે, પવનને લીધે આ ઝાડનાં પાંદડાંના અવાજ મારે કાને પડે છે સ્વતઃ મેજ વિષે, સ્વતઃ નારગી વિષે કે સ્વતઃ પવન વિષે આપણે કંઇજ જાણી શકીએ નહિ. સધળા સોંગામાં સધળાં માણસાને માટે ખરૂં પડે એવું એક પણુ વિધાન આપણે કરી શકીએ નહિ. સઘળુ જ્ઞાન સાપેક્ષ હાય છે. દરેક વસ્તુ તમને જુદી લાગે અને મને પણ જુદી લાગે પણ્ તે ખરેખરી કેવી છે એ વિષે કાને ખબર ?

Page #19

આ મુલી ડીકીટસને પણ દેખાતી હતી, અને તેથી તે કહેતો હતો કે દિફ અને અણુ સિવાય કંઈ વાસ્તવિક નથી. પરંતુ ડીઝીટસના સઘળા જ્ઞાનને આધાર ઇલિયાનુભવ પર રહે હતો તો દિફ અને અણુ પણ વાસ્તવિક છે એવું તે શા આધારે કહેતો હશે? વળી જે ડીમેડીટસ એક વખતે આપણને એવું જણાવે છે કે સધળું સત્ય વસ્તુભેદનમાં સમાએલું છે તે જ ડીમોકીટસ બીજી વખતે કહે છે કે તેમાં સત્ય છે જ નહિ. આખરે સત્ય કુવાને તળીએ પડી રહે છે અને તે જાવું મુશ્કેલ બને છે, એવું તેને કહેવું પડ્યું એમાં નવાઈ શી?! વળી એમાં પણ નવાઈ જેવું કંઈ નથી કે તેની પાછળના કેટલાક વિજ્ઞાનશાસ્ત્રીઓને કબૂલ કરવું પાયું હતું કે વિશ્વમાં સત્ય જેવું કંઈ જ નથી. આ નુકસાનકારક શિક્ષણ સેફિસ્ટ તત્વજ્ઞાનીઓના વખતમાં તેની પરાકાષ્ટાએ પહોંચ્યું. તેમને વિષે બહુ કહેવાની જરૂર નથી. માત્ર એટલું જ કહેવાજોગ છે કે તેઓ સત્યને ચાહતા નહતા, તેને શોધતા ન હતા, તેમજ સત્ય છે એવું માનતા પણ ન હતા. રાજદ્વારી બાબતમાં અસરકારક ભાષણ કેવી રીતે કરવું એ શિખવવા માટે તેઓ સારૂં મહેનતાણું લેતા હતા, અને બુદ્ધિનો દુરુપયોગ કરીને પિતાનાં પિટ ભરતા હતા.
(૩) જડવાદ પ્રત્યે પ્રીક પ્રત્યાઘાત :
આ સિદ્ધાંતે સોક્રેટીસ તથા પ્લેટને ખોટા લાગ્યા, અને તેઓને એમ પણ લાગ્યું કે તે સ્વીકારવામાં આવે છે તેથી વ્યક્તિગત તથા સમષ્ટિગત આત્માનું સત્યાનાશ વળી ગયા વગર રહે જ નહિ. આથી તેઓએ જડવાદનો સામનો કરવાનું માથે લીધું, અને એથી ઉલટા સિદ્ધાંતે સ્વીકારવા જોઈએ એમ સાબિત કરવાના પ્રયત્ન તેઓ પિતાના જીવનના અંત સુધી કરતા હતા. ઈતિ કરતાં

Page #20

વિચારે મહત્વ છે અને વિશ્વને ખુલાસે કરવા માટે વિશેષ પાયારૂપી છે એમ તેઓ શિખવતા હતા. શરીર કરતાં આત્મા ઈષ્ટ છે. સત્ય સાપેક્ષ છે એ વાતને નકાર તેઓ હઠેઠથી કરતા હતા, અને શિખવતા હતા કે સઘળા સંજોગોમાં તથા સઘળાં માણસને માટે ખરાં પડે એવાં સત્ય દુનિયામાં છે, અને માણસે તેની શોધ કરે છે તે તેમને પ્રાપ્ત પણ થઈ શકે. વળી એવાં સત્યની શોધ કરવી એ માણસના જીવનને મુખ્યર્થ છે, અને તે તેને પ્રાપ્ત થાય એમાં તેને મેટામાં મેટે મહિમા સમાએલે છે. - ગ્રીક તત્વજ્ઞાનના ઇતિહાસમાં આનેક્ષઆગરાસે સૌથી પહેલાં ઉત્પત્તિને વિચાર રજુ કર્યો હતો, અને તે શિખવતું હતું કે ઉત્પત્તિનું કામ કેઈ અમુક સનાતન બુદ્ધિનું દેવું જોઈએ. દુનિયા ની રચના જોઈને તેને મન પર એવી અસર થઈ હતી કે તે અકસમાત થએલી હોઈ શકે નહિ. તેના દરેક ભાગમાં જના માલુમ પડી આવે છે, અને જયાં ભેજના માલૂમ પડે છે ત્યાં મનની હસ્તી સમજ્યા વિના છુટકે નથી. આ પ્રમાણે સૃષ્ટિની સુવ્યવસ્થાને આધારે ઈશ્વરની હસ્તી સાબિત કરવાની જે દલીલ કરવામાં આવે છે તે આજ સુધી ચાલુ રહેલી છે. જડવાદીઓને આ દલીલ વિશેષ આક્રમણકારી લાગે છે, પરંતુ તે કેઈ નાબૂદ કરી શકયું નથી. તે નાબૂદ કરવાના ઘણા પ્રયત્ન કરવામાં આવ્યા છે, પરંતુ જે દલીલને આધારે તે નાબુદ થાય તે દલીલને આધારે તે એમજ માનવું પડે કે સઘળું જ્ઞાન અશક્ય છે. જુઓ પહેલું વ્યાખ્યાન.
પ્લેટના તત્વજ્ઞાનને ખુલાસે અત્રે કરવાની જગા નથી, તે વિષે હવે પછી પ્રસિદ્ધ થનાર “વ્યક્તિત્વ અને નિવ્યક્તિત્વ' નામના મારા પુસ્તકમાં વાંચવા મળશે. પરંતુ ટુંકામાં તે એવું

Page #21

૧૯
શિખવતા હતા કે સલળું વિચારરૂપે હસ્તી ધરાવે છે. દાખલા તરીકે દૃશ્ય દુનિયામાં જાત જાતની મેજ જોવામાં આવે છે, કાઇ ગાળ, કાઈ ચારસ, કાઈ ઉંચી, કાઈ નીચી, એમ જુદા જુદા ચાટની અણુિત મેગ્ને દુનિયામાં છે. પરંતુ આ સધળી મેજ માત્ર પ્રતિરૂપે છે. તેઓમાં જે તત્ત્વ સામાન્ય હાય છે—જેતે મેજપણું કહીએ–તે વિચારરૂપે અદ્રશ્ય રહે છે. પ્લેટા કહે છે કે એજ ખરી મેજ છે. એજ પ્રમાણે તે શીખવે છે કે જેટલાં દશ્યા વિશ્વમાં જોવામાં આવે છે તે અમુક મૂળ વિચારનાં પ્રતિરૂપ દશ્યા છે. એમ સૌથી ઉમા વિચાર તે ભલાઇ છે, અને તેજ વિશ્વમાં પ્રાધાન્ય ભાગવે છે.
એરિસ્ટાટલ પશુ જડવાદને સામનેા કરતા હતા અતે શિખવતા હતા કે દરેક દૃશ્ય વસ્તુનું કારણ હોય છે. વળી આપણા મનની રચના એવી છે કે દરેક વસ્તુનું કારણુ શોધ્યા વગર આપણે રહી શકીએ નિહ. વળી બારીકાઇથી જોઇએ છીએ ત્યારે માલૂમ પડે છે કે દરેક વસ્તુ કારણ છે અને પરિણામ પણ છે; તે પછી થનાર અમુક બીનાનું કારણુ છે, અને આગળ બતી ગએલી અમુક ખીનાનું પરિણામ પણ છે. એમ કરતાં કરતાં કારણુ અને પરિામ આખા વિશ્વમાં આતપ્રોત થઇ રહેલાં છે. પરંતુ માણુસના મનની રચતા એવી પણ છે કે તે અનાદિ કાળથી થતી આવેલી કારણુપરિણામની માળા સ્વીકારી શકતું નથી. અમુક પ્રથમ કારણુ માન્યા વગર તે રહી શકતું નથી. સધળાનું પ્રથમ કારણ તે તે ઈશ્વર છે. વળી એરિસ્ટાટલ એથીએ આગળ વધીને જણાવે છે કે વિશ્વમાં ચાર પ્રકારનાં કારણેા નજરે પડે છે: ઉત્પાદક કારણુ, સાધનરૂપ કારણ, મૂળરૂપ કારણુ અને હેતુરૂપ કારણ. જુએ ‘ૐ ત્તિ’ વિષેનું વ્યાખ્યાન. વિશ્વની રચનામાં આ ચારે કારણેા એતપ્રાત

Page #22

૨૦
થઈ રહેલાં માલૂમ પડે છે, અને તે પૈકી ગમે તે એક મરણના દષ્ટિબિંદુથી વિશ્વને નિહાળાએ તાપણુ ભાખરે વિશ્વનુ એક પ્રથમ કારણ હોવું જોઈ એ એ વિષે ખાતરી થયા વગર રહેતી નથી. આવી રીતે એરિસ્ટાટલે પોતાના કારણવાદરૂપે જે કિલ્લે ચણ્યા હતા તે પર આજપર્યંત જડવાદના થએલા સવ હલ્લા ફટ ગએલા માલૂમ પડે છે. અસાસની વાત એ છે કે પ્લેટ કે એરિસ્ટોટલ નિરપેક્ષ સરજનહારના વિચારને પહેાંચી શક્યા ન હતે. આ બંને મહાન શિક્ષકા એમ માનતા હતા કે વસ્તુ ઈશ્વર સંબંધી અમુક પ્રકારનું સ્વાયત્તશાસન ધરાવે છે, એટલે હસ્તીમાં ડાય એવી વસ્તુમાંથી સૃષ્ટિની ઉત્પત્તિ કરવામાં આવી હતી એમ તેઓ માનતા હતા. આ હિસાબે તે ક્ષિર સરજનહાર નહિ પણ એક મહાન કારીગર ગણાય. આ કારણથી એ એમાંના એક જણુ જડવાદ પર સંપૂર્ણ જય મેળવી શક્યા નહિ.
( ૬ ) એથુિરસ :
પ્લેટા તથા એરિસ્ટોટલના સમય પછી ગ્રોસ દેશમાં જે તત્ત્વજ્ઞાનસરણી ઉપસ્થિત થયેલી તે દેખીતી રીતે ઓછા મહત્ત્વની માલૂમ પડે છે. સાટીસ, પ્લેટા તથા એરિસ્ટોટલના અવસાન પછી ગ્રીક તત્ત્વજ્ઞાનના સાનેરી જમાના વીતી ગયા. એ નિવિવાદ છે. આ મહાન પુરુષોના વખત પછી જે વિચારસરણીએ ઉપસ્થિત થઇ તેમાંની એક એપિકથુરસના નામ પરથી એળખવામાં આવે છે. આ સરણી ડીમાક્રીટસના તત્ત્વજ્ઞાન પર જ સ્થાપિત થએલી માલૂમ પડે છે, અને તેમાં તેના સિદ્ધાંતાના વિશેષ વિસ્તાર કરવામાં આવેલા જણાય છે. એમ એપિકથુરસની વિચારસરણીમાં પ્રાચીન દુનિયાના જડવાદ તેની પરાકાષ્ટાએ પહેાંચી ગયેલા માલૂમ પડે છે. એપિક્યુસ જાતે લેાકપ્રિય હતા, અને પેાતાની

