Kalyan 2007 12 Ank 09

Author(s): Kirchand J Sheth, Manoj K Sheth
Publisher: Kalyan Prakashan Mandir

Page 4

કલ્યાણની કેડીએ
૦ પૂ. આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય પૂર્ણચન્દ્ર સૂરીશ્વરજી મહારાજ દાતા અને વાચકના હાથની મુદ્રા શું સૂચવે છે ? एकेन तिष्ठताधस्तादन्येनोपरि तिष्ठता, दातृयाचकयोर्भेदः कराभ्यामेव सूचितः એકનો હાથ છે નીચો, ઉંચો તો હાથ અન્યનો, દાતા-ચાચકનો ભેદ મુદ્રાથી જ કળાય આ.
મેઘનું માન-સન્માન આકાશના ઓવારે કયા કારણે અને સાગરનું સ્થાન પૃથ્વીના પાટલે કયા કારણે ?. આ સવાલનું સમાધાન શોધવાનો પ્રયાસ થાય, તો સંસ્કૃત-સુભાષિતોના અભ્યાસી વિચારક વિદ્વાનોને કદાચ દાતાની દિવ્યતા અને યાચકની લઘુતા સૂચક એવો જવાબ જડી આવે કે, મેઘ જળદાતા છે, એથી એને આકાશના ઓવારે સ્થાનમાન મળે છે, અને યાચક એવો સાગર સંગ્રહશીલ હોવાના કારણે જ એને પૃથ્વીના પાટલે સ્થાન પ્રાપ્ત થાય છે. બંનેની પાસે જળનો ભરપૂર ભંડાર વિધમાન હોવા છતાં એક ઉદાર છે, બીજો કૃપણ છે, આવા ગુણ-દોષના કારણે જ મેઘનું માનભર્યું સ્થાન આકાશમાં છે, જ્યારે સાગરને પૃથ્વીના પાટલે પડ્યા રહેવું પડે છે.
એક દૃષ્ટિએ વિચારીએ, તો મેઘ કરતાં પણ સાગર પાસે જળ-સંપત્તિ વધુ છે. એથી જળસંપત્તિના કારણે જ સ્થાન-માન મળતું હોત, તો એનો પહેલો અધિકારી સાગર જ ગણાત. પરંતુ સ્થાન-માન અપાવનાર તત્ત્વ માત્ર સંપત્તિ જ નથી, પણ મુખ્યત્વે સંપત્તિ સાથે જોડાયેલી ઉદારતા જ છે. માટે મેઘ મહાન ગણાય છે. અને સાગર કૃપણના કાકા તરીકેના કલંકને પાત્ર ઠરે છે.
દાતા અને યાચકની પરિભાષામાં વિચાર કરીએ તો મેઘ દાતાના સ્થાને છે. એકમાં ઉદારતાની અવધિ જોવા મળે છે, બીજામાં લોભની છેલ્લી માત્રા દૃષ્ટિગોચર થાય છે. બંને “જલધર' હોવા છતાં દાનની દિવ્યતાના યોગે મેઘ મીઠા પાણીની માલિકી ધરાવે છે અને લોભના પાપે સાગરના ભાગે આવતું મીઠું પાણી પણ ખારું દૂધ બની જતું હોય છે. ઉદાર એવો મેઘ આપવા માટે જ સાગર પાસેથી જળગ્રહણ કરે છે, એથી એ જળ ખારું હોવા છતાં મીઠા જળમાં પલટાઈ જાય છે, જ્યારે સંગ્રહ કરી રાખવા જ સંઘરાખોર તરીકે સાગર મીઠું જળ ગ્રહણ કરે છે, તો પણ એ ખારું બની જાય છે. દાનનો આ કેવો પ્રભાવ અને લોભનો આ કેવો વિપાક ? - પ્રસ્તુત સુભાષિત દાતા અને યાચક વચ્ચેનો ભેદ, એમના હાથને વરેલી મુદ્રા દ્વારા જ સૂચવતા ખૂબ જ સુંદર વાત કરી રહ્યું છે. એનો સંદેશ છે કે, એકનો હાથ નીચો હોય છે, બીજાનો હાથ ઊંચો હોય છે, હાથની આ જાતની સ્થિતિ-મુદ્રા પરથી જ એવું સૂચિત થઈ જાય છે કે, યાચક નીચો છે અને દાતા ઊંચો છે. - વ્યવહારમાં પણ કોઈની પ્રશંસા કરતા એમ કહેવાય છે કે, એનો હાથ ઊંચો છે. તેમજ આથી વિપરીત અવસ્થાને સૂચવવા એમ કહેવાય છે કે, એનો હાથ નીચો છે. આમ, ઊંચો હાથ પુણ્યોદયનો પ્રતીક છે, નીચો હાથ પાપોદયની ચાડી ખાય છે.
દાતા અને યાચકના હાથને વરેલી મુદ્રા પર બરાબર વિચાર કરવા જેવો છે. એ મુદ્રા પર બરાબર મનનમંથન કરીએ, તોય દાતાની પુણ્યપ્રચુરતા અને યાચકની પાપ-પ્રચુરતાનો સ્પષ્ટ ખ્યાલ આવી ગયા વિના ના રહે, જોવા જઈએ તો દાતા-ચાચક બંનેના હાથ દેવા-લેવાની એ પળે લંબાયેલા જોવા મળતા હોય છે. કેમકે, દાન કરવું હોય, તો જેમ બે હાથ લંબાવવા પડે, એમ દાનગ્રહણ કરવું હોય, તો યાચક માટે પણ બંને હાથ લિંબાવવા પડતા હોય છે. આમાં હાથના પ્રસારણની પ્રક્રિયા એક સમાન હોવા છતાં હાથની મુદ્રામાં સ્થિતિમાં - પડી જતો હોય છે, એ ક્રુર જ એકને દાતા તરીકેના સન્માનને, તો બીજાને યાચક તરીકેના અપમાનને પાત્ર ઠરાવતો હોય છે. દાન કરવા માટે દાતાએ લંબાવેલા બે હાથની સ્થિતિ ઊંચી હોય છે, જ્યારે યાચકે લંબાવેલા બે હાથની
_૨ : કલ્યાણ : ૬૪૯, ડિસેમ્બર ૨૦૦૭, કારતક વદ ૨૦૬૩