________________
અર્ક ૯ મા ]
સહાય વાદ.
૨૧૩
છદ્મસ્થ જોઈ શકે નહિ; છતાં કેવળીના પ્રવચનથી જાણી શકે ખરા તેવી વસ્તુને કેવળીની દ્રષ્ટિથી કહેવી તે નૈૠયિક દૃષ્ટિ કહેવાય અને જેને છદ્મસ્થા પણ પ્રત્યક્ષ કરી શકે છે એવી વસ્તુને છદ્મસ્થની દષ્ટિથી કહેવી તે વ્યવહારિક દૃષ્ટિ કહેવાય છે. અને એટલા માટે જ કેવળીએને નિશ્ચય પ્રધાન તથા વ્યવહાર ગૌણુ હાય છે ત્યારે છદ્મસ્થાને વ્યવહાર પ્રધાન અને નિશ્ચય ગાણુ હાય છે. જેથી છદ્મસ્થા પ્રત્યેક ક્ષણે થવાવાળા કાર્ય તરફ લક્ષ્ય આપતા નથી અને જે કાર્ય માટે ક્રિયાની શરૂઆત કરવામાં આવી હાય તે સંપૂર્ણ પણે ન થાય ત્યાંસુધી થયુ' કહેતા નથી, પશુ કેવળીની દૃષ્ટિથી તા ક્રિયાની શરૂઆતથી જ કાર્યની ઉત્પત્તિ થાય છે અને તે કાર્ય ક્રિયાના પ્રથમ ક્ષણના પરિણામરૂપ હાવાથી છદ્મસ્થે ધારેલા કાર્ય થી ભિન્ન હેાય છે. આ પ્રમાણે પ્રત્યેક ક્ષણમાં ભિન્ન ભિન્ન કાર્યાંની ઉત્પત્તિ થતી હાવાથી તેની આરંભક ક્રિયા પણ ભિન્ન હાય છે. જે ક્ષણમાં ધારેલુ કાર્ય દેખાય છે તે જ ક્ષણુમાં તેની આરંભક ક્રિયા પણ હાય છે; પણ પૂના અસંખ્યાત ક્ષણેામાં કરવા ધારેલાં કાર્યની ઉત્પાદક ક્રિયા હાતી નથી એટલે છદ્મસ્થની દૃષ્ટિથી તે ચાલુ ક્રિયામાં કાર્ય ન દેખાવાથી થયું ન માનતાં થાય છે એમ માને છે. અર્થાત્ ‘ચિમાળ સં’નથી કહેતા પણ જ્યારે કા` દેખાય ત્યારે થયુ કહે છે અને થઇ જાય ત્યારે થયુ' કહેવાના આશયથી ‘ત-તં’ કહે છે. છદ્મસ્થા સ્થૂળ પરિણામેાનુ પ્રત્યક્ષ કરી શકતા હૈાવાથી માટીના પિંડ ચાક ઉપર ચઢાવ્યા પછી શિવક–સ્થાસ–કાશ-કુશૂલ આદિ અવસ્થામાં ઘટપરિણિત ન જણાવાથી સથા ઘટને માનતા નથી પણ ઘટ થાય છે એમ માને છે અને ઘટ પ્રત્યક્ષ થાય છે ત્યારે જ ઘટ થયે માને છે. જો કે માટીના પિંડથી લઈને ઘટની ઉત્પત્તિ સુધીમાં અસંખ્યાત સમયમાં અસંખ્યાત ભિન્ન-ભિન્ન કાર્યાત્પત્તિ થાય છે તેમાં અ ંશે અંશે તેા ઘટ માનવા જ પડે છે કારણ કે જો ઘટાત્પત્તિના પૂર્વના ક્ષણામાં ઘટના અશ પણ ન હેાય તે અંતિમ ક્ષણમાં ઘટ બની શકે નહિ. દરેક ક્ષણનુ કાર્ય ભલે ભિન્ન હાય તેાયે ઘટતુ પર પર કારણ હાવાથી અંશથી તેમાં ઘટ છે અને તેથી કરીને અંતિમ ક્ષણમાં સર્વાં શે ઘટાત્પાદક ક્રિયાના અર ભ થવાથી સર્વાંગે ઘટ પ્રત્યક્ષ થાય છે. પ્રત્યેક ક્ષણમાં થવાવાળા કાર્યની ક્રિયા પ્રાયેાગિકી તથા નૈસસિકી હાય છે. અર્થાત્ પરની પ્રેરણાથી થાય છે અને સ્વત: થાય છે. જીવની પ્રેરણાથી થવાવાળી ક્રિયાનું પરિણામ તે પ્રાયેાગિક અને સ્વત:-પ્રેરણા વગર થવાવાળી ક્રિયાનું પરિણામ તે વૈસસિક કહેવાય છે. જીવના પ્રયાગથી થવાવાળા ઘટ-પટાદિ પરિણામેા ઘટપટના વિજ્ઞાનપૂર્વક થાય છે અને તે-તે રૂપે પરિણમવાના વસ્તુના સ્વભાવ હાય છે કે જેને દ્રવ્ય કહેવામાં આવે છે. પ્રયાગથી અને સ્વત: ઉત્પન્ન થતી વસ્તુના વિજ્ઞાન સાથે સંબંધ છે. પ્રયાગમાં વિજ્ઞાનથી વસ્તુની ઉત્પત્તિ થાય છે અને વિસામાં વસ્તુથી વિજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ થાય છે. વિજ્ઞાનપૂર્વક પ્રયાગથી થવાવાળા પરિણામા નિયત તથા વ્યવસ્થિત હાય છે ત્યારે સ્વત: થવાવાળા પરિણામેામાં અનિયમિતતા તથા વિલક્ષણતા રહેલી છે. (અપૂર્ણ)