Page #23

વિચારસરણી પ્રત્યે જનતાને આકર્ષવાની બાબતમાં તે એ કારણથી ભાગ્યશાળી હતી કે તેને પિતાના જેટલા જ લોકપ્રિય કવિને સાથ પણ મળે. એપિક્યુરસ પિતે ગ્રીક હતા, ત્યારે લ્યુકેશિઅસ રોમન હતું.
- હવે એપિક્યુરસ સત્ય પરના પ્રેમની ખાતર તેને શોધતો ન હતા, અને એમ કરું છું એવો દાવો પણ કરતે ન હતોસત્ય શોધવાને તેને હેતુ સુખાનુભવ પ્રાપ્ત કરવાનો હતો, અને એજ હેતુથી તે અન્યને પણ તે શોધવાની ભલામણ કરતા. તેના દષ્ટિબિંદુથી સત્ય તથા સદાચારનું મૂલ્ય એજ બાબતમાં સમાએલું છે કે તે વડે દુઃખથી દૂર રહી શકાય છે, અને સુખાનુભવ પ્રાપ્ત થઈ શકે છે. લ્યુકેશિઅસને એપિકયુરસનું શિક્ષણ શાં શાં કારણોને લીધે સારું લાગતું હતું એ વિષે તે આપણને હોંશભેર જણાવે છે. આ શિક્ષણારે બીકમાંથી મુક્તિ મળે છે એમ તેને લાગતું હતું તે વડે ઈશ્વરના લેધ વિષેના વિચારથી તેમજ આવનાર છવનની ધાસ્તીથી માણસના મનને મુક્ત કરવામાં આવે છે.
હવે એપિક્યુરસ તથા લ્યુકેશિઅસના જમાનામાં ધર્મને નામે જાત જાતના વહેમ ઉપસ્થિત થયા હતા એ દષ્ટિએ જોઈએ છીએ ત્યારે તેમના આ હેતુ સંબંધી આપણે કદાપિ અમુક અંશે સહાનુભૂતિ દર્શાવવી પડે. છતાં આવા હેતુમાંથી જે કંઈ વિચારસરણું ઉપસ્થિત થાય તેમાં ખામી આવ્યા વિના શી રીતે રહી શકે, એ વિષે વિચાર કરે છે. પરંતુ એપિક્યુરીઅન લોકોને મૂળ હેતુ ગમે તે હોય તે પણ એ વડે તેઓ ભૌતિક પ્રદેશને અભ્યાસ કરવા માટે આર્જાયા હતા, અને તેની સઘળી આમીઓ હોવા છતાં ભૌતિકશાસ્ત્રને લગતું કે વિશેષ ઉપયોગી અનુમાન પ્રાચીન કાળમાંથી પ્રાપ્ત થયું હોય તે તે બેશક આ અણુવાદ જ છે. જાવસ્તુનાં મૂળ તો અણુ છે. એ અણુની

Page #24

२२
રૂપાનાં અનંત શક્તિ પણ
ઉત્પત્તિ કુદરતી શક્તિઓ વડે થઈ શકતી નથી, તેમજ તેને નાશ પણ થઈ શકતા નથી; તેની સંખ્યામાં વધારાધટાડા પશુ થઈ શકતા નથી; એમ સ્થૂળ વસ્તુ જુદાં જુદાં સ્વરૂપમાં પરિવર્તન પામી શકે છે. તેમજ કુદરતી નવી નવી અત્યંત દિશામાં વાળી શકાય છે, છતાં વિશ્વમાં જેટલી વસ્તુ અને જેટલી શક્તિ હાય તેટલી જ તે કાયમ રહે છે, એ હુછ પશુ છેલ્લી ઢબના વિજ્ઞાનશાસ્ત્રીઓના અભિપ્રાય છે. આ અનુમાનમાં અર્વાચીન વિજ્ઞાને વિશેષ જાણુવા જેવા સુધારાવધારા ૉજ નથી; તેણે તે માત્ર ચોક્કસ પ્રયાગ વડે અમુક અમુક ક્ષેત્રમાં તેની સાબિતી કરી છે.
આ અણુવાદ કે આપણા વખત સુધી ચાલુ રહેલા છે. આપણા વખતમાં અણુને લગતા જે નવા પ્રયાગ કરવામાં આવ્યા છે, તે ધ્યાનમાં રાખીને તે વિષે નવેનામે વિચાર કરવા પડશે એ દેખીતું છે. પરંતુ સ્થૂળ વસ્તુનાં મૂળ તત્ત્વે ગમે તે હાય-પછી તે અણુ ડાય કે શક્તિ હૈય—તાપણુ ત્રણ પ્રશ્નો ઉપસ્થિત થાય છે; તેના જવાબ જડવાદીઓએ આપ્યા વગર છુટકા નથી : ૧. આ અણુ કે શક્તિરૂપ તત્ત્વ અસલ છે તેનું પ્રમાણ શું? ૨. તેઓ સ્વયંભૂ છે. એને પુરાવા ક્યાં છે ? ૩. માણુસની બુદ્ધિ આટલામાં સતેાષ માનીને તેની હસ્તીને ખુલાસા શા માટે ના માગે? આ પ્રશ્નોના જવાબમાં જડવાદ કશું જ કહી શકતા નથી.
'
તમામ જડવાદની માફક એપિક્યુરીઅન જડવાદ પણ એવું વિધાન કરે છે કે વસ્તુ અનાદિછે. આમ માનવાનું કારણ શું એમ પૂછવામાં આવે છે ત્યારે જડવાદી એમ કહે છે કે શૂન્યમાંથી કઇ નીકળી આવવું એ અશક્ય છે. કારણવાદને નિયમ એ છે કે જે કંઈ પહેલાં હસ્તીમાં હતું નહિ તે પોતાની મેળે હસ્તીમાં આવે એ અશકય

Page #25

છે. પુરતા કારણ વિના કશાની ઉત્પત્તિ થઈ શકે નહિ. જડવાદીએ કહે છે કે ધૂળ વસ્તુ છે તેથી તે અનાદિ કાળથી હશે એમ માન્યું જ છુટકે. તેની ઉત્પત્તિ થઈ શકે નહિ. એમ જે નિર્ણય તેઓ સાબિત કરવા માગે છે તે જ નિર્ણય તેમની સઘળી દલીલેનો આધાર પણ છે. દુનિયાભરના પ્રમાણશાસ્ત્ર પ્રમાણે આ તે તર્ક શાસ્ત્રની તદ્દન વિરુદ્ધ છે. આ ભૂલને સંસ્કૃત ભાષામાં સાધ્યમ કહેવામાં આવે છે, એટલે જે સાબિત કરવાનું છે તે સાથને તેના પિતાના કારણ તરીકે રજુ કરવામાં આવે છે. છતાં જડવાદનું સાહિત્ય આટલું બધું વિસ્તૃત હોવા છતાં જેથી આ પ્રમાણપદ્ધતિ યથાર્થ ઠરે એવું એક પણ કારણ કે એવી એક પણ દલીલ ડિમોક્રીટસથી માંડીને આજકાલના બટૂન રસલ સુધીના એકે સાહિત્યમાં શોધ્યુંએ જડતું નથી. આ પ્રમાણે જડવાદના પાયામાં જ જે અનુમાન રહેલું છે તે બુદ્ધિ પ્રમાણે અનુચિત છે. જગતની ઉત્પત્તિ થઈ શકે નહિ એવું વિજ્ઞાન વડે અથવા બીજી કઈ પણ રીતે સાબિત કરવામાં આવ્યું નથી.
વળી આપણને એમ જણાવવામાં આવે છે કે અણુ અનાદિ છે, એટલું જ નહિ પણ તેઓ શક્ય હોય તે તમામ આકારનાં પણ હેય છે. જે તે પહેલાં સમાન હેત તો તેમાંથી વિશ્વની ઉત્પત્તિ થઈ શકી ન હેત. હવે અણુ આવી રીતે અસમાન કેવી રીતે બન્યાં અને તેમાંથી વ્યવસ્થિત વિશ્વ ઉત્પન્ન થઈ શકે એટલા બધા આકારનાં તે કેવી રીતે થયાં હશે એમ આપણે પૂછી શકીએ છીએ. આ પ્રશ્ન સંબંધી આજ દિન સુધીના તમામ જડવાદીઓ અંધરાએલા માલુમ પડે છે. તેઓ હઠ કરીને તે વિષે વિચાર કરવાની ના જ પાડે છે, અને દુનિયા અકસ્માતની એક અનંત બીનાની માળાને પ્રતાપે હસ્તીમાં આવી છે એવું તેઓ આપણને મનાવવા ઈચ્છે છે.

Page #26

છતાં આ બાબતમાં આજકાલના તેમના અનુગામીઓ કરતાં એપિકયુરીઅન લોકો વધારે ડહાપણ દર્શાવતા માલૂમ પડે છે, એટલે તેમને આ મુશ્કેલી જણાતી હતી, અને તેમાંથી બચવા ને રસ્તો તેઓ શોધતા હતા. અણ એકબીજાની સાથે કેવી રીતે મળી જાય છે તેનો ખુલાસો તેઓ આવી રીતે કરતા હતા. સૌથી પહેલાં અપરિમિત દિફમાં થઈને ઊભી સીધી લીટીમાં અસંખ્ય અણુઓ પડતાં હોય એવી કલ્પના કરવાની ભલામણુ તેઓ આપણને કરે છે. હવે દેખીતું છે કે આ અણુઓ એવી રીતે એકબીજાની સાથે કદી પણ મળી શકે નહિ. કોઈ પણ રીતે અણુ એકબીજાની સાથે અથડામણમાં આવે એ આવશ્યક છે. ડીમેકીટસ એ ખુલાસે કરતે હો કે નાનાં અણુ કરતાં મોટાં અણુનું વજન વધારે હોવાથી તેઓ વધારે વેગથી પડે છે, અને તેથી અથડામણ થાય છે. પરંતુ આ દલીલમાં જે ભૂલ રહેલી છે તે એરિસ્ટોટલ બતાવી શકતો હતો. આપણે હવામાં પથ્થર ફેંકીએ છીએ ત્યારે તેને નીચે પડતાં હવાથી અમુક અંશે અટકાવ થાય છે, પરંતુ ડીમોઝીટસ માનતો હતો કે દિફ ખાલી છે, તેથી નીચે પડતાં અણુને કશાથી અટકાવ થઈ શકે નહિ, તેથી એરિસ્ટોટલ એવી દલીલ કરતો હતો કે આ સ્થિતિમાં, એટલે જેમાં કશાથી અટકાવ થતિ નથી એવી સ્થિતિમાં, અણુ નાનાં હોય કે મોટાં તે પણ તેઓ એક સરખા વેગે પડશે. વળી આ દલીલ સાચી હતી, તેથી ડીક્રીટસના અનુમાનમાં શી રીતે સુધારે થઈ શકે એ વિષે એપિક્યુરીઅન લેકેને વિચાર કરવો પડ્યો. તેથી તેઓએ એવી કલ્પના કરી કે અમુક અણુ પિતાના માર્ગમાંથી સહેજે ખસી ગયાં હશે અને તેથી અથડામણ થઈ હશે. પરંતુ આથી એક બીજી મુશ્કેલી ઉપસ્થિત થઈ, તે એ કે અણુ પિતાના માર્ગ માંથી શી રીતે ખસી ગયાં હશે? કઈ અસરથી આમ થયું હશે ?

Page #27

પ
એ માર ખાવા હાય એવું તેા તેઓના સિદ્ધાંત પ્રમાણે માની શકાય નહિ; કેમકે તેઓ એવું શિખવતા હતા કે અણુની બહાર ખાલી દિક્ સિવાય બીજું કંઈજ નથી. આખરે તેમને કબૂલ કરવું પડ્યું કે અણુમાં થોડી થાડી ઇચ્છાશક્તિ રહેલી હશે.
હવે એપિક્યુરીઅન લાના વખતમાં જુદી જુદી એ માન્યતા પ્રબળ હતીઃ પહેલી, ઈશ્વરે જગત ઉત્પન્ન કર્યું હતું એવી ઈશ્વરવાદીઓની માન્યતા; અને બીજી, વિશ્વ પર દૈવ અધિકાર ચલાવે છે એવી અન્ય માણુસેાની માન્યતા. આ ખેમાંની એક માન્યતા સ્વીકારવા તેઓ રાજી ન હતા, અને આ રીતે એ અંતેમાંથી બચાવ થાય એમ છે એમ તેમને લાગતું હતું. પરંતુ સાચા તત્ત્વજ્ઞાન પ્રમાણે અણુ પેાતાના માર્ગમાંથી શી રીતે ખસી ગયાં. તેમા ખુલાસા કરવા જ જોઈએ. અસખ્ય અણુમાં ઘેાડી ઘેાડી ઈચ્છાશક્તિ ક્યાંથી આવી ? વળી જો હાય તા એક સર્વોપરી ઇચ્છાશક્તિને બલે જગતના ઉત્પાદક કારણુ તરીકે નાના પ્રકારની અણિત ભિન્ન ભિન્ન ઇચ્છાશક્તિ માનવી પડે. દેખીતી રીતે જેમાંથી આ સધળી નાના પ્રકારની ઇચ્છાશક્તિ ઉપસ્થિત થઈ હાય એવી એકાદ સર્વોપરી ઇચ્છાશક્તિ માન્યા વગર આપણા છુટકા નથી. જો કશામાંએ ઇચ્છાશક્તિ માનીએ તા સર્વોપરી ઇચ્છાશક્તિ માનવામાં વાંધા ?
*
હવે એપિકયુરીઅન લેા દૈવને માનવા ઇચ્છતા ન હતા, તેથી તેમને ન છુટકે માણુસની મુક્તેચ્છા માનવી પડતી હતી. પરંતુ માણુસમાં મુક્તેચ્છા હાય ! ખીજે ઠેકાણે તે અે જ નહિ એમ આપણે શા આધારે ક્હી શકીએ ? હવે કુદરતમાં આવશ્યતા સિવાય કંઈ નથી એવું કાઈ પણું જડવાદી માની મેસે તા તેણે એમ પણ માનવુ" જોઈએ કે માણસમાં પણ આવશ્યકતા

