Jain Dharm Prakash 1947 Pustak 063 Ank 09

Author(s): Jain Dharm Prasarak Sabha
Publisher: Jain Dharm Prasarak Sabha
Catalog link: https://jainqq.org/explore/533746/1

Page #1

मोक्षार्थिना प्रत्यहं ज्ञानवृद्धिः कार्या ।।
શ્રી જૈનધર્મપ્રકાશ
DISIESIGIS
सनक्रियाम
*C)
/
હાણts
શ્રી નવસાર૪ સT ,
IC
પુસ્તક ૬૩ મું
અંક ૯ મો. આષાઢ ઇ. સ. ૧૯૪૭ શાહ ધનજીભાઈ પ્રેમચંદ જીલ =ા સા: બોક પીસ તપue
–* કરીયાણાના વેપારી. - વીર સં. ૨૪૭૭
વઢ ણ કે મ. વિક્રમ સં. ૨૦૦૩
પ્રગટકર્તા– શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા
ભાવનગર

Page #2

શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ.
બહારગામ માટે ખાર અંક ને પેસ્ટેજ સાથે વાર્ષિક લવાજમ રૂા. ૧-૧૨-૦
પુસ્તક ૬૩ સુ અર્ક ૯ મા
..
૧. માતરતી મંડન શ્રી સુમતિજિન સ્તવન ૨. માર માસ, ખાર વ્રત અને ચાવીશ તી ગભિત ગમે
આષાઢ
अनुक्रमणिका
૭. પ્રભુ મહાવીર અને શ્રેણિક
C.
,,
૯. મંત્રવિદ્યા અને ચમત્કાર ૧૦. નોંધ
27
...
૩. ચિપ આતમરામ હૈ। ૪. વૈરાગ્યમાધ
૫. સત્કાર્ય વાદ
૬. માનસશાસ્ત્ર અને ધર્મ : Psychology and Religion
...
...
...
...
...
{
...
વીર સ. ૨૪૭૩ વિ. સ. ૨૦૦૩
( મુનિશ્રી રુચકવિજયજી ) ૨૦૧
કર
...
( કવિ ભવાનભાઇ જેચંદભાઈ) ૨૬ ( રાજમલ ભંડારી ) ૨૦૭ ( મુનિરાજશ્રી ત્રિનયવિજયજી) ૨૦૮ ( આ. શ્રી વિજયકસ્તૂરસૂરિજી ) ૨૦૯
( શ્રી જીવરાજભાઇ એધવજી દોશી ) ડા. ત્રિભુવનદાસ લહેરચંદ શાહ ) ( શ્રી જાદવજી તુલસીદાશ શાહ ) .. ( શ્રી બાલચંદ હીરાચંદ )
( ઉષ્કૃત )
૨૧૪
૨૧૮
૨૨૩
૨૬
૨૨૯
આવતા અક
આષાઢ માસના આ અંક તા ૨૧ મી જુન આષાઢ સુદિ ૩ ના રાજ પ્રગટ થયા છે. શ્રાવણ માસ એ છે એટલે પ્રથમ ( અધિક ) શ્રાવણુને અંક રાખેતા મુજબ બહાર પાડવામાં આવશે નહીં. હવે પછીના દસમા 'ક દ્વિતીય શ્રાવણુ ટ્ટિ ૫ તા. ૨૧ મી .ઓગસ્ટના રોજ બહાર પડશે, તેા વાચકાએ તા. ૨૧ મી જુલાઇના અંક બદલ ઈંતેજારી ન રાખવી.

Page #3

1
(
| 6)
(6)
.)
છે
TAY
Sો
-
જળવાપાશાયણ
|
II
sધ ભS Ek - • 1 sec 31s - પુસ્તક ૬૩ મું.
વીર સં. ૨૪૭૩ અંક ૯ મે. ( ': આષાઢ :
] વિ. સં. ૨૦૦૩
માતર તીર્થ-મંડન શ્રી સુમતિજિન સ્તવન.
(સાહિબા વાસુપૂજ્ય જિમુંદા–એ દેશી.) - સુમતિ જિનેશ્વર અચિંતકેસર, વરસુમનસ વર અંગ સુહાવે; ભક્તિ કરી ભવિયાં અલસર, ગુણ સ્તવના કરે અંગ ડેલાવે. સુમતિ. ૧ તું વીતરાગ મહોદય માટે, મહારો, મેં દર્શને નિર્મળ પાયે દૂર ગઈ ક્રાંતિ મેં નિશ્ચય કીને, તુંહિ જ દેવ અવર ના ભિન. સુમતિ. ૨ માતર તીર્થ તું પ્રગટ વિરાજે, સાચા દેવ તરીકે ગાજે; નિશદિન ભવિયાં ભાવે આવે, ભક્તિ કરે મનરંગ જમાવે. સુમતિ- ૩ દુષમ દોષ દૂષિત આરે, પણ સુધર્યો પ્રભુ મુજ જન્મારે; તુજ આણુ સેવા સુખકારી, આપે ફલ સુરતરુ નિરધારી. સુમતિ૪ તુજ આગે પ્રભુ વિનતિ સારી, કર જોડી કરે રુચક વિચારી; આ ભવ હાજે અખંડા પ્યારી, તુજ સેવા આતમંહિતકારી. સુમતિ ૫
મુનિરાજશ્રી ચકવિજયજી
*

