________________
UE
માનસશાસ્ત્ર અને ધર્મ ના
הכתבתכתב
Psychology and Religion. લેખકશ્રીયુત જીવરાજભાઈ ઓધવજી દોશી. B. A. LL. B.
હાલના પશ્ચિમાત્ય કેટલાક માનસવિજ્ઞાનવેત્તાઓએ જૂદા જૂદા માણસેના મનના અવલોકન અને પ્રયોગ દ્વારા અભ્યાસ કરી એ એક સિદ્ધાંત પ્રતિપાદન કરવા માંડ્યો છે કે દરેક માણસના મનના ઊંડાણમાં અનેક ઈચ્છાઓ અને વાસનાઓ રહેલી હોય છે, જે વાસનાઓ નિરંતર મનના પ્રજ્ઞ–જાગ્રત સ્થાન (Conscious plane) ઉપર આવવાનો પ્રયત્ન કરે છે. આ વાસના માટે ભાગે ક્ષુદ્ર-હલકા પ્રકારની હોય છે. મને જ્યાં સુધી જાગ્રત હોય છે ત્યાં સુધી આ વાસનાઓને દબાવી રાખે છે. કેદખાનાનો પહેરગીર જેમ અંદર પૂરેલ કેદીઓને બહાર આવતાં અટકાવે છે, તેમ પ્રજ્ઞ મન ક્ષુદ્ર વાસનાઓને બહાર આવતાં રોકે છે, એટલે એક બાળકવામાં અંદર બદબો ભરેલી હોય છે છતાં ઉપર નીતરું સ્વચ્છ પાણી દેખાય છે, તેમ મનના ઊંડાણમાં ક્ષુદ્ર વાસનાઓ ભરપૂર હોવા છતાં મન તેને બહાર આવતાં રોકે છે, એટલે માણસ સમાજમાં તેના અંદરના ખારા સ્વરૂપમાં ન પ્રકાશતાં વિવેકી અને સમજુ જોવામાં આવે છે. કેટલીક વખત અંદરની ક્ષુદ્ર વાસનાઓ એવી બળવાન બને છે કે પ્રજ્ઞ મનને દબાવી દે છે અને બહાર નીકળી માણસને તેના ખરા ક્ષુદ્ર સ્વભાવમાં પ્રકાશી દે છે. આવી સ્થિતિમાં માણસ તેની વિષચેંદ્રિયને ભેગ બને છે અને ન કરવાના કાર્યો કરી બેસે છે. આવી ઉછળેલ વાસનાઓને જે જેર કરી દબાવવાનો પ્રયાસ કરવામાં આવે છે તે તે માણસની માનસિક અને શારીરિક સ્થિતિમાં એવી બળવાખોર વૃત્તિ જાગે છે કે તે માણસને દુ:ખી દુ:ખી કરી મૂકે છે. તેને કઈ સારા કામથી શાંતિ મળતી નથી. આવી માનસિક વ્યાધિથી પીડાતાં માણસોને વ્યાધિમુક્ત કરવાનો માર્ગ ક્યડ (Freud ) જેવા માનસવેત્તાઓએ એવો બતાવ્યું છે કે આવા માણસોને તેમની ક્ષુદ્ર કામનાઓ ભેગવવાનો સંપૂર્ણ અવકાશ આપે. જે તે વિષયાસક્ત હોય તો તેને વિષય ભેગવવા દેવા, તેમાં તેને રોકો નહિ. અને ઘણે ભાગે આ વિષયાસક્ત માણસ વિષય ભોગવતાં ભોગવતાં એટલો બધો અતિતૃપ્ત થશે કે પાછો સમાગે વળી શકશે. યડ જેવા માનસવ્યાધિવેત્તાઓ એવું કહેવા માગે છે કે જ્યારે મનના ઊંડાણમાં ભરેલ ક્ષુદ્ર વૃત્તિઓ ઉછાળો મારે છે, પ્રજ્ઞ મનના કાબૂ બહાર જાય છે ત્યારે માણસ નિરુપાય બને છે, અને તેની ક્ષુદ્ર વૃત્તિઓ પષવાને તે જે કુકૃત્ય કરે છે તેને માટે તે જવાબદાર રહેતો નથી. ક્યડ જેવા માનસત્તાઓના માનેલ સિદ્ધાંતેનું પરિણામ પશ્ચિમાત્ય દેશના માણસમાં એવું આવ્યું છે કે નીતિના