Page #28

સિવાય બીજું કંઈ નથી. જે તે એવી દલીલ કરે કે માણસમાં મુકતેચ્છા છે તો તેણે એમ પણ કબૂલ કરવું જોઈએ કે મુકતેચ્છા કુદરતમાં પણ છે. કાંતે એ બંનેમાં આવશ્યકતા માનવી પડે, કાતે બંનેમાં મુક્તષ્કા માનવી પડે ઐચ્છિક કૃત્ય નય યાંત્રિક કારણેમાંથી ઉપજાવવાના જેટલા પ્રયત્ન કરવામાં આવ્યા છે તેટલા ફેકટ ગયા છે.
પિતાની આ બધી દલીલો રચવામાં લ્યુસિપસ તથા એપિ કયુરસે બુદ્ધિને ઉપયોગ કર્યો હશે તે પછી તેઓએ ઈચ્છાશક્તિ ઉપરાંત પિતાનાં અણુમાં બુદ્ધિ કેમ ન મૂકી ? વળી એ ઉપરાંત લાગણી અને પ્રેરકબુદ્ધિ પણું મૂકીને તેઓએ તેમને આખું મન કેમ ન આપ્યું જે જુજ ઈચ્છાશક્તિ તેઓએ પિતાનાં અણુઓને આપી હતી એ તે આખા વિશ્વની ઉત્પત્તિ કરવા પુરતી ન હતી એ દેખીતું છે.
પિતાની વિચારસરણીની જરૂરીઆતે પ્રમાણે આવી રીતે પિતાનાં અણુને લાટ ઘડ્યા પછી વિશ્વની ઉત્પત્તિ કેવી રીતે થઈ હતી એ વિષે એપિકયુરસ ખુલાસે કરવા લાગ્યો. ટુંકામાં કહીએ તો ચાલે કે તેણે ઉત્ક્રાંતિવાદને આધારે વિશ્વની ઉત્પત્તિને ખુલાસે કરવાના પ્રયત્ન કર્યા. પહેલાં નિરિન્દ્રીય વસ્તુ ઉપસ્થિત થઈ, પછી સેન્દ્રીય પ્રાણીઓ ઉપસ્થિત થયાં, તેમાંથી માણસ ઉત્પન્ન થયું, માણસ બોલવા લાગ્યાં, અને પિતાના સમાજની વ્યવસ્થા તથા સરકારની સ્થાપના કરવા લાગ્યાં, અને આખરે ધર્મ ની ઉત્પત્તિ થઈ. આધુનિક જમાનામાં આ વિકાસવિષયક અનુમાનની જુદી જુદી વિગતોમાં સુધારો વધારે કરવામાં આવ્યો છે ખરે, છતાં તે આજે છે એટલું જ વિસ્તૃત લ્યુકેશિઅસના વખતમાં પણ હતું. ઉત્ક્રાંતિવાદનાં હેતુ તથા પદ્ધતિ હજી તેનાં તેજ છે, તેમજ તેના

Page #29

२७
નિÖયા પણુ હ્મણી વખતે તેના તેજ માલૂમ પડે છે, સિદ્ધાંત તરીકે મારે ઉત્ક્રાંતિવાદ સાથે કશી તકરાર નથી. માત્ર નિરીક્ષરવાદ સાથે જ્યારે તેને જોડી દેવામાં આવે છે ત્યારે વાંધા ઊભેા થાય છે.
એપિકયુરસ ઈશ્વરની હસ્તી માનવા ના પાડતા હતા, તેજ પ્રમાણે તે આત્માના અમરપાતા નકાર કરતા હતા. આ મતના અનુયાયીએ આત્માના અમરપણાના નકાર કરવા માગતા હતા, તેથીજ તે જડ છે એવું સાબિત કરવાના પ્રયત્ન પણ તે કરતા હતા. મરણુના વિચારથી ત્રાસી જતા આત્માને માટે લ્યુક્રેશિઅસ તથા એપિકયુરસ આટલેાજ દિલાસા આપી શકતા હતા કે મરણુદ્વારે જીવનના અનિષ્ટમાંથી ખચી જઈ શકાય છે. જડવાદમાં માણસજાતને માટે આજપર્યંત જો કઈ સુવાર્તા હૈાય તે તે આજ છે, જે વિચારસરણીમાં સૌથી પહેલા શબ્દો “ આદિએ ઈશ્વરે આકાશ તથા પૃથ્વી પેદા કર્યો ” એ છે તેના છેલ્લા શબ્દો સર્વકાળના જીવન વિષે પશુ છે; ત્યારે જે વિચારસરણીમાં સૌથી પ્રથમ શબ્દા આદિએ દિક્ તથા અણુ હતાં એ છે તેના છેલ્લા શબ્દો સર્વાંકાળના મરણુ વિષે છે.
૩. અર્વાચીન જડવાદ :
મધ્ય યુગમાં ભૌતિકત્તાન થાડું હતું તેથી જડવાદનું પ્રમાણુ ઘેાડું હતું. એ જમાનામાં તેા ખ્રિસ્તી મ`ડળીનીજ સત્તા સર્વોપરી હતી અને તેના અધ્યક્ષા ઘણું કરીને ઈશ્વરવિદ્યા તથા તત્ત્વજ્ઞાન સિવાય બીજા કશામાં રસ લેતા ન હતા. વળી મંડળીના કેટલાક જ્ઞાની નેતાએ ઈશ્વરવિદ્યા તથા તત્ત્વજ્ઞાનનું એકીકરણ કરવાના પ્રયત્ન કરતા હતા. તત્ત્વજ્ઞાનના ક્ષેત્રમાં ઘણી કલ્પનાએ કરવામાં

Page #30

આવતી હતી, પરંતુ એવી પણ ખરી કલ્પના ઈશ્વરવાદ તથા ખ્રિસ્તી સંપ્રદાયને અનુસરતી હતી. વળી એ જમાનામાં પણ મંડળીના કેટલાએક અધ્યક્ષે સર્વેશ્વરવાદ પ્રત્યે વલણ રાખતા હતા, અને એને લગતા વિચારને આધારે પિતાના ધાર્મિક અનુભવનું વર્ણન કરવાના પ્રયત્ન કરતા હતા. આ વૃત્તિને Mysticism એટલે યોગવાદ કહેવામાં આવે છે, અને તે વિષે હવે પછીના વ્યાખ્યાનમાં ભારે કંઈક કહેવાનું છે. પરંતુ જે કે સર્વેશ્વરવાદ મંડળીની વિચારણામાં પ્રવેશ પામ્યો હતો ખરે તોપણ એ સર્વેશ્વરવાદ જડવાદી નહિ પણ આત્મિક હતા, એટલે તે કેટલીક રીતે વેદાંતના સર્વેશ્વરવાને મળતો આવતે માલુમ પડે છે. એ જમાનામાં પણ ઈસ્લામ યુરેપના અમુક ભાગમાં પ્રસરી ગયેલ હતે. મુસ્લિમ લેકે તે ભૌતિક - શાસ્ત્રમાં રસ લેતા હતા, અને તેમના પ્રયત્ન વડે વિવાનની કેટલીક શાખામાં સારો વધારે પણ થયે હતો. છતાં ખ્રિસ્તીઓ જડવાદને જેટલો ધિક્કારતા હતા તેટલે તેઓ પણ ધિક્કારતા હતા. એમ યુરોપ ખંડ વિષે કહી શકાય કે તેના ઇતિહાસમાં ઘણું સૈકા -સુધી જડવાદન પત્તએ લાગતું નથી. પરંતુ સાળમા સૈકામાં જેને ધર્મસુધારણાને જમાને કહેવામાં આવે છે તે શરૂ થયો. તે પહેલાં કેટલાક વખતથી મંડળીમાં અશાંતિ હતી, અને તેના નેતાઓની અસર ઓછી થતી જતી હતી. દરેક માણસને પોતાના મગજને સ્વતંત્રપણે ઉપયોગ કરવાનો અધિકાર છે એ વિચાર વણા વખતથી પ્રબળ થતો આવ્યો હતો, તેથી મંડળીમાં ફુટ પડી. તે પછી વિચાર કરવાની બાબતમાં અમે મંડળીના અધિકારીઓથી -સ્વતંત્ર થયા છીએ એમ સમજીને લેકે આનંદ કરવા લાગ્યા. સરવાળે આ બીનાને લીધે ખ્રિસ્તી જનતાને ચેખે લાભ થશે; પરંતુ લાભની સાથે ગેરલાભ પણ થયું હતું. એક ગેરલાભ તે એ હતો કે ઘણા દેશોમાં જાવાદ પ્રત્યે નવું વલણ દેખાવા લાગ્યું.

Page #31

છતાં જેને જડવાદ કહી શકાય એવી કઈ વિચારસરણી ઉપસ્થિત થતાં વાર લાગી, અને એક આધુનિક ઇતિહાસ વાંચીએ છીએ ત્યારે જ એવી કઈ વિચારસરણી વિષે જાણવા મળે છે. - (૧) અંગ્રેજ જડવાદ: હૈ બેકન એરિસ્ટોટલના કરતાં ડીમેકીટસનું મહત્વ વધારે સમજતો હતો, છતાં તે જવાદી ન હતે. તે માત્ર એટલું જ માનતો હતો કે અણુવાદ એક ઉપયોગી અનુમાન છે અને પાકા પાયા પર આધારભૂત છે. ટોમસ હેમ્બસ તેના કરતાં બહુ આગળ વધી ગયો હતો. તેને વિશેષ ગુણ એ હતો કે જેને બુદ્ધિ પહેચી ન શકે એવાં ત ધર્મમાં રહેલાં છે એવું સમજીને તેને ખુલાસે કરવાના સૌથી પ્રથમ પ્રશ્ન તેણે ઈસવી સનના સત્તરમા સૈકામાં કર્યા. અલબત, તેના નિર્ણય સાચા ન હતા. ધર્મ એકલા મનુષ્યમાં માલુમ પડે છે એ પરથી તેણે એવી દલીલ કરી કે તે ખાસ મનુષ્યનું હોય એવા કોઈ લક્ષણ પર આધારભૂત હશે. એ લક્ષણ શું છે તેના જવાબમાં તે એવું શિખવતો હતો કે તે તે ચિંતા છે. ધર્મના આધાર તરીકે લ્યુકેશિઅસ બીક રજુ કરતો હતું, ત્યારે હમ્બસ ચિંતા રજુ કરે છે. આ ચિંતા હોવાને લીધે જે બીનાઓ પર પોતાના ભૂંડ કે ભલા ભાવિને આધાર રહે છે તે વિષે મનુષ્ય જિજ્ઞાસુ બને છે, અને બીનાઓની વ્યવસ્થા તથા અનુક્રમ તેમજ તેઓના પરસ્પર સંબંધ ધ્યાનમાં રાખીને તે કાંતે પિતે પિતાની ચિંતાનાં કારણે કલ્પી લે છે, કાંત અન્યના અધિકારથી સ્વીકારી લે છે. પરંતુ આ કારણે તેને ભૌતિક પ્રદેશમાંથી મળી શકે એટલું જ્ઞાન ન હોવાને લીધે તે તેઓને કોઈ પરાક્રમ કે અવેજીરૂપે સમજી લે છે. એ પરાક્રમ કે અવેજીના સ્વરૂપ વિષે વિચાર કરતાં તે મારા પિતાના આત્માના જેવાં હશે એ ખ્યાલ તેને આવે છે. વળી એ ખ્યાલ તેનાં
ને પર આધાર રાખે છે. એમ દાન તથા પ્રાર્થના વડે તે

