________________
૨૧૨ શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ
[ અસાડ પરિણામસ્વરૂપ વસ્તુને નાશ તે જ પરિણામાંતરરૂપ વસ્તુની ઉત્પત્તિ છે. અને તે પરિણામોના આધારભૂત પરિણમી સ્વરૂપ દ્રવ્ય છે. જે પરિણામના આધારભૂત પરિણામી સસ્વરૂપ દ્રવ્ય ન હોય તો પરિણામ કે કાર્ય જેવી કેઈપણ વસ્તુ જ હોઈ શકે નહિં જેમકે-માટી ન હોય તો શિવક–સ્થાસ-કેશ-કુશૂલ તથા ઘટ જેવી કેઈપણ વસ્તુ નહિ તેમજ સુવણે વગર કડું, કુંડળ આદિ અને દૂધ વગર દંહીં, માખણ, ઘી આદિ જેવી વસ્તુ પણ હોઈ શકે નહિં; માટે સત્વિદ્યમાન હોય તે થાય છે પણ અસત્ - અવિદ્યમાન થતું નથી.
સતકાર્યવાદ એટલે, છે તે થાય છે એમ કહેવું. સત પરિણામી દ્રવ્યને સૂચવે છે અને કાર્ય, પરિણામ અથવા તો પર્યાયને સૂચવે છે. પ્રત્યેક ક્ષણે બદલાતી અવસ્થાઓ પરિણામ-પર્યાય છે અને તેને ધર્મ પણ કહેવામાં આવે છે. જેના અંગે વસ્તુને અનંતધર્માત્મક કહેવામાં આવે છે. કેઈપણ પરિણામપર્યાય એવો નથી કે જેમાં દ્રવ્યનો અંશ ન હોય. જો તેમાં દ્રવ્યનો અંશ ન હોય તો પ્રથમ તો પર્યાય ન બની શકે, કારણ કે તે ધર્મ હાવાથી સાકર વગરની મિઠાશની જેમ દ્રવ્યસ્વરૂપ ધમી વગરને ધર્મ ખરશૃંગની જેમ અસત્ય છે. અને પર્યાયને પૂર્વાપર પર્યાયનું કારણ દ્રવ્ય કહેવામાં આવે છે તે પણ અસંભવિત થાય અર્થાત્ ભૂત તથા ભાવિ પર્યાયના કારણને દ્રવ્ય માનવામાં આવે છે તે સસ્વરૂપ દ્રવ્ય વગર બની શકતું નથી. જે માટી ન હોય તો ઘી ભરાતું હતું અથવા ઘી ભરાશે એવા આશયથી વર્તમાનકાળના ઘડાને ઘીને ઘડો કહેવામાં આવે છે તે બની શકે જ નહિ; કારણ કે મૂળમાં માટી જ નથી તો પછી તેના પરિણામરૂપ ઘડે કયાંથી હોઈ શકે? અને પછી ઘડા વગર દ્રવ્ય ઘટ તથા ભાવ ઘટની વિચારણું જ અસ્થાને છે.
કેઈપણ વસ્તુ એકાન્ત નિત્ય અથવા તો એકાન્ત અનિત્ય નથી પણ સાપેક્ષે નિત્યાનિત્ય છે. જ્યારે વસ્તુમાં સતસ્વરૂપ આધારભૂત દ્રવ્ય તરફ દષ્ટિ આપવામાં આવે છે ત્યારે તે વસ્તુ નિત્ય દેખાય છે અને ક્ષણિક-પરિણામ સ્વરૂપ પર્યાયની દૃષ્ટિથી વિચારીએ તો તે જ વસ્તુ અનિત્યપણાનો બાધ કરાવે છે. પ્રત્યેક ક્ષણના પરિણામોને કેવળી જાણી શકે છે, જોઈ શકે છે, પણ નિરતિશયી જ્ઞાની છઘ જોઈ શકતા નથી, જાણી શકે છે. અસંખ્યાત સમય પછી થવાવાળા સ્થળ પરિણામને અલ્પો પણ પ્રત્યક્ષ કરી શકે છે.
વસ્તુમાત્રને બેધ નિશ્ચય તથા વ્યવહારથી થાય છે. બેમાંથી એકનો પણ નિષેધ થઈ શકે નહિ, પણ મુખ્યતા તથા ગણતા રાખી શકાય છે. નિરતિશયી જ્ઞાનવાળા છદ્મસ્થને વ્યવહાર મુખ્ય હોવાથી પ્રત્યક્ષ દેખાતા સ્થળ પરિણામોને પ્રધાનતા આપે છે અને એટલા માટે જ તે જયાં સુધી ઘટ અવસ્થા પ્રત્યક્ષ ન થાય ત્યાંસુધી ઘટોત્પત્તિ માનતા નથી પણ પીંડ તથા સ્થાસ આદિની અવસ્થામાં ઘટના અંશને નિષેધ કરતા નથી. જે વસ્તુને કેવળજ્ઞાની જ પ્રત્યક્ષ કરી શકે પણ
