Jain Dharm Prakash 1947 Pustak 063 Ank 09

Author(s): Jain Dharm Prasarak Sabha
Publisher: Jain Dharm Prasarak Sabha

Page 8

૨૧૦
શ્રી જેન ધર્મ પ્રકાશ
[ અશાહ
કરાતું હોય તેને કર્યું કહેવાથી બીજે દોષ એ આવે છે કે-જે વસ્તુ વિદ્યમાન હોય તેના માટે કરવામાં આવતી બધી ય ક્રિયા નકામી છે કારણ કે ક્રિયાદ્વારા જે વસ્તુ તૈયાર કરવી છે તે તો વિદ્યમાન છે જ. જેમ કોઈ માણસની પાસે સુંદર મકાન તૈયાર હોય અને ઇટ-ને-લાકડાં આદિ વસ્તુઓના ઢગલા કરતો હોય તે જેમ નકામું છે, તેમ ઘડે વિદ્યમાન હોય તો પછી માટી લાવવી, પલાળવી, ગુંદવી, પીંડ બનાવી ચાક ઉપર ચઢાવવું વિગેરે ક્રિયા નિષ્ફળ જ કહી શકાય.
ત્રીજો દેષ કૃત–વિદ્યમાનની ક્રિયા કહેવી તે પ્રત્યક્ષ વિરોધ છે, કારણ કે ઉત્પત્તિના વખતે અવિદ્યમાન પ્રથમ નહોતું તે કાર્ય થતું દેખાય છે, માટે ક્રિયમાણું અકૃત જ હોઈ શકે છે અને જે ક્રિયાના આરંભમાં જ કાર્ય થાય છે એમ માનવામાં આવે છે તે તદ્દન અસંગત છે. સર્વજન પ્રત્યક્ષ છે કે કાર્યનો આરંભ અને સમામિના વચમાં ઘણું જ અંતર હોય છે. માટીને પિંડ ચાક ઉપર ચઢાવ્યો કે તરત જ ઘડે દેખાતો નથી. અથવા તો મશીનમાં રૂ નાંખ્યું કે તે જ ક્ષણે કપડું વણાઈને તૈયાર થતું નથી પણ લાંબા વખતે ક્રિયાને અંતે કાર્ય થતું દેખાય છે. ચાક ઉપર માટીને પિંડ ચઢાવ્યા પછી શિવક-સ્થાસ-કેશ-કુશુલ આદિ સમયમાં પણ ઘડે જણાતો નથી પણ લાંબા કાળના અંતે ઘડે દેખાય છે માટે ક્રિયાના કાળમાં કાર્યની ઉત્પત્તિ માનવી તે ઠીક નથી પણ ક્રિયાની સમાપ્તિ પછી કાર્યની ઉત્પત્તિ માનવી તે જ ગ્ય છે.
આ પ્રમાણેની જમાલીની માન્યતાથી એ ફલિત થાય છે કે પોતે અસતઅવિદ્યમાન હોય છે તે થાય છે પણ સ-વિદ્યમાન હોય છે તે થાય છે એમ માનતા નથી અર્થાત્ પોતે અસતકાર્યવાદી છે. ત્યારે પ્રભુને સિદ્ધાંત વિચારતાં સતકાર્યવાદીપણું દષ્ટિગોચર થાય છે. ક્રિયાનો આરંભ અને કાર્યની ઉત્પત્તિ એક જ સમયમાં થાય છે. ભિન્ન સમયમાં ભિન્ન કાર્યનો પ્રારંભ અને તેની સમાપ્તિ થાય છે. આ પ્રમાણે પ્રત્યેક ક્ષણમાં ભિન્ન ક્રિયાને આરંભ તથા ભિન્ન કાર્યની ઉત્પત્તિ થાય છે. એક કાર્યને માટે બીજા સમયની પણ જરૂરત રહેતી નથી તે પછી ઘણા સમયની તો વાત જ શી કરવી? અર્થાત બે સમય મળીને એક કાર્ય કરતા નથી. ક્રિયાના આરંભસમયમાં કાર્ય ન હોય અને બીજા સમયમાં દેખાય એમ બની શકે નહિ. કોઈપણ સમયની ક્રિયા કઈ પણ પ્રકારના કાર્ય વગરની નથી. દરેક સમયમાં કાર્ય હોય છે અને તે સમય બદલાતાં બદલાય છે. એટલે કે, પ્રથમ સમયનું કાર્ય બીજા સમયમાં હોતું નથી કે રહેતું નથી. અને તે (ભવન) થવાના સ્વભાવવાળા દ્રવ્યની દ્રષ્ટિથી સત છે પણ ખરભૃગની જેમ અસત્ નથી. ભિન્ન ભિન્ન સમયમાં થવાવાળાં કાર્યો પરસ્પર સર્વથા ભિન્ન નથી, કારણ કે કાર્યમાત્ર પરિણમે છે અને તે પરિણામી દ્રવ્યના છે, જે સત્ સ્વરૂપે ઓળખાય છે. કાર્યમાત્રમાં કારણ કેઈ પણ અવસ્થામાં પરિણત દ્રવ્ય હોય છે. પૂર્વ કાર્ય( પરિણામ )ને નાશ અને ઉત્તરકાર્યની ઉત્પત્તિમાં કાર્યભેદે ભેદ