Page #32

આવાં પરાક્રમીઓની મદદ શેધે છે. ધર્મનું મૂળ આ છે અને તેમાંથી બધી જાતની વિધિઓ ઉપસ્થિત થએલી છે. એ પ્રમાણે ધર્મ તે માત્ર એક વહેમ છે, પરંતુ તે ઉપયોગી વહેમ છે; કેમકે તે વડે માણસે પિતાના અધિકારીઓને આધીન રહેતાં શીખે છે. હાસનું એક અનુમાન સામાજિક કે એ નામે ઓળખાય છે ( Social Contract). એ અનુમાન પ્રમાણે હૈમ્બસની સમજણ એ હતી કે સમાજની અસલ સ્થિતિમાં રાજા તથા પ્રજાની વચ્ચે એક કેલકરાર કરવામાં આવ્યું હતું, તેને અનુસરીને રાજાએ પ્રજાનું રક્ષણ કરવાનું વચન આપ્યું હતું, અને પ્રજાએ રાજાની સેવા કરવાનું વચન આપ્યું હતું. આ છે કે કરાર નર્યો કલ્પિત છે, અને માણસજાતના ઈતિહાસમાં તેને પત્તોએ લાગતી નથી. છતાં હૈમ્બસની માન્યતા એવી હતી કે ધર્મ વડે આ ઠેકા કે કરારને ટકે આપવામાં આવે છે.
હોમ્બસનું તત્વજ્ઞાન આ પ્રમાણે છેઃ બુદ્ધિનો આધાર ભૌતિકશાસ્ત્ર પર છે. જ્યારે આપણે આંકડાને સરવાળો, બાદબાકી તથા વિભાગીકરણ અને એકીકરણ કરીએ છીએ ત્યારે જ આપણે બુદ્ધિનો ઉપયોગ કરીએ છીએ. આ વાત તો માત્ર પદાર્થ તથા તેના ગુણોને લાગુ પડે છે. બુદ્ધિ તથા આત્માની વચ્ચે કોઈ પણ જાતનો સંબંધ હોઈ શકે નહિ. પરિમિત આત્મા આપણી સમજણ કરતાં અધિક છે તે પછી અપરિમિત આત્મા વિષે તે કહેવું જ શું? અહીં આગળ બુદ્ધિ તથા આત્માના સ્વરૂપ સંબંધી હૈમ્બસનું દૃષ્ટિબિંદુ સંકુચિત હતું; અને ઘણું બાબતમાં તેની ભૂલ હતી. સરવાળે બાદબાકી કરવાના કામમાં જ બુદ્ધિ વાપરવામાં આવે છે એવું કાંઈ નથી, તેમ જ બુદ્ધિને સંબંધ માત્ર જડ વસ્તુઓની સાથે જ નથી. તત્વજ્ઞાનને સંબંધ તમામ વાસ્ત

Page #33

વિકતા સાથે છે. આ અનુમાન પ્રમાણે હમ્બસ વળી એવું માનતા હતું કે સઘળા વિચાર વસ્તુભેદનમાંથી ઉપસ્થિત થાય છે, અને સલળું વસ્તૃભેદન ધૂળ વસ્તુ તથા તેની ગતિમાંથી ઉપસ્થિત થાય છે. આ હિસાબે મન ધૂળ વસ્તુના રૂપમાં ફરી જાય છે, અને વિચાર તથા લાગણું યાંત્રિક ક્રિયા સમાન બની જાય છે.
તે પછી વસ્તુના સ્વરૂપ વિષે હૈમ્બસ વિચાર કરવા લાગે, અને તેને પરિણામે તેને જડવાદ મરતાં મરતાં કાણું જાણે કેવી રીતે બચી ગયો ! કેમકે આખરે તેને એ અભિપ્રાય દર્શાવવો પડે કે ધૂળ વસ્તુ વિષે આપણે કશું જ જાણી શક્તા નથી. ખરી રીતે જોતાં જડવાદી કરતાં ક૯૫નાવાદી તરીકે તે વધારે ફાવી ગયું હોત. ધર્મનાં સત્ય સાબિત થઈ શકતાં નથી એમ તે માનતો હતો, છતાં તે તેમનો સ્વીકાર વિશ્વાસથી કરતો હતો, વળી પિતાને ચર્ચ ઓવ ઈગ્લેંડના રૂઢિચુસ્ત સભાસદ તરીકે ગણવવાને દાવો પણ તે છેવટ સુધી કરતો હતો. આ પ્રમાણે હૈમ્બસને જડવાદ દેખીતી રીતે જ અધુર હતો, અને ઇંગ્લંડમાં જડવાદને અનુસરતી એક પણ મહત્વની વિચારસરણી ઉપસ્થિત થઈ નથી એમ કહીએ તો ચાલે.
(૨) કેન્ચ જડવાદ: જ્યારે જડવાદરૂપી પે ફ્રાન્સની જમીનમાં રોપવામાં આવ્યો ત્યારે તે “અનુકૂળ ભૂમિમાં વાવેલા લીલા વૃક્ષની પેઠે” વધવા લાગે. અર્વાચીન યૂરોપીય જડવાદને ખરે ફેલા ઈસવી સનના અઢારમા સિકાના વચલા ભાગમાં થયેલો માલુમ પડે છે. હું જડવાદી છું એવું સૌથી પહેલાં લા મેટ્રી નામના એક દાક્તરે જાહેર કર્યું હતું. આ માણસ કઈ ૫ણ હિસાબે વખાણવાલાયક માલુમ પડતો નથી. તેનું જીવન અનુકરણીય ન હતું, તેમ જ તેની શક્તિ પણ થોડી જ હતી.

Page #34

તેની માનસિક શક્તિ કેટલી હતી તે એક જ દાખલા પરથી સમજી શકાય એમ છે, એટલે એક ઠેકાણે ઘણું કરીને ઈશ્વર હશે એમ તે જણાવે છે, અને ચેડાં જ વાક પછી એમ પણ જણાવે છે, કે તેની હસ્તી માનવાનાં કારણે છે જ નહિ ! વળી એક ઠેકાણે તે એમ પણ કહે છે કે ઈશ્વર હોય તે પણ એટલાની જ ખાતર ધમની આવશ્યકતા દેખાતી નથી. એક ઠેકાણે તે કહે છે કે ઈશ્વર છે કે નહિ એ વાતનો આપણું સુખદુઃખ સાથે કોઈપણ જાતને સંબંધ હોતો નથી, ત્યારે વળી બીજાં થોડાં પૃષ્ઠ રિવ્યા પછી આપણુ વાંચવામાં આવે છે કે જ્યાં સુધી નિરીશ્વરવાદ સર્વત્ર સ્વીકારવામાં ન આવે ત્યાં સુધી મનુષ્યો કદી સુખી થવાનાંજ નથી. આ બંને વિધાન ખોટાં હોય એ બનવાજોગ છે, પણ તે બંને ખરાં હેઈ શકે નહિ એ દેખીતું છે. પરંતુ આ મુશ્કેલી લા મેઢીને સુઝી નહિ. આ પરથી મનુષ્ય તથા પશુની વચ્ચે ખાસ મહત્વને તફાવત નથી એવું લા મેઢી ધારતો હતો એમ આપણે વાંચીએ છીએ ત્યારે આપણને નવાઈ લાગતી નથી. જે કાંઈ તફાવત હોય તો તે એટલીજ વાતમાં સમાએલે છે કે પશુના કરતાં માણસનું મગજ વધારે વિકાસ પામેલું છે એટલું જ મગજ તથા આત્મા એકજ છે એમ તે શિખવતો હતો, એટલે મરણ વખતે શરીરની સાથે આત્માને પણ નાશ થાય છે. એ પરથી તે એવું શિખવતું હતું કે માણસના જીવનને મુખ્ય હેતુ સુખાનુભવ કરવાને હેય છે. શરમ, નૈતિક શુદ્ધતા, પ્રેમ તથા મિત્રતાની તે કેવળ હાંસી કરતો હતો.
વૅન હેબાહ એના કરતાં વધારે સારા માણસ હતો. તે એક જર્મન અમીર હતા, અને ફાંસમાં આવીને વસેલે હતો. તેણે ઈ. સ. ૧૭૭૦માં “કુદરતની વ્યવસ્થા” નામે એક પુસ્તક લખ્યું

Page #35

હતું. આ પુસ્તકમાં તેણે ઈશ્વરની હસ્તીને નાર ઉત્સાહપૂર્વક બને ઈરાદાપૂર્વક કર્યો. તેણે પણ એવું શિક્ષણ આપ્યું કે ધર્મ તે બીમાંથી ઉપસ્થિત થએલે છે. વ્યક્તિ તરીકે ઈશ્વર હસ્તી ધરાવતેજ નથી. કુદરત સિવાય બીજે ઈશ્વર છે જ નહિ. વળી એક જાણવા જેવી ખૂબી એ છે કે તે એમ પણ શિખવતે હતો કે આ “સત્ય” સાધારણ સંપ્રદાય માટે નથી, પણ માત્ર સમજુક અને સુશિક્ષિત માણસને માટે છે. માણસ નાસ્તિક હાય માટે તે વિચારક પણ હોવો જોઈએ. તે આ શબ્દો લખતો હતે એવામાં ઐતિહાસિક બીનાઓ વડે તેમને બેટા ઠરાવવામાં આવતા હતા. ઈશ્વર છે નહિ, આત્મા છે જ નહિ, વસ્તુ તથા ગતિ વિના વિશ્વમાં બીજું કશું જ છે નહિ એવાં એવાં વિધાનને સમજતાં ફ્રાન્સના જનસમુદાયને કોઈ પણ જાતની મુશ્કેલી લાગતી ન હતી. આ વિધાન તે દુનિયાના ઈતિહાસમાં હજુ સુધી કોઈએ સાબિત કર્યા નથી, પણ તેને અર્થ બેવકુફમાં બેવકુફ માણસ પણ વગર મુશ્કેલી એ સમજી શકે છે. - ઈશ્વરની જગાએ વૅન હેબાહ વસ્તુ તથા ગતિ રજુ કરે છે. ધૂળ વસ્તુ સ્વરૂપે ક્રિયાત્મક હોય છે એમ તે શિખવતો હતો. હવે ડીમોઝીટસના વખતથી આજપર્યંત વિજ્ઞાનશાસ્ત્રીઓની સમજણ એવી જણાય છે કે તે અગણિત અણુઓની રચેલી હોય છે. આ અણુઓની તપાસ કરતાં પણ એવું માલુમ પડે છે કે એવું દરેક અણુ અમુક કુદરતી શક્તિઓનું બનેલું છે, અને તે શક્તિના સ્વરૂપ વિષેની તપાસ હમણું તેની પ્રાથમિક અવસ્થામાં છે. પરંતુ એ દેખીતું છે કે આ શક્તિઓ ગમે તેવી હોય તે પણ તેમના સ્વરૂપ તેમજ તેમની હસ્તીને પણ ખુલાસે કરવાનું કામ હજી બાકી છે. હીલચાલ કરાવનાર વગર કોઈ પણ “ છે. 3

Page #36

૩૪
જાતની હીઋચાલ હાઈ શકે નહિ, અને મૂળ વગર ખળ પશુ હોઇ શકે નહિ, માટે આપણે જૂના અર્થ પ્રમાણે વસ્તુ વિષે વિચાર કરીએ અથવા નવા અર્થ પ્રમાણે વિચાર કરીએ તાપણુ તેનું સ્વરૂપ સ્વસિદ્ધ નથી, તેમજ તેના ખુલાસા કરવાની જરૂર નાબૂદ થતી નથી. એ કરતાં તેના મૂળ તરીકે અમુક મુદ્ધિયુક્ત ઇચ્છાને સમજી લેવામાં આવે તે તે યુદ્ધિને વિશેષ અનુકૂળ છે, તેમજ બુદ્ધિને આધારે તેના સમર્થનમાં મભુત તથા અસરકારક લીલા કરી શકાય છે.
વાન હાલ્લ્લાહના શિક્ષણ પ્રમાણે માણુસ સાવ જડ છે. વિચાર, લાગણી તથા ઈચ્છા એ તે માત્ર મગજના મજ્જાતંતુનાં વિકરણુ છે, પરંતુ જેમને લેશમાત્ર પશુ વિચારશક્તિ હાય તેણે સમજવું જોઈએ કે મગજ તથા વિચાર એકમીજાથી જુદા પ્રકારનાં હાય છે. મગજ તા ઇંદ્રિયા વડે જાણી શકાય એમ છે, વિચારને ઇંદ્રિયા સાથે કશી જ લેવાદેવા નથી. એટલું જ નહિ પણ આપણે સહેજ પણ વિચાર કરીએ તા એ પણ ઢેખીતું છે કે મગજના કરતાં વિચાર મહત્ત્વના હોય છે. મગજ તા માત્ર વિચાર કરવાનું સાધન છે, અને વિચાર કરી શકીએ નહિ તેા મગજ છે એની આપણને ખબર પણ પડે નહિ. જ્યારે કાઈ માજીસ શારીરિક હવ્યોને આધારે ચેતનાની કાઈ પણ સ્થિતિનું વન કરવા જાય છે ત્યારે તે માત્ર અર્થ વગરના શબ્દો વાપરે છે.
વાન હાશ્માહ શિખવતા હતા તેમ ઇશ્વર, આત્મા, આવનાર જીવન અથવા મુકતેચ્છા એ ચારમાંનું એક ન હોય તા નીતિને અથશા? છતાં તે એવું શિક્ષણુ આપતા હતા ફરજ વાસ્તવિક છે, અને તે સ્વાર્થ પર આધારભૂત છે. તેના પ્રખ્યાત શબ્દો આ પ્રમાણે છેઃ સદાચાર એ વસ્તુતઃ અન્યાના આનંદ વડે જાતે
""
.

