________________
-
અંક ૯ મે ]. માનસશાસ્ત્ર અને ધર્મ
૨૧૭ જોઈએ અને તેમાંથી ઉત્પન્ન થતાં રાગદ્વેષ અને દુઃખના પરિણામને નિહાળવા જોઈએ. એ પ્રમાણે થાય તો જ આવી કુવાસનાઓ વશ થાય છે અને ઝાડના સુકાયેલ પાનની માફક ખરી પડે છે, માટે જ આપણું શાસ્ત્રકારો બાહ્ય તપ કરતાં પણ અત્યંત૨ તપને વિશેષ મહત્વ આપે છે. વાસનાઓને દબાવવા યત્ન કર્યા છતાં વારંવાર જાગ્રત થતી હોય તે ક્ષુદ્ર વાસનાઓનું રૂપાંતર શુદ્ધ ભાવનાભાવી કરવું જોઈએ, તે માટે શાસ્ત્રકારો અનિત્યાદિ ભાવનાઓ ભાવવાના ઉપદેશ આપે છે. બહારની વસ્તુઓને ભેગ ઉપભેગ કરવાની ઈચ્છા જાગ્રત થાય તો તે દરેક અનિત્ય છે, અને ભેગા કરવાથી પરિણામે દુઃખ થાય છે એવી શુદ્ધ ભાવના ભાવવી જોઈએ. એવું ચિતવન કરવાથી તે વસ્તુ ઉપરનો રાગ ઊઠી જાય છે. અથત શુદ્ધ ભાવના ભાવવાથી કુવાસનાનું પરિવર્તન કરી શકાય છે તે પ્રમાણે શરીરનું આદ્ય અને ઉત્તરકારણ અશુચિ છે, અશુચિનું ભાજન છે, અશુચિમાંથી ઉત્પન્ન થાય છે, અશુચિ પરિણામ પાકવાળું છે એવી ભાવના ભાવવાથી અર્થાત્ વિચારપૂર્વક આત્મનિરીક્ષણ કરવાથી શરીરનો મોહ ઊઠી જાય છે. મેહ ઊઠી જતાં કુવાસનાઓ નિર્મૂળ થાય છે.
આત્મનિરીક્ષણ કરવા શાસ્ત્રકારોએ બાર ભાવના બતાવેલ છે, તે પ્રમાણે મનને મજબૂત કરવા, મનની વૃત્તિઓને કાબૂમાં રાખવા, ચિત્તવૃત્તિને નિરોધ કરવા શાસ્ત્રકારે ધ્યાન માગ બતાવે છે. ધ્યાનથી મન મજબૂત બને છે, તેની ચંચળતા ચાલી જાય છે. મનની ચંચળતા મનના સર્વ વ્યાધિનું કારણ છે; તે ચંચળતા ચાલી જાય છે. પશ્ચિમાત્ય માનસવેત્તાઓ ભાવના ભાવવાનું કે ધ્યાન કરવાનું જાણતા નથી. તેમણે જે મનને અભ્યાસ કર્યો છે તે અવલોકન દ્વારા જ કર્યો છે, એટલે મનના એક અંશને જ તેમને અભ્યાસ છે. તેમનું મનનું જ્ઞાન ફક્ત મતિજ્ઞાન જ છે. મતિજ્ઞાનથી પર જે અવધિ, કેવલ આદિ જ્ઞાન રહેલા છે. તે તેને મળ્યા નથી. મનને પોષનાર, મનને દોરનાર તેની પાછળ આત્મિક તત્ત્વ (Spiritual essence) છે તે તેના અનુભવમાં આવ્યું નથી. એટલે માનવેત્તાઓના અનુમાનો અને સિદ્ધાંતો સંપૂર્ણ નથી, ભૂલભરેલા છે અને તેને આશ્રીને ઇન્દ્રિયને અતિતૃપ્ત કરી માનસિક વ્યાધિઓ ટાળવાના ઉપાયે તેઓ બતાવે છે, માણસ કાયમ અપ્રજ્ઞ દશામાં વાસનાઓને દાસ હોય છે, તેથી તેના કૃત્ય માટે તે જવાબદાર નથી–વિગેરે તેઓને જે ઉપદેશ છે તે ભૂલભરેલો છે, નીતિ અને ધર્મના નિયમોનો ઉછેદ કરનાર છે. અલબત જીવ જ્યાંસુધી અજાગ્રત (Unconscious) દશામાં હોય છે ત્યાં સુધી તે તેના પૂર્વના કર્મોને વશ હોય છે, પણ જીવ કાયમ માટે અજાગ્રત દશામાં રહેતો નથી. ઉપદેશથી અથવા સ્વભાવથી તે જાગ્રત દશા પ્રાપ્ત કરતા જાય છે અને જયારે જીવ આત્મજાગ્રતદશા (Self Consciousness) પ્રાપ્ત કરતે થાય છે, આપણું પરિભાષામાં સમ્યકત્વ પામતો જાય છે ત્યારે કર્મો ઉપર તે સતા ભગવતો થાય છે, અને તેના અંતિમ ધ્યેય મોક્ષમાર્ગ ઉપર આ સમ્યકત્વ પામેલો જીવ પ્રયાણ કરે છે.
[પ્રબુદ્ધ ભારત'ના '૪૭ ના જાન્યુઆરીના આ સંબંધી લેખ પરથી સુચિત ]
