________________
સ્મરણ:- પ્રથમ તો પ્રભુના સ્મરણુ સદ્ કાળમાં, સ` સ્થળમાં, અને સવ પ્રસંગમાં સાધ્ય બનવું પછી ખીજું.
દૃઢ થતાં જેવી
મનનઃ– અસ્તિત્વ વિષેનું જ્ઞાન મન એ દિશામાં આપે।આપ વળે છે. રીતે સાપને તેજસ્વી પદાર્થ દેખાતાં તે એ તેજના પદાર્થ તરફથી પેાતાની ષ્ટિ બીજે કાંઈ ફેરવી શકતા નથી તેવી રીતે મનને પણ અસ્તિત્વનું ખરાખર ભાન થતાં બીજે કાંઈ તે રાકાઇ શકતુ નથી.
અસ્તિત્વનું સર્વ ભૂતમાં જોઈએ તે
ત્રીજું—નિર્દિધ્યાસન: સ્મરણ-મનનથી જે સ્વાદ આવે છે તેના પુનઃ પુનઃ ઉપભોગ કરવા તેનું નામ નિદિધ્યાસન છે. આ સ્મરણુ, મનન અને નિદિધ્યાસન એ ત્રણ એકાગ્રતાના ખાસ ઉપાયા છે.
મનને એકાગ્રતાના માર્ગોમાં લાવવામાં અતરાયરૂપ શું છે ? મનના સંકલ્પ–વિકલ્પ તેા નિરંતર ચાલુ હોય છે અને તેથી મન અસ્થિર બને છે. આના ઉપર કાબુ આવતા નથી એના કારણમાં મુખ્યત્વે જિહ્વા અને ભાગેદ્રિય એ એ ઈન્દ્રિયાનુ પ્રાખય છે. ભાગે દ્રિય ઉપર સ્હેજે કાબુ મેળવી શકે છે પણ જિહ્વા-રસનેદ્રિયનું દમન થઇ શકતું નથી. કાઇ ન ંદા કરતું કે કડવું વેણ ઉચ્ચારતું આવે કે લૂલીખાઈ (જીભ ) તેના પ્રતિકાર કરવાને તરત જ લલચાય છે. એ જીહવા ઈંદ્રિય વશ થતાં નિદ્વા કે પ્રશંસા મનને ચંચળ કરી શકતાં નથી.
આહારની સાથે ધર્માંને પણ સંબંધ છે. આહાર જો અતિ સાવધાનપણે ન કરવામાં આવે તેા ધર્મોના નાશ થઈ જાય છે એક વ્યકિત લસણુ ખાતી ન હોય તેજ લસણુ ખવડાવ્યાથી તેને આખા દહાડા શરીરમાં દાડુ ઉઠયા કરે છે *અને આખા દહાડામાં ધ` કા` થઈ શકતું નથી. ક્રોધી માણસ જો ડુંગળી લસણ ઇત્યાદિ તામસી આહારને પિત્તને વધારનાર ચીજોના વિશેષ આહાર કરે, કામીજન
ઉત્તેજક
જો
કલ્યાણુ : જુલાઈ ૧૯૬૧ : ૨૫
મિષ્ટાન્ન અને કામેાત્તેજક ચીજોનાવ પ્રમાણમાં ઉપયોગ કરે, લાભીજન જો અધિક તીખુ ભેાજન લે, અહંકારી જો મસૂરની દાળ વધારે ખાયા કરે, સંસારાસકત વ્યકિત જો ખટાશનું અધિક સેવન કરે, અને અભિમાની મનુષ્ય જો અધિક ખારૂં' ખાયા કરે તે તેમનું એ કાં અણુસમજી બાળકના જેવું હાઈ, મન સયમમાં અને તેથી કરીને એકાગ્રતામાં અંતરાયરૂપ થઇ પડે છે.
મન અંતર્મુખ થયા વગર તે એકાગ્ર અને જ નહિ. સ્મરણુ-કીન-જપ એ બધાથી મન અંતર્મુખ થાય છે. સમીપમાં કોઈ ન હોય તાજ એકાગ્ર થઈ શકાય એવું નથી, મનરૂપી ઘેાડા ધૂમ્યે જ જાય છે. નિર્જન સ્થાનમાં હા કે ઘરના દ્વાર બંધ કરીને એકાંતમાં એકલા બેસે અથવા તે સ સંગના ત્યાગ કરીને અરણ્યમાં જઈને રહે એથી એકાંતવાસ થાય તે ખરા પરંતુ એકાગ્રતા માટે મૂળ વાત તેા એ જ છે કે મન અંતર્મુખ બનવું જોઈએ. ખાકી નિન વાસમાં પણ મન બાહ્ય વિચારમાં ભટકતું હાય તા એકાગ્રતા સિધ્ધ થતી નથી.
મનના નિરોધ માટે શાસ્ત્રકારોએ અભ્યાસ અને વૈરાગ્ય' અને પ્રભુ ભક્તિ એ ત્રણ સાધના બતાવેલ છે.
અભ્યાસ-મનને સ્થિર કરવાને માટે વારંવાર તેને એક વિષયપર ટકાવી રાખવાના પ્રયત્ન કરવા તેનુ નામ અભ્યાસ.
બૈરાગ્ય–કામિની–કાંચન, આદિ વિષયમાં તથા સ્વર્ગાદિ વિષયમાં તૃષ્ણારહિત થઇ ચિત્તની રાત્ર રહિત સ્થિતિનું નામ બૈરાગ્ય, સંસારના નાશની ઇચ્છા પ્રબલપણે રહેવી તેનુ નામ બૈરાગ્ય.
ચિત્તને એક નદીની ઉપમા આપેલી છે. તેના એ પ્રવાહ વહે છે એક પ્રવાહ ક્લ્યાણકારી પ્રવૃત્તિ તરફ અને બીજો પ્રવાહ અકલ્યાણકારી(પાપવાળી) પ્રવૃત્તિ તરફ. વિવેક માર્ગનું અનુસરણ કરવાવાળી ધારા કલ્યાણકારી અને અવિવેકરૂપી માનું અનુ સરણ કરવાવાળી ધારા પાપેાની તરફ વહે છે.
પ્રભુની ભક્તિ પણ મનને સ્થિર રાખવામાં અનન્ય આલેખન છે.