Page #37

સુખી થવાની માત્ર એક કળા છે.” જડવાદને આધારે આ સિવાય નીતિને બીજે કઈ પણ ખુલાસે થઈ શકતો નથી, અને વળી તે જડવાદના સિદ્ધાંત પ્રમાણે જ અનુચિત છે; કેમકે જડ વસ્તુ વિના જે બીજું કંઈ જ હેય નહિ તે આનંદ એટલે શું?
૪. જડવાદની લોકપ્રિયતાનાં કારણે
ક્રાંસમાં ક્રાંતિ ઉપજાવવામાં જડવાદે મેટ ફાળો આપે હતે, છતાં એ કાન્તિ થયા પછી જીવાદની સામે મોટો પ્રત્યાવાત ઉપસ્થિત થયેલો માલુમ પડે છે. જે પ્રમાણે ડિમેક્રિીટસના જમાના પછી તેના શિક્ષણની સામે સક્રેટીસ, પ્લેટ તથા એરિસ્ટોટલે તેની વિરૂદ્ધ હીલચાલ શરૂ કરી હતી, તેજ પ્રમાણે ફાંસની કાંતિ પછી પણ પશ્ચિમ યુરોપમાં કાન્ટ, હેગલ, વગેરે મેટા કલ્પનાવાદીઓનો જમાને શરૂ થયો. જડવાદને લીધે નર્યો સંશયવાદ પ્રસરી જાય છે, કે નાસ્તિક બની જાય છે, અને ધર્મ તથા નીતિનો નાશ થાય છે એમ માલુમ પડવાથી આ મહાન તત્ત્વશાનીઓએ તેને સામનો કરીને પિતાને એવો વિચાર દર્શાવે કે વિશ્વને ખુલાસે કરવાનો હોય તો તે સ્થૂળ વસ્તુને આધારે નહિ પણ મન તથા તેના વિચારને આધારે કરવો જોઈએ. વળી કેટલાક વખત સુધી જડવાદ પર ક૫નાવાદને જય થયેલ છે એમ લાગતું હતું. જેમ ગ્રીસના ઇતિહાસમાં લેટો તથા રિસ્ટોટલનો જમાનો એ દેશના તત્વજ્ઞાનને સોનેરી જમાને માલૂમ પડે છે તેમજ પાશ્ચાત્ય તત્વજ્ઞાનના ઈતિહાસમાં કાન્ટ તથા હેગલને જમાને વિશેષ ઝળકતો જોવામાં આવે છે. તેમની વિચારસરણુઓમાં ભૂલો હોવા છતાં હજી સુધી તેમની તોલે આવે એવા બીજા બાહોશ તત્વજ્ઞા લીએ ફરી ઉપસ્થિત થયા નથી. પરંતુ જાવાદના જોખમથી કઈ પણ જમાનો નિરાળો રહી શકતો નથી,

Page #38

અને આપણે જમાને પણ એજ જોખમને ભેગા થઈ પામે છે. આનાં કારણે વિષે પૂછે તે સૌથી પહેલું એમ કહેવું જોઈએ કે સામાન્ય રીતે તે ધાર્મિક લાગણીને અભાવ છે. પરંતુ આટલે જ ખુલાસે પુરતો નથી, કેમકે આ ધાર્મિક અભાવનાં પણ કારણે છે, અને તે કારણે અર્વાચીન યુરેપના ઇતિહાસમાં ઓતપ્રોત થઈ રહેલાં માલૂમ પડે છે. અહીં આગળ ત્રણ જ કારણોની અંદર બીજાં કારણેને સમાવેશ કરી શકાય એમ છે:
- પહેલું, ઉપર દર્શાવેલા કં૫નાવાદમાંથી જ જડવાદ ફરીથી ઉદ્દભવ પામ્યો. એક વખતે તે ઘણું જાણું ખાતરીપૂર્વક માનતા હતા કે હેગલને કલ્પનાવાદ બધી રીતે જયવંત નીવડયા છે, અને સદાકાળ ટકી રહેશે. મેં તત્વજ્ઞાન તથા ધર્મ વચ્ચે છેવટનું સમાધાન કર્યું છે એમ એ માણસ સમજતો હતો, અને તેને એ દાવો ઘણું જડવાદી સ્વીકારતા પણ હતા. પરંતુ એ સમજણમાં કેટલું થોડું સત્ય સમાએલું હતું તે એ પરથી જણાય છે કે તેનું અવસાન થયા પછી તેની વિચારસરણીમાંથી એકબીજાથી વિપરીત હેય એવા ત્રણ ફણગા ફૂટી નીકળ્યાઃ પહેલો ઈશ્વરવાદી ફણગે, બીજે સર્વેશ્વરવાદી ફણગે અને ત્રીજો નિરીશ્વરવાદી ફશુગે.
બીજું, આ જમાનામાં ભૌતિકશાસ્ત્ર તથા જીવનશાસ્ત્રની અજાયબ જેવી પ્રગતિ થએલી માલુમ પડે છે, અને એ બંને ક્ષેત્રોમાં થએલી શોધખોળ વડે ચાલુ જમાનાના જડવાદને મજબુત કે મળી રહ્યો છે. વિશેષ કરીને ઉત્ક્રાંતિવાદ ફરીથી ઉપસ્થિત થએલો છે, અને તેને આધારે જીવનશાસ્ત્રીઓ તેમજ સાધારણ લેકસમુદાય માની બેઠા છે કે વિશ્વ ક્રમે ક્રમે વિકાસ પામ્યું છે, તેથી તેના કારણ તરીકે ઈશ્વરને સમજવાની જરૂર નથી. હવે પછીના વ્યાખ્યાનમાં આ ઉત્ક્રાંતિવાદ વિષે વિચાર કરવો પડશે.

Page #39

ત્રીજું, આ સાથે સંબંધ ધરાવનાર ત્રીજું કારણ તે વિજ્ઞાન તથા સમાજવાદ વચ્ચેનો સંબંધ છે. કાર્લ માર્કસે હેગલના સિદ્ધાંત પર પિતાને સામ્યવાદ આધારભૂત કર્યો હતો, તેથી ચાલુ જમાનાને જડવાદ વિશેષે કરીને તેના શિક્ષણ વડે પ્રેરિત થયેલે માલુમ પડે છે. એ વિષે પણ કોઈ બીજા વ્યાખ્યાનમાં આપણે વિચાર કરીશું; અહીં એ વિષે કંઈ કહેવાની જરૂર નથી. આ વ્યાખ્યાનમાં જે જડવાદ વિષે વાત કરવામાં આવે છે તેને વૈજ્ઞાનિક જડવાદ કહેવામાં આવે છે, એટલે વિજ્ઞાનના દષ્ટિબિંદુથી જે જડવાદ કલ્પવામાં આવે છે તે; ત્યારે કાર્લ માર્કસને જડવાદ હેગલના તત્વજ્ઞાન પર આધારભૂત હેવાથી તેને તાકિ જડવાદ કહેવામાં આવે છે.
હવે દેખીતું છે કે જ્યાં સુધી આપણે ભૌતિક પ્રદેશને જ અભ્યાસ કરીએ છીએ ત્યાં સુધી સ્થૂળ વસ્તુ, તેના રૂપ તથા તેની ગતિ સિવાય આપશે તે વિષે બીજું કંઈ પણ જાણવા પામવાના નથી. ઈશ્વર, આત્મા, અથવા આત્માના અમરપણુ વિષે આપણને સ્થૂળ વસ્તુમાંથી કશી માહીતી મળી શકે નહિ એ દેખીતું છે. કોઈ પણ વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિ કે સાધન વડે વિશ્વમાં મુક્તચ્છા કે મનની બીજી કઈ પણ સ્થિતિ પારખી શકાય તેમ નથી; અર્થાત્ જેથી માણસનું જીવન સાર્થ બને છે એવાં સઘળાં વ.નાં વિજ્ઞાનના દષ્ટિબિંદુથી છેવટ સુધી એક મર્મરૂપ રહે છે.
૫ જડવાદના સમર્થનમાં કરવામાં આવતી દલીલો
જે જવાદમાં સત્યને આભાસ રહેલ ન હોય તે તે આજ સુધી ટકી રહ્યો ન હેત. હવે લેકે તે તરફ વલણ રાખે છે તેનાં કારણ શાં હશે? સામાન્ય રીતે જડવાદને સમર્થનમાં જુદી જુદી બે દલીલ કરવામાં આવે છે. આ દલીલ અહીં એક

Page #40

૩૮
પછી એક રજી કરવામાં આવે છે અને તેની નિરીક્ષા કરવામાં આવે આવે છે.
પહેલી દલીલ એવી કરવામાં આવે છે કે તત્ત્વજ્ઞાનીઓ વિશ્વની એકતા શાધે છે, અતે બીજી ક્રાઇ પણ વિચારસરણીના કરતાં જડવાદ આ સ્વાભાવિક આકાંક્ષાને સતાષે છે. દશ્ય વાનાંનાં અનેક મૂળ હોઈ શકે નહિ એ ઘણા ખરા તત્ત્વજ્ઞાનના મુખ્ય સિદ્ધાંત છે. વિશ્વમાં દૃશ્યમાન થતાં અથવા જાણુમાં આવતાં વિવિધ પ્રકારનાં અસ્તિત્વ અનેક કારણામાંથી ઉપસ્થિત થયેલાં છે એમ માનવામાં આવે તે આ જુદાં જુદાં કારણેા એકબીજાને મર્યાદિત બનાવે છે, પરંતુ આ તા બુદ્ધિના નિયમ પ્રમાણે અનુચિત લાગે છે; ક્રેમકે જયાં સુધી માત્ર મર્યાદિત કારણા મળે છે ત્યાં સુધી જેના પર તેમાં આધાર રાખતાં હોય અથવા જેમાંથી તે ઉપસ્થિત થયાં હેાય એવા કાઈ પણ એકાદ સર્વોચ્ચ કારણની શા કર્યા વિના માણસની બુદ્ધિ રહી શકતી નથી. કાઈ પણ તત્ત્વજ્ઞાનસરણી ખરી હાય તા તે દ્વૈતવાદી નહિ પણુ કેવળતત્ત્વવાદી હૈાવી જોઈએ. ઈશ્વરવાદને જડવાદીએ દ્વૈતવાદ કહે છે, કેમકે ઇશ્વરવાદી વિચારસરણીઓમાં અમુક પરિણામનું કારણ મન છે, ત્યારે અમુકનું કારણુ વસ્તુ છે. કલ્પનાવાદીએ સામે જડવાદીઓ એવી દલીલ કરે છે કે વિચાર માત્ર વ્યક્તિગત મનને લગતા છે, એટલે તેને સર્વાંના કારણ તરીકે સ્વીકારી શકાય નહિ. મન તેા ખરૂં અસ્તિત્વ નથી, અને તેની હસ્તી વિષેની માન્યતા તા માત્ર ચેતના પર આધારભૂત થએલા એક અનુમાન સરખુ છે; માટે તેને આશરે વિશ્વનું ઐકય સમજાવી શકાય એમ નથી.
આ દલીલના જવાથ્ય : જડવાદ તે કેવળતત્ત્વવાદ છે એ વાત ખાટી છે, કેમકે સ્થૂળ વસ્તુ એક નથી. આપણી ચેતના

Page #41

હક
કારે આપણને જે વિશ્વનું ભાન થાય છે તેમાં એકત્ર એટલું જ નહિ પણ બહુત પણ જોવામાં આવે છે. તેમાંનાં તો જુદા જુદા પ્રકારનાં હેય છે. એક તરફ જોઈએ તે તારા અને પથ્થર માલુમ પડે છે, બીજી તરફ જોઈએ છે. ગરમી, અજવાળું અને વિદ્યુત માલુમ પડે છે, અને ત્રીજી તરફ જોઈએ તે વિચાર, લાગણી અને ઇચ્છા માલુમ પડે છે. આ બધાં તો એક જ પ્રકારનાં છે એમ શા આધારે કહી શકાય ? એ બધાંનું મૂળ એક જ હોય અને હશે, પરંતુ દશ્ય દુનિયા આપણને જેવી માલૂમ પડે છે તેવી તે એક તો નથી જ. વળી બે ભૌતિક તત્ત્વો એકઠાં થવાથી તેમાંથી ત્રીજું તત્વ ઉત્પન્ન થાય એ બનવાજોગ છે. પરંતુ મિશ્રણ વિનાના કેઈ પણ એકાદ તત્વમાંથી બીજું ઉપજે એવું બનતું જ નથી. વળી જે કે આપણે મનની અવગણના કરીએ અને એકલી વસ્તુને જ વિચાર કરીએ, તો પણ માલુમ પડે છે કે તેનાં મૂળ તો અનેક છે, એટલું જ નહિ પણ ઘણું જ છે. જુદા જુદા જમાનામાં વિજ્ઞાનશાસ્ત્રીઓ વસ્તુના મૂળ તત્વની સંખ્યા જુદી જુદી દર્શાવે છે, અને પહેલાંના કરતાં હમણું તે વધારે પ્રકાર કબૂલ રાખવામાં આવે છે. જેમાંથી સઘળાં તો ઉપસ્થિત થયાં હેય એવું કોઈ એકાદ તત્ત્વ વિજ્ઞાનશાસ્ત્રીઓએ આજદિનપર્યત શેધી કાઢ્યું જ નથી. પરંતુ એવું એકાદ મૂળ તત્ત્વ મળી આવે તોપણ તે એટલા જ કારણથી એક છે એમ કહી શકાય નહિ. વધારેમાં વધારે એટલું જ કહી શકાય કે તે એક પ્રકારનું છે. કોઈ ભૌતિક તત્વ હેય અને તે ગમે તેટલું શુદ્ધ અને મિશ્રણ વિનાનું હોય તે પણ તે હજી પણ વિભાગી શકાય છે, એટલે અંત સુધી તેનું એકત્ર નહિ પણ બહુત્વ માલુમ પડે છે.
વળી વિજ્ઞાનશાસ્ત્રીઓના કહ્યા પ્રમાણે વસ્તુની સાથે હમેશાં બળ કે શક્તિ જેડાએલી રહે છે. હવે સવાલ એ થાય છે કે એ

