________________
૨૧૬
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ
[ અશાડ
(૨) માનવી વૃત્તિના અને (૩) દેવી વૃત્તિના. પશુ વૃત્તિના માણસો ઇંદ્રિયના વિષામાં મગ્ન રહે છે. આહાર, નિદ્રા, ભય અને મૈથુન એ જેમ પશુઓમાં હોય છે તેમ તેવી જ વૃત્તિ આવા પશુ વૃત્તિના માણમાં જોવામાં આવે છે. માનવી વૃત્તિના માણસોમાં વિવેકબુદ્ધિ જાગ્રત હોય છે. સાચા અને બેટાને વિવેક તેઓ કરે છે, સ્વપરને ભેદ તેઓ સમજતા થાય છે. ખરાબ વસ્તુને ત્યજે છે અને સારી વસ્તુને અનુસરે છે. તેઓને એક ઉચ્ચ ધ્યેય હોય છે. તેને પહોંચવાને યત્ન કરે છે, પણ તેઓ હજુ સાધક દશામાં હોવાથી વખતોવખત ભૂલ કરે છે, ભૂલનો પશ્ચાત્તાપ કરી ફરી આવી ભૂલે ન કરવાને નિરધાર કરે છે. આપણું પરિભાષામાં આવા માણસોને આપણે સમ્યકત્વ પામેલા દેશવિરતિ કહી શકીએ. તેઓને હજુ અપ્રમત્તદશા પ્રાપ્ત થયેલ ન હોવાથી વખતોવખત ભૂલને પાત્ર બને છે.
- ત્રીજો વર્ગ દેવી વૃત્તિવાળાને છે. આવા માણસે ઓછા જ મળે છે. તેઓએ પોતાની ઇન્દ્રિયો ઉપર સંપૂર્ણ જય મેળવેલ હોય છે, મનને વશ કર્યું હોય છે, સદાચાર તેઓને સહજ થયો હોય છે, મન, વચન અને કાયાના ગે તેઓએ સાધ્યા હોય છે. જ્યાં સુધી આત્મા શરીર સાથે જોડાયેલો છે ત્યાં સુધી તેઓ કર્મો કર્યા કરે છે, પણ કર્મોમાં રાગ દ્વેષની પરિણતિ ઓછી હોવાથી કમેં લાંબા વખત ન ગવાયેલ રહેતા નથી.
ક્ષુદ્ર વાસનાઓને પરિતૃપ્ત કર્યા વિના બીજો ઉપાય નથી, એ સિદ્ધાંત કેઈ ધર્મ કે નીતિશાસ્ત્ર કબૂલ રાખે નહિ. જૈન શાસ્ત્રમાં આવી ક્ષુદ્ર વૃત્તિઓને વશ કરવાના અનેક ઉપાય બતાવ્યા છે. ઇંદ્રિય જે વશ ન રહેતી હોય તો તપથી દેહનું દમન કરવાનો ધોરી માર્ગ બતાવ્યા છે. બાહા તપથી ઇંદ્રિયાનું દમન થાય છે પણ વિષયે ભેગવવાની વૃત્તિ નિર્મૂળ થતી નથી. ઊલટું કેટલીક વાર તે દબાવેલ વૃત્તિઓ ઉછાળો મારે છે. દબાવેલ કમાનની માફકે દબાવેલ વૃત્તિ બમણા જોરથી ઉછાળે મારી માણસની વિવેકબુદ્ધિનો નાશ કરે છે. રથનેમિ અને રાજૂલનો પ્રસંગ આ માટે આપણું શાસ્ત્રકારો બતાવે છે. રાજૂલને સુંદર દેહ અને એકાંત જોઈ રથનેમિની સુષુપ્ત રહેલ વિષય ભેગવવાની વાસના ઉછાળો મારે છે. રથનેમિ તે પૂર્વ ભવના યોગી હતા એટલે રાજૂલના વચને વિવેકબુદ્ધિને તરત જાગ્રત કરે છે, અને પોતાના કર્તવ્યનું ભાન કરાવે છે. વાસનાઓને બળજેરીથી દબાવવાથી તે બમણા જોરથી પાછો ઉછાળે મારે છે, તેમ તેને બળજોરીથી નાશ કરવાનો પ્રયત્ન કરવાથી ભૂતની જેમ વળગે છે. સમજપૂર્વક અભ્યાસ કરી પોતાની મનોવૃત્તિને વશ કર્યા પછી બ્રહ્મચર્યને નિયમ પાળી શકે છે પણ તે વાસનાની વૃત્તિને વિવેકપૂર્વક વિચાર કર્યા વિના કે માણસ આ નિયમ ગ્રહણ કરે છે, ત્યારે કેટલાક માણસોનાં આચાર વિચારમાં વિકૃતિ થતી જોવામાં આવે છે. આવી વાસનાઓને વશ કરવાને તે એક જ ઉપાય છે કે આવી કુવાસનાને તેના નગ્ન સ્વરૂપમાં યથાર્થ રીતે જેવી
