________________
અંક ૯ મે ] માનસશાસ્ત્ર અને ધર્મ
૨૧૫ નિયમો તૂટી ગયા છે. માણસ ધર્મ અને નીતિને બાજુએ મૂકે છે, યથેચ્છ પ્રવૃત્તિ કરે છે, અને બચાવ એવો કરે છે કે પોતે નિરુપાય છે, ઊંડાણમાં શુદ્ર વૃત્તિઓ રહે છે, તેનો સામનો કરવો અશકય છે, સામનો કરવા જતાં શારીરિક અને માનસિક સમતોલપણું પોતે ગુમાવે છે અને દુઃખી દુઃખી થઈ જાય છે. હાલના પશ્ચિમાત્ય સાહિત્યમાં પણ આ જ ભાવ ભરેલો જોવામાં આવે છે.
અપ્રજ્ઞ મન એટલે શું? માણસના મનના ઊંડાણમાં જે વાસનાઓ ભરેલ છે તે શું બધી ક્ષુદ્ર છે? શું માણસ તેનો દાસ છે? તેને રોકવાની કે સુધારવાની શું કાંઈ શક્તિ માણસમાં નથી? આ બધા સવાલો આપણે હવે જોવાના રહે છે.
અપ્રજ્ઞ મન (Unconscious mind) અને તેમાં ભરાયેલ ક્ષુદ્ર વાસનાઓ, તેને અર્થ આપણી જૈન પરિભાષા પ્રમાણે એટલો જ થઈ શકે કે, સંસારી જીવમાં ઓતપ્રેત રહેલ અનેક ભવના કર્મના સંસ્કારો. આ કર્મના સંસ્કારે બધા ક્ષુદ્રા પાપાનુબંધી જ હોય છે, એવું કાંઈ નથી; પુણ્યાનુબંધી શુભ કર્મોના સંસ્કાર પણ હોય છે. નહિં તો માણસને સતકર્મ કરવાની, દયા દાન કરવાની, પ્રાણીનું રક્ષણ કરવાની, બટું કામ કર્યા પછી પશ્ચાત્તાપ કરવાની વૃત્તિ ઊભી થવાનો સંભવ જ નથી. ફયુડ જેવા માનસશાસ્ત્રીને ક્ષુદ્ર વૃત્તિના માણસોના મોટા ભાગનું અવલોકન કરવાનો પ્રસંગ આવવાથી માણસમાં સંસ્કાર મોટે ભાગે ક્ષુદ્ર હોય છે એવા અનુમાન ઉપર આવવું પડ્યું જણાય છે અને તેથી જ આવી ક્ષુદ્ર વૃત્તિઓને પરિતૃપ્ત કરવાનો ઉપાય બતાવ્યા જણાય છે. આપણું દર્શનકારોએ જીવનું સૂક્ષ્મ દ્રષ્ટિએ ઍગિક જ્ઞાનથી અવલોકન કરીને પૃથક્કરણ અને સમન્વય કરેલ છે, તે ચોગિક જ્ઞાન જેને પ્રાપ્ત થયું નથી, તેનું જીવ અને જીવના સંસ્કારોનું જ્ઞાન અપૂર્ણ જ હોય છે, ઘણે ભાગે ખોટું હોય છે. આત્મા અનાદિકાળથી કર્મ પુદગલ સાથે બંધાય છે, કર્મના શુભ અને અશુભ સંસ્કારો તેમાં રહ્યા છે. તે કર્મો ઉદયમાં આવે છે ત્યારે માણસ કર્મની શુભ અશુભ પ્રકૃતિ પ્રમાણે સુખ દુઃખ ભોગવે છે. ક્યાંસુધી સંસારી જીવ અપ્રજ્ઞ–અજાગ્રત દશા(Unconseious state ) માં હોય છે ત્યાંસુધી સંસારી જીવમાં બાંધેલ કમ ભેગવવા તથા નવાં બાંધવાને કમ નિરંતર ચાલ્યા કરે છે એટલે તે દિશામાં જીવ નિરુપાય સ્થિતિમાં છે. પણ જીવ જેમ જેમ જાગ્રત થતો જાય છે, આપણું પરિભાષામાં જેમ જેમ જીવ સમ્યકત્વ દશાને પામતો જાય છે, તેનામાં સ્વપરનો ભેદ ભાસતા જાય છે, તેમ તેમ જીવની કર્મવશ સ્થિતિમાં ફેર પડતો જાય છે. અને કર્મને વશ થવાને બદલે કર્મને વશ કરવાની આત્માની નૈસર્ગિક શક્તિ ખીલતી જાય છે, એટલે જીવમાણસ કાયમને માટે પોતાની જૂની શુદ્ધ વાસનાઓને વશ જ રહે છે, અને તે વાસનાઓ પરિતૃપ્ત કર્યા વિના બીજો ઉપાય નથી, એ સિદ્ધાંત વ્યાજબી નથી.
આ જગમાં માણસનું તેઓની વૃત્તિઓ-સંસ્કાર પ્રમાણે વર્ગીકરણ કરીએ તો ત્રણ જુદા જુદા પ્રકારના જોવામાં આવે છે. (૧) પશુ વૃત્તિના