Page #42

પછી કારણ કેણ અને પરિણામ કેણી એ દેખીતું છે કે વસ્તુ તે શકિતનું કારણ ન જ હોઈ શકે, કેમકે શક્તિ વિના તેની અસર શી રીતે થાય? આવી વસ્તુ હોય તો પણ તે વડે કશાને ખુલાસો થઈ શકે નહિ. વળી તેઓ બંને મૂળ રૂપ હોય તો કેવળતત્વવાદ ક્યાં ગયો જે ખુલાસાનો ખુલાસો કરવા પડે છે તે ખુલાસો કહેવાય નહિ. જે વસ્તુને ગતિમાન કરવા માટે શક્તિની જરૂર પડે છે તે વસ્તુ દેખીતી રીતે જ અધુરી છે. જે શક્તિને પિતાનું કામ કરવા માટે વસ્તુની જરૂર પડે છે તે શક્તિ પણ અધુરી છે. જે વસ્તુનું કારણ શક્તિ હોય તે દેખીતી રીતે જ જડવાદ મેટો છે. પરંતુ ભૌતિક દુનિયા આખરે તો શક્તિઓની બનેલી છે એવું જે ઠરે તોપણ હજી તે એક નથી; કેમકે જેટલી વિભાજ્ય વસ્તુ છે તેટલીજ વિભાજ્ય શક્તિ પણ છે. અહીં આગળ જે શક્તિ કાર્ય કરે છે તે અને પૃથ્વીના બીજા ભાગમાં જે શક્તિ કાર્ય કરે છે તે એક જ પ્રકારની શક્તિ હોઈ શકે ખરી, પણ તે બંને એક શક્તિ તો નથી જ. સાચો કેવળતરવવાદ જો કોઈ હોય તો તે એ જ સત્ય પર સ્થાપિત થઈ શકે કે એક જ અવિભાજ્ય તથા ઉત્પાદક મન વડે વિશ્વ હેય છે અને હીલચાલ કરે છે.
બીજી દલીલ એવી કરવામાં આવે છે કે ઉત્ક્રાંતિવાદની મદદ વડે જડવાદ સર્વ વાનાને સ્વાભાવિક ખુલાસે આપી શકે છે. જેટલું સાબિત થઈ શકે તેટલું જ માની લેવામાં આવે છે, તે ઉપરાંત કોઈ પણ જાતનું અનુમાન કરવામાં આવતું નથી. આ કારણથી જવાદ બીજી તમામ વિચારસરણુઓના કરતાં વિશેષ સરળ અને સમજી શકાય એવે છે. કુદરતમાં જે બીનાને અનુભવ કરવામાં આવે છે તે બીનાને ખુલાસો કરવા માટે વસ્તુના સ્વરૂપમાં રહ્યું ન હેય એવું એકે તત્વ કે સિદ્ધાંત રજુ કરવાની જરૂર નથી. બધી દુનિયાને ખુલાસો ભૌતિક દુનિયામાંથી જ મળી શકે એમ છે.

Page #43

હસ્ય વાનાંમાં જે ભિાનતા જોવામાં આવે છે તે મળ૨૫ નથી. અજવાળું, ગરમી, વિદ્યુત, ઈત્યાદિ એક બીજાના સ્વરૂપમાં રૂપાંતર પામી શકે છે. એ જ પ્રમાણે રસાયણશાસ્ત્રમાં જે ક્ષેત્રમાં એક બીજામાં જુદા જુદા પદાર્થોનું રૂપાંતર થઈ શકે છે તે ક્ષેત્ર વધારે વિસ્તૃત થતું જાય છે. એ ખરી વાત છે કે હજી પણ નિરિન્દ્રીય તથા સેન્દ્રીય વચ્ચે ભેદ છે. પરંતુ નિરિન્દ્રીયમાંથી સેન્દ્રીય થયું ન હેય પણ એ વાતને આધારે કોઈ પણ જાતની દલીલ કરવી એ અનુચિત છે; કેમકે એવી કોઈ પણ દલીલને આધાર જ્ઞાન નહિ પણ અજ્ઞાન છે. અજ્ઞાનને આધારે કોઈ પણ જાતની દલીલ થઈ શકે નહિ. વળી એટલું જ નહિ પણ નિરિન્દ્રીય તથા સેન્દ્રીય વચ્ચેની ખાડી યુરાતી જાય છે. માણસના મનની સઘળી શક્તિઓનાં મૂળ નીચલા પ્રકારનાં પ્રાણીઓના જીવનમાંથી મળી આવે છે. તેઓ વચ્ચે જે તફાવત હોય તે પ્રકારને નહિ પણ દરજજાને છે. ખરું જોઈએ તે ખાડી છે જ નહિ, પણ નિરિદ્રીય પદાર્થોના સૌથી નીચા પ્રકારનાં રૂપમાંથી સૌથી ઊંચાં સેન્દ્રીય પ્રાણીઓના જીવન સુધી વિકાસ થએલે માલૂમ પડે છે.
આ દલીલને જવાબ : આ આખી દલીલ એવી સમજણ પર આધારભૂત છે કે વસ્તુ વિના તેમજ વસ્તુમાંથી જે ઉપસ્થિત થયું હોય તે વિના બીજા કશાની હસ્તી છે જ નહિ, એટલે જે વાત સાબિત કરવાની છે તેજ વાત દલીલના આધાર તરીકે પણ રાખવામાં આવે છે. પ્રમાણુશાસ્ત્રના નિયમ પ્રમાણે આ તે તદ્દન અનુચિત છે. વળી જડવાદ એક બીજી પણ ગેરસમજ પર આધારભૂત છેતે એ છે કે જે ચઢીઆ, હવે તેને ખુલાસો ઉતરતાને આધારે કરવામાં આવે છે, પરંતુ આ સમજણ કારણપરિણામના નિયમથી વિપરિત છે, કેમકે આ દલીલનો દરેક અવસ્થામાં કારણુમાં સમાએલું હોય એ કરતાં પરિણામમાં વધારે

Page #44

૪ર
સમાએલું છે; અથવા ખીજા શબ્દોમાં કહીએ તાપણુ ચાલે કે જેવું કશું જ કારણ મળતું નથી એવાં તત્ત્વા હમેશાં પરિણામની માંહે હાજર્હાય છે. પરંતુ આવી દલીલ ચાલે નહિ. નાનાને આધારે મેટાના ખુલાસે થઈ શકે નહિ. આ બધાનુ પરિણામ એ આવે છે કે જડવાદી જો કે જગતની ઉત્પત્તિ એક અપરિમિત મન વડે થએલી છે એવું માની શકતા નથી, તાપણુ તકારમાંથી શનકાર વડે કરવામાં આવેલી આખી ઉત્પત્તિમાળાને તે માની શકે છે. આ તે અજાયબ જેવી વાત કહેવાય. લાક લખે છે કે “ સાળાં વાનાંમાં જે પ્રથમ વાનુ હુંય તેમાં હવે પછી જેટલી સંપૂર્ણતા હાઈ શકે તેટલી બધી સંપૂર્ણતાના સમાવેશ થએલે હાવા જોઈએ. વળી તેમાં જે કંઇ સંપૂછ્યુંતાન હોય તે તે અન્ય કાઈ વાનાને આપી શકે પણુ નહિ, એ પરથી જણાય છે કે જે સૌથી પ્રથમ સનાતન અસ્તિત્વ હોય તે સ્થૂળ વસ્તુ હાઈ શકે નહિ; ” અથવા ખીજા શબ્દોમાં એમ કહેવાય કે દરેક કારણ તે પુરતું કારણ હેવું જ જોઇએ.
19
૬. જડવાદની વિરૂદ્ધૃ ઉપસહારરૂપ દલીલઃ
મન તથા તેના દરેક વિકરણ પહેલાં જેની હસ્તી હાય, તથા જે સધળા વિચાર સંબંધી સ્વાયત્તશાસન ધરાવતી હે ય, એવી અમુક વસ્તુ હાય છે એવું જડવાદી ધારે છે. પરંતુ એ દેખીતું છે કે આ વાત કદી પણ સાબિત થઈ શકે નહિ; કેમકે જો એવી વસ્તુ હાય તાપણુ જડવાદી તેને વિષે જાણી શકે નહિ. આથી જડવાદીને સ્કૂલ કરવુ પડે છે કે આવી વસ્તુ અજાણી છે, તેમજ જાણી ન શકાય એવી પણ છે. જેને એક જ છેડા ડ્રાય એવી એક સાટીના ખ્યાલ કરવા એ જેટલુ અશકય છે તેટલી જ અશક્ય આવી વસ્તુ છે. છતાં જડવાદી હઠીલા બનીને એવું વિધાન કરે

Page #45

છે કે આવી વસ્તુ ખરેખર હસ્તી ધરાવે છે. જ્યાં વસ્તુ વિષેની જાણ હોય છે ત્યાં તેની સાથે હમેશાં મન વિષેની જાણ પણ જોડાયેલી રહે છે એવી દલીલ કઈને કરવી હોય તે તે કરી શકે; એમ આ બંને પ્રકારની જાણ એકબીજાથી જુદી છે, અને સ્વતંત્ર છે. પરંતુ આવી દલીલ કરવી જડવાદીને માટે અનુચિત છે, કેમકે તેની સમજણ એવી છે કે વરતુ વિષે મારી સાળી જાણ વરતુભેદન પર આધાર રાખે છે. આપણે કહીએ છીએ કે મનની સાથે વસ્તુ સંબંધમાં આવે છે ત્યારે જ તે વિષેની જાણ થઈ શકે છે, તેથી વસ્તુ વિષેની જાણુ વિચાર પર આધાર રાખે છે. જે વસ્તુને આધારે જડવાદી માણસ બુદ્ધિને ખુલાસે કરવાના પ્રયત્નો કરે છે તે વસ્તુ પહેલાં જે બુદ્ધિ ન હોય તો તેને ખુલાસો કદી પણ થઈ શકે નહિ.
વળી જડવાદી એમ કહે છે કે વસ્તુ અનાદિ છે. આ વાત પણ તે સાબિત કરી શકતો નથી. પરંતુ તે સાબિત કરવાના પ્રયત્ન તેણે કરવા જ જોઈએ; કેમકે એ બાબત પર દુનિયાભરમાં સધળો જડવાદ આધારભૂત છે. હવે આ બેમાંની એક વાત માન્યા વગર છુટકે નથી, એટલે તે વસ્તુ અનાદિ છે, કાં તેની ઉત્પત્તિ કરવામાં આવી છે. સ્વયંભૂ હેય એવું વિશ્વમાં કંઈક તો છે,
એ વાત આપણે બધા કબૂલ કરીએ છીએ. ઈશ્વરવાદીઓ માને છે, નિરીશ્વરવાદીઓ માને છે, જડવાદીઓ માને છે, તેમજ સર્વેશ્વરવાદીઓ પણ એ વાત માને છે. રવયંભૂપણુને ખુલાસે કરવાની ફરજ આપણે એકબીજાને પડતા નથી, કેમકે એ વાત સર્વત્ર સ્વીકારવામાં આવે છે, અને જે ગાંડ હેાય તેજ તેને અસ્વીકાર કરે. સવાલ એટલો જ છે કે સ્વયંભૂ શું છે? આ સ્વયંભૂ અસ્તિત્વ મન છે કે વસ્તુ, વ્યતીય છે કે અવ્યકતીય છે, જાણી શકાય કે જાણી ન શકાય એવું છે? વસ્તુ સ્વયંભૂ છે એમ કહેવાનું જ

Page #46

-વાદીને શું કારણ છે? ઈશ્વરને સ્વયંભૂ માનવાનાં ચેકબંધ કારણે
શ્વરવાદી રજુ કરી શકે છે. જુઓ પહેલું વ્યાખ્યાન. જડવાદીને -આજ પ્રશ્ન પૂછવામાં આવે છે ત્યારે તેની પાસેથી એક કારણ મળતું નથી. તે તો માત્ર આપણને એ પ્રશ્ન ગળી જવાનું કહે છે. હવે વસ્તુ અનાદિ છે એવું માનવાને જેની પાસે એકે કારણું નથી, તેણે એમ પણ કબૂલ કરવું જોઈએ કે જડવાદી થવાનો પણ મને અધિકાર જ નથી. દુનિયાભરમાંના જડવાદીઓને પૂછીએ તો વસ્તુને અનાદિ માનવાનું એક જ કારણે તેઓની પાસેથી મળી -શકશે, અને તે માત્ર એ જ છે કે તેઓ એમ ન માને તો તેની ઉત્પત્તિ થયેલી છે એમ તેમને માનવું જ પડે.
અલબત, વસ્તુ અનાદિ છે એવું સાબિત કરવાના કેટલાક પ્રયત્ન કરવામાં આવ્યા છે. દાખલા તરીકે જેને અંત નથી તેની - શરૂઆત હોઈ શકે નહિ એમ કહેવામાં આવે છે; અથવા વસ્તુ
અવિનાશી છે એટલે તેની ઉત્પત્તિ થઈ નહિ એમ પણ કહેવામાં આવે છે. પરંતુ જેને અંત નથી તેની શરૂઆત પણ હોઈ શકે નહિ એવું શા આધારે કહેવામાં આવે છે? વળી વસ્તુ અવિનાશી છે એ પણ શા આધારે કહી શકાય છે? એ ખરી વાત છે કે વસ્તુ અવિનાશી છે એમ આપણે ઘણી વાર કહીએ છીએ અને મેં પણ એવું કહ્યું હોય એ બનવાજોગ છે. પરંતુ એમ કહેવામાં આવે છે ત્યારે તેને અર્થ શું છે? વસ્તુ અવિનાશી છે એ વિધાન સર્વીશે ખરું પડે માટે અમુક શબ્દો ઉમેરવાની જરૂર છે, એટલે
કુદરતી સાધને વડે”. આ શબ્દ ઉમેરીએ તો વિજ્ઞાન તથા ઈશ્વરડાન પ્રમાણે આ વિધાન ખરૂં માલૂમ પડે છે. પરંતુ એથી આગળ વધીને આપણને બીજું કશું પણ કહેવાનો અધિકાર છે જ નહિ. સૌકોઈ માણસ ખુશીથી કબૂલ કરશે કે વસ્તુ પિતે પિતાની ઉત્પત્તિ કરી શકતી નથી, તેમજ પિતાનો નાશ પણ કરી શકતી નથી.

Page #47

પરંતુ જડવાદી તે ઉપર દર્શાવેલા શબ્દો ઉમેરવાનું ભૂલી જાય છે. ભૌતિકશાસ્ત્રને માત્ર કુદરતી બનાવો તથા દેખાવ સાથે સંબંધ હેય છે. આ હદની અંદર એ વાત ખરી હેય કે વસ્તુ અવિનાશી છે, અને વિશ્વમાં જેટલી વસ્તુ છે તેટલી કાયમ રહે છે. પરંતુ, અપરિમિત સરજનહાર શું કરી શકે કે કરી ન શકે એ વિષે ભૌતિકશાસ્ત્ર કશું જ કહી શકતું નથી. વળી એ વિષે કંઈ પણ કહેવાને તેને અધિકાર પણ નથી. . જડવાદીઓ કહે છે કે ઉત્પત્તિને ખ્યાલ કરે એ અશક્ય
છે, તેના જવાબમાં એટલું જ કહેવું બસ છે કે તેને વિચાર તે ઘણું જણે કર્યો છે. વળી એ વિચાર કરનારાઓમાં અને તેને સ્વીકાર કરનારાઓમાં આ દુનિયામાં જે સૌથી બાહેશ શમ્સ ઊભા થએલા છે, તેમાંના ઘણાખરાનો સમાવેશ થઈ જાય છે. ઉત્પત્તિને ખ્યાલ કેઈન પણ થઈ શકે નહિ એ સાબિત કરવા માટે જે જ્ઞાન વિષે જડવાદીઓ કહે છે કે તે અશકય છે તેજ જ્ઞાનની જરૂર પડે. ઉત્પત્તિના વિચારમાં વદવ્યાઘાત હોય તેજ એ વિચાર અશક્ય છે એમ કઈ કહી શકે. પરંતુ કોઈ જડવાદીએ આવું સાબિત કર્યું જ નથી.
પરંતુ તત્વજ્ઞાનના દષ્ટિબિંદુથી જડવાદની સામે સૌથી ગંભીર વધે એ આવીને ઊભો રહે છે કે જ્ઞાન કેવી રીતે પ્રાપ્ત થાય છે તેને લગતા પિતાના અનુમાનની વિરૂદ્ધ જડવાદીઓ હમેશાં પડે છે. આપણે ઉપર જોયું તે પ્રમાણે તે અનુમાન એવું છે કે આપણે સઘળું જ્ઞાન આપણને આપણું ઇદ્રિ દ્વારે પ્રાપ્ત થાય છે. આ અનુમાન હોવા છતાં જડવાદીઓ હમેશાં આવાં આવાં વિધાન કરતા માલૂમ પડે છેઃ (૧) વિશ્વ અનાદિ છે, (૨) તે અણુનું બનેલું છે, અને (૩) વસ્તુ અત્યંત વિભાજ્ય છે. આ ત્રણે વિધાન ખરાં હોય તે પણ તેમાંના એકેની સત્યતા વિષેની જાણ ઈદ્રિયો વડે પ્રાપ્ત થઈ શકે નહિ એ સ્વસિદ્ધ છે. વસ્તુ અનાદિ છે

Page #48

-એવું જે માણસ આપણને હઠથી જણાવે છે તેના તેજ માણસે જણી વાર બીજે પ્રસંગે આપણને એવું પણ જણાવે છે કે આપણું સલા જ્ઞાન વસ્તુભેદન પર આધારભૂત છે, તેથી અનાદિ કાળ કે સનાતન કાળ વિષે આપણને કોઈ પણ જાતને ખ્યાલ પ્રાપ્ત થઈ શકે નહિ.
વળી જડવાદી શક્તિનો ખુલાસો કરવા માટે પણ અશક્ત છે. તેઓ શક્તિના સ્વરૂપને ખુલાસો કરી શકે એવી આશા તો આપણે નજ રાખી શકીએ; પરંતુ વસ્તુ તથા શક્તિના પરસ્પર સંબંધ વિષે આપણે ગ્રહણ કરી શકીએ એવો ખુલાસે તેમણે આપણને આપવો જ જોઈએ. આ બાબતની જાત જાતના ખુલાસા આપવામાં આવ્યા છે, પરંતુ તે એકબીજાને મળતા આવતા નથી, એટલું જ નહિ પણ બુદ્ધિ તથા વિજ્ઞાનના નિયમો પ્રમાણે તે અનુચિત માલૂમ પડે છે. દાખલા તરીકે ઘણાખરા જડવાદીઓ એવું વિધાન કરે છે કે શક્તિ તે વસ્તુમાં અધ્યાહાર રહેલી છે, તેથી વસ્તુ તેના સ્વરૂપ પ્રમાણે સક્રિય છે. પરંતુ આ દલીલ વડે ભૌતિકશાસ્ત્રના એક પાયારૂપ નિયમને નકાર કરવામાં આવે છે. ન્યુટન કહે છે કે “કઈ પણ પદાર્થ પર કોઈ બાહ્ય શક્તિ અસર ન કરે ત્યાં સુધી તે આરામની સ્થિતિમાં હોય તે તે તે સ્થિતિમાં કાયમ રહે છે, અથવા તે એક સીધી લીટીમાં હીલચાલ કરતે હેય તે તેજ દિશામાં ગતિ કરતો ચાલુ રહે છે.” એરિસ્ટોટલના વખતથી માંડીને આ નિયમ જાણીતું છે, અને અનુભવ વડે તેની સત્યતા સાબિત પણ કરવામાં આવી છે, માટે વસ્તુ સક્રિય નથી પણ નિષ્ક્રિય છે. તેને મનનાં લક્ષણો વડે વેન્દ્રિત કરવામાં આવે છે, ત્યારે જ તે સક્રિય હોય એવી રીતે તેનું વર્ણન થઈ શકે.
કુદરતમાં વ્યવસ્થા છે, નિયમો છે તથા સંમેળ પણ છે, પરંતુ જડવાદને આધારે આ બાબતને ખુલાસો આપી શકાય એમ

Page #49

૪૭
"
}
નથી. પહેલા જ વ્યાખ્યાનમાં આ બાબત વિષે ચર્ચા કરવામાં આવી છે, એટલે હવે તે વિષે કઈ કહેવાની જરૂર નથી. પરંતુ જીવન કેવી રીતે ઉપસ્થિત થયું એ વિષે પણ જડવાદી ક્રાઈ પશુ જાતને ખુલાસા આપી શકતા નથી. હું તે કાઇ વનશાસ્ત્રી નથી, એટલે · Spontaneous Generation ' અથવા આપે।આપ થતી જીવનની ઉત્પત્તિને લગતાં જે અનુમાન ચાલી રહેલાં છે તે વિષે હું પુરી રીતે વાર્ફ થયા નથી, છતાં વનસ્પતિરૂપી જંતુની મદદ વિના કાષ્ઠ માણુસે નિરિન્દ્રીય વસ્તુને વનસ્પતિમાં ફેરવી નાખી હોય, અથવા પ્રાણીરૂપી જંતુ વિના વનસ્પતિરૂપી વસ્તુને પ્રાણીના રૂપમાં ફેરવી નાખી હાય તા એવા દાખલે મારી જાણુ બહાર છે. વળી મારી જાણ પ્રમાણે વિજ્ઞાનશાસ્ત્રીઓએ સદરહુ અનુમાન હવે તેા છેડી દીધેલુ હોય એમ લાગે છે. જીવનને ખુલાસા કરવા માટે વસ્તુમાં સમાયેક્ષા નથી એવા પરાક્રમની જરૂર વિજ્ઞાનને પડે છે. જીવન કેવી રીતે અને કેવા સજોગામાં ઉપસ્થિત થાય છે એ બેશક, વિજ્ઞાનના દૃષ્ટિબિંદુથી અતિ મહત્ત્વને તેમજ વિશેષ રસિક પ્રશ્ન છે; પર ંતુ ધર્મના દૃષ્ટિબિંદુથી તેનું મહત્ત્વ આપ્યુ જ લાગે. ઇશ્વર છે એ વિષે જેમને ખાતરી છે તેમને આ બાબત સંબંધી ચિંતા નામે નથી. ઈશ્વર કેવા સંજ્ઞેગેામાં જીવન ઉત્પન્ન કરે છે તેની શોધખેાળ જીવનશાસ્ત્રીએ કરે તેની રાહ જોવાને ઈશ્વરવાદીઓ તા ખુશી છે; કેમકે તેઓ જાણે છે કે એ સંજોગેા શેાધી કાઢવામાં જીવનશાસ્ત્રીઓને સફળતા સાંપડે તાપણુ એટલા જ કારણથી ઈશ્વરની હસ્તી માનવાની આવશ્યકતા માછી નજ લાગે.
પરંતુ જીવનના કરતાં જડવાદને માટે મન તથા ચેતનાની આબતમાં વધારે ગુંચવણુ સમાએલી છે. જડવાદીઓ એવી દલીલ કરે છે કે મગજમાંનાં તત્ત્વાની સ્થિતિમાં ફેરફાર થવાયી વસ્તુભેદન,

Page #50

૪૮
યાદદાસ્ત, મુદ્ધિ, લાગણી તથા ઇચ્છા ઉદ્ભવ પામે છે, પરંતુ આ ભારે વિધાનના કાઈ પણુ જાતના ખુલાસેા હજી સુધી સુચવવામાં આવ્યા જ નથી. મહાન જડવાદી પ્રૉફેસર ટિંડાલના આ શબ્દો હજી પણ ખરાજ લાગે છે કે “ મગજનાં તત્ત્વાની હીલચાલમાંથી ચેતનાને લમતી ખીનાએ કેવી રીતે બનવા પામે છે તેના ખ્યાલ થઇ શકતા જ નથી. માણુસની ચેતનાના ક્ષેત્રમાં અનુભવવામાં આવેલી એક પણ મીનાને ખુલાસા હજી સુધી જડવાદે પુરા પાડયા જ નથી.
39
પરંતુ ઇશ્વરવાદીના દૃષ્ટિબિંદુથી જડવાદને મેટામાં મેટા જે એ વાંધા નડે છે તે વિષે કંઇક કહેવાનું હજી બાકી છે :
(૧) સમસ્ત માણુજાતને જે નીતિનું ભાન થાય છે તે જડવાદીની આડે આવે છે. ખરાખેાટા વચ્ચેના ભેદ કેવી રીતે સમજવામાં આવે છે એ વિષે જડવાદને આધારે કાઈ પણ જાતનેા ખુલાસે આપી શકાય એવું નથી. જ્યાં કૅવળ ભૌતિક નિયમા માનવામાં આવે છે ત્યાં પાપના કશે અર્થ નથી. છતાં ખરાખેાટાની વચ્ચે માણુસજાત હમેશાં પસદગી કરે છે. આ ભેદ વિષેની સમજણુ તેમજ આ પસંદગી વાસ્તવિક ખાખતા છે એવુ' સમસ્ત માણુસજાતની પ્રેરકબુદ્ધિ કબુલ કરે છે. વિશ્વના ખુલાસાને અર્થે રજી કરવામાં આવેલી જે કાઈ વિચારસરણીમાં આ વાનાંની અવગણના કરવામાં આવે છે તેને વિશ્વના સાચા ખુલાસા તરીકે કાઇ પણુ હિસાબે સ્વીકારી શકાય નહિ.
(૨) માણુસ સ્વભાવે ધાર્મિક પ્રાણી છે. તેને અમુક આત્મિક અગત્યનું ભાન હેાય છે, અને ઈશ્વરને અભાવે એ અગત્યાને પુરી પાડી શકાય એમ નથી. ઈશ્વરની હસ્તીનેા નકાર કરવામાં આવે છે, આત્માના અમરપણાને નકાર કરવામાં આવે છે, અને માત્ર

Page #51

જે દશ્ય ક્ષણિક હેય તેની જ હતી કબૂલ રાખવામાં આવે છે, ત્યારે ધર્મ ન જ માયારૂપ બને છે. જાવાદ બુદ્ધિ, ધર્મ તથા નીતિને જગતમાંથી તિલાંજલી આપીને રવાના કરી દે ત્યારે જ તે આખરે સ્થાપિત થઈ શકે. એમ થાય ત્યારે જ જડવાદીઓને આખી દુનિયાને કબજે મળે, પણ એવી દુનિયા તે કેાઇના કશા કામમાં આવે નહિ. છેલ્લે ફરીથી વિધાન કરવાની રજા લઉં છું કે વ્યવસ્થા, જીવન, મન, નીતિ અથવા ધર્મ એ પૈકી એક ભૌતિક કારણના પરિણામે ઉપસ્થિત થયું હોય એવું સાબિત કરવામાં આવ્યું નથી અને કદી સાબિત કરવામાં આવશે પણ નહિ.
૭. ચર્ચા અને મનન કરવાના પ્રશ્નો
૧. જડવાદ અને ભૌતિકશાસ્ત્ર: જાવાદની તેના વિસ્તૃત અર્થ પ્રમાણે ચર્ચા કરશે, અને
તેના પરિણામનું મનન કરે. ૨. જડવાદની વ્યાખ્યાનું મનન કરે.
જડવાદી અને કલ્પનાવાદી વિચારસરણ વિષે ચર્ચા કરે. જડવાદ તથા ભૌતિકશાસ્ત્રની દષ્ટિએ ધૂળ વસ્તુની ચર્ચા કરે. જડવાદી વિજ્ઞાનનો વેશ ધારણ કરીને જે દલીલ કરે છે તે
વિષે ચર્ચા કરશે. ૬. જડવાદ તથા જડવાદી અનુમાનોએ ભૌતિક જ્ઞાનની પ્રગતિ
થવામાં કેવી રીતે ફાળો આપે છે? ૭. ભૌતિક દુનિયા સંબંધીનું અજ્ઞાન તત્વજ્ઞાન તથા ઈશ્વર
જ્ઞાનને હાનિકારક છે એ વિષે ચર્ચા કરે. ૮. ફેટિશ પૂજા આદિકાળનાં મનુષ્યની શક્તિહીન સ્થિતિ પર
અવલંબે છે એ વિષે ચર્ચા કરે.

Page #52

૯.
૨૦
સ્થૂળ વસ્તુની ઉત્પત્તિ વિષે જડવાદ અને બાઇબલનું શિક્ષણ
સરખાવે.
૨. પ્રાચીન જડવાદ :
(૧) ચીની જડવાદ :
૧૦. જે વિચારસરણીમાં ઇશ્વરની અવગણુના કરવામાં આવે છે તેમાંથી કઇપણ પ્રકારના જડવાદ ઉદ્ભવ પામવાના સંભવ છે એ નિવેદન વિષે ચર્ચા કરી.
૧૧. ચેન્જ ચાઉના જડવાદી મત પ્રમાણે માણુસની ઐહિક તથા પારલૌકિક સ્થિતિનું મનન કરે. (૨) હિંદી જડવાદ :
૧૨. ચાર્વાકવાદ વિષે ચાઁ કરા.
૧૩. કાલ્પનિક તથા વ્યાવહારિક તત્ત્વજ્ઞાનને એક ખીજા સાથે નિષ્ટનેા સંબંધ છે એ દાખલા આપીને સમજાવે,
૧૪. ઉપઃની વાત વિષે પાશ્ચાત્ય તત્ત્વજ્ઞાનનેા દાખલા આપા અને તેના પરિણામનું મનન કરો. (૩) શ્રીક જડવાદ :
૧૫. ચાર્વાકવાદી
અને ગ્રીક વિજ્ઞાની તથા તત્ત્વજ્ઞાનીની તત્ત્વા તે લગતી માન્યતાની સરખામણી કરી. ૧૬. ડીમેાક્રીટસના શિક્ષણુનું મનન કરે.
૧૭. દિક્ તથા અર્જુને આધારે ડીમાક્રીટસ વિશ્વના ખુલાસા કરવાના પ્રયત્ન કરતા હતા એ વિષે ચર્ચા કરી.
૧૮. ડીમેાક્રીટસ વસ્તુભેદનને ખુલાસા ધ્રુવી રીતે કરતા હતા? ૧૯. અણુઓને ચલાયમાન કરવા માટે ડીમાક્રીટસ એક નર્યાં જ યાંત્રિક, અચેતન અને હેતુહીન આવશ્યકતાને આશ્રય લે છે એમ કહેવાનુ પ્રયેાજન શું?

Page #53

૫૧
૨૦. વસ્તુબોધનવાદ અને સંશયવાદ હમેશાં પિતાની માને ભરખી
જાય છે એ નિવેદન વિષે ચર્ચા કરે. ૨૧. ડિમોક્રીટસ દિફ અને અણુ સિવાય કંઈ વાસ્તવિક નથી એમ
કહેતો હતો એ વિષે ચર્ચા કરે, અને તેના પરિણામનું
મનન કરે. ૨૨. ગ્રીક જડવાદની વિરૂદ્ધમાં સેક્રેટીસ તથા કેવા વિચાર
રજુ કરતા હતા? ૨૩. ઉત્પત્તિના કામ વિષે આનાક્ષઆગરાસ કેવું શિક્ષણ આપતા હતા? ૨૪. જેટલાં દયે પૃથ્વીમાં જોવામાં આવે છે તે અમુક મૂળ
વિચારનાં પ્રતિરૂપ દશ્યો છે એ પ્લેટના શિક્ષણ વિષે
ચર્ચા કરે ૨૫ એરિસ્ટોટલ જડવાદને સામનો કેવી રીતે કરતે હો? ૨૬. એરિસ્ટોટલ કે લેટ એ બેમાંને એક જડવાદ પર સંપૂર્ણ
વિજય મેળવી શક્યો નહિ તેનું કારણ શું? ૨૭. એપિકયુરીઅન વિચારસરણી વિષે ચર્ચા કરશે. ૨૮. જે ત્રણ પ્રશ્નોને ખુલાસો જડવાદ કરી શકતો નથી તેનું મનન
કરે. ૨૯. વસ્તુ અનાદિ છે એ બુદ્ધિ પ્રમાણે અનુચિત છે એ વિષે
ચર્ચા કરો. ૩૦. અણુના મળી જવા વિષે જડવાદી દલીલેનું મનન કરે. ૩૧. એપિક્યુરીઅન મતવાદીઓ દેવને તેમજ દૈવને માનવા ઈચ્છતા
ન હતા તેનું શું પરિણામ આવ્યું? ૩૨. વિશ્વની ઉત્પત્તિ વિષે એપિકયુરસ કેવો ખુલાસો કરતા હતા? ૩૩. આત્માના અમરપણાને નફાર કરવાથી એપિકયુરીઅન વિચાર
સરણીમાં કેવું પરિણામ આવ્યું1 ખ્રિરતી મત સાથે એને મુકાબલો કરે.

Page #54

૩. અર્વાચીન જડવાદ: ૩૪. મંડળીની વિચારણામાં સર્વેશ્વરવાદ કેવી રીતે દાખલ થયો ? ૩૫. સોળમા સૈકામાં સ્વતંત્રપણે વિચાર કરવાના પ્રયત્નનું શું પરિણામ આવ્યું?
(૧) અંગ્રેજ જડવાદ : ધર્મ કેવી રીતે ઉદ્દભવ પામે તે વિષે મસ હેન્સ શું | શિખવતો હતો ? ૩૭. “ સામાજિક ઠેકા” વિષે ચર્ચા કરે. ૩૮. હે મ્સને તત્વજ્ઞાનનું મનન કરો. ૩૯. વસ્તુના સ્વરૂપ વિષે હેન્સની માન્યતા વિષે ચર્ચા કરે.
(૨) કેચ જડવાદ : ૪૦. લા મેટ્રી ઈશ્વર વિષે શું શિખવતો હતો? ૪૧. મગજ તથા આત્મા વિષે લા મેટ્રીના શિક્ષણનું શું પરિ
* |મ આવે તેની ચર્ચા કરો. ૪૨. વૈન હેબાક ઇશ્વરની હસ્તી વિષે શું શિખવતા હતા? ૪૩. ઈશ્વરને સ્થાને હેબાક “વસ્તુ તથા ગતિ” રજુ કરે છે એ
વિષે ચર્ચા કરો. ૪૪. બાકના માણસ વિષેના શિક્ષણની ચર્ચા કરે. ૪૫. “સદાચાર એ વસ્તુતઃ અન્યોના આનંદ વડે જાતે સુખી થવાની માત્ર એક કળા છે,” એ નિવેદન પર ટીકા કરે.
૪. જડવાદની લોકપ્રિયતાનાં કારણે : ૪૬. “ જડવાદ અંગે નર્યો સંશયવાદ પસરી જાય છે” એ નિવેદન
સમર્થન કરે. ૪૭. જે કારણેથી હરકોઈ જમાને જડવાદના જોખમથી નિરાળો
રહી શકતો નથી તે કારણોની ચર્ચા કરો.

Page #55

૫૩
૫. જડવાઢના સમર્થનમાં કરવામાં આવતી દલીલે :
૪૮. જડવાદના સમર્થનમાં કરવામાં આવતી પહેલી દલીલ વિષે ચર્ચા કરે.
૪૯. જડવાદના સમર્થનમાં કરવામાં આવતી ખીજી દલીલનું ખંડન કરીશ. ૬. જડવાદની વિરૂદ્ધ ઉપસંહારરૂપ દલીલ:
૫૦. સ્થૂળ વસ્તુ અજાણી છે એ જડવાદની દૃષ્ટિએ સાબિત કરી. ૫૧. આખરે સ્થૂળ વસ્તુ બુદ્ધિ પર અવલખે છે એ નિવેદનનું
મનન કરે.
પર. વસ્તુ સ્વયંભૂ છે એ માન્યતાનું ખંડન કરી. ૫૩. વસ્તુ અવિનાશી છે એ નિવેદનની તુલના કરો. ૫૪. કાઈ કહે કે ઉત્પત્તિના ખ્યાલ પામવા અશકય છે તે તેને તમે શે! જવાબ આપશે?
૫૫. જ્ઞાન કેવી રીતે પ્રાપ્ત થાય છે એને લગતા જડવાદના અનુમાનની વિરૂદ્ધ જડવાદ પેાતે જ જાય છે એમ કહેવાનું કારણ શું ? પ૬. વસ્તુ અને શક્તિના પરસ્પર સંબંધ વિષે જડવાદ ક્રા ગોટાળા કરે છે?
૫૭. વસ્તુ સક્રિય નથી એવું સાબિત કરી.
૫૮. આપે।આપ થતી જીવનની ઉત્પત્તિ ” સંબંધી શું સમજવું?
""
૫૯. માણસની ચેતનાનેા ખુલાસા કરવાને જડવાદ ઐશક્ત છે એ નિવેદન વિષે વિચાર કરી.
૬૦. જડવાદને નડતા મેાટામાં મોટા વાંધા વિષે ઈશ્વરવાદીના દષ્ટિબિંદુથી ચર્ચા કરા.
૬૧. ધર્મ'ની દૃષ્ટિએ જડવાદની નિષ્ફળતા દર્શાવેા.

Page #56