Page #4

HSC
બાર માસ, બાર વ્રત ને ચોવીશ તીર્થકરગર્ભિત ગરબો.
*
SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS
(શ્રાવક વ્રત સુરતરુ ફળી-એ રાગ) કારતકે કૂડકપટ તજીએ, આદિનાથ અજિતજિનને ભજીએ; પ્રાણાતિપાત પહેલું તજીએ રે, શ્રાવક ઉત્તમ કુળ આવ્યા. માગશરે મૃષાવાદ છોડો, સંભવ જિન સાથે પ્રીતિ જેડા;
અભિનંદન આજ્ઞા નહીં તોડે રે, શ્રાવક૧ પિષે પૂજા કરે પ્રીતે, સુમતિ પદ્મ એવો એકચિત્તે; .
અદત્તાદાન તજે રૂડી રીતે રે, શ્રાવક. ૨. મહા માસે મિથુનથી ખસવું, સુપાર્વજિન પાસે જઈ વસવું,
| ચંદ્ર પ્રભુ સેવામાં જઈ ઠસવું રે, શ્રાવક ફાગણે ફળ તમે ચાખે, સુવિધ શીતળ સેવા દાખે;
પરિગ્રહ પરિમાણુ કરી રાખો રે, શ્રાવક- ૪ ચિતરે પિરિમાણ ધારે, શ્રેયાંસ જિન સેવા સ્વીકારે;
વાસુપૂજ્ય વિભુ અમને તારો રે, શ્રાવક૫ વૈશાકે વિમલ જિન વાણી, તજે ભોગપભોગ પ્રાણી;
અનંત પ્રભુ કહે એમ તાણું રે, શ્રાવક૬ જે ઝીણી જયણુ પાળે, આઠમું અનર્થદંડ સંભાળે;
ધર્મ શાંતિ સેવા અજવાળો રે, શ્રાવક- ૭ અષાડે ઉપાધિ મૂકો, નવમું સામાયક નવ ચૂકો
કંથુ અર સેવામાં ખૂકે રે, શ્રાવક ૮ શ્રાવણે સેવા મલ્લિની કરજે, દશમે દેશાવગાસિક ઉચ્ચરજો, |
મુનિસુવ્રત શિક્ષા શિર ધરજો રે, શ્રાવક- ૯ ભાદરવે ભાવ ભલા ધરવા, પર્વતિથે પિસહ ઉચ્ચરવા;
ગાઓ નમિ નેમિ ગુણ ગરવા રે, શ્રાવક- ૧૦ આ એ ઉત્તમ ગુણ લેવા ભજે, પ્રભુ પાર્શ્વ ને વીર દેવા,
બારમે અતિથિની સેવા રે, શ્રાવક- ૧૧ બારે માસ બાર વ્રત ધરશું, સેવા જિન વશની કરશું;
. ભવાન કહે ભવસાગર તરશું રે, શ્રાવક ૧૨
કવિ ભવાનભાઈ જેચંદભાઈ–વરલ CCCCCCS – (૨૦૬ ) –SC SSC

Page #5

URLGIRLF4N
HTTEFFESSE TTES चिदरूप-आतमराम है।
- - चिदरूप के वह कार्य भी, चिदरूप हैं। प्रतक्ष्य कैसे दीख सके, जो दृष्टि से अदृश्य हे ?
. मातमा को चाहती है, आतमा यह देखना । . पकड़ा है जिस का हाथ, उसको क्या अरे! पहिचानना प्राण और प्राणप्रिया!, साथ में यह देह है। मोह में इसने भूलाया, यह बड़ा संदेह है / चिदरूप है चेतन मगर, देह पुद्गलरूप है।
देह के आवेश में, चेतन हुवा कदरूप है मैं कौन हूं मेरा है क्या ?, इसकी नहीं पहिचान है। तो दूर है चिदरूप से, इसकी ही खेचातान है
कहता है चेतन !, हाथ मेरा और मेरा पांव है। . नाक मेरा आंख मेरी, और मेरा कान है 5 शीर्ष और कपाल मेरा, और मेरे बाल है। भावन मेरा डाढ़ी मेरी, और मेरे गाल है ___ दांत और जबान मेरी, और मसुड़े लाल है।
होट मेरा कंठ मेरा, और मेरी नाल हैं स्तन मेरे छाती मेरी, और वह भुजबन्द है। कलाई मेरी व हथेली, और नाभि दण्ड है
पेट मेरा कमर मेरी, और मोटी जांघ है।
घुटना मेरा पिण्डी मेरी, और पग की ताल है पोंचा मेरा अंगुली मेरी, और हस्त की ताल है। चट्टी तरजनी व अनामिका, व अंगुठा नाम है - हस्तरेखा पांवरेखा, व नाखुनादि नाम है।
ऐसे अनेको देह के यह, अंग प्रतिअंग नाम है ॥१२॥ चिदरूप चेतन कौन है ? उसका कहां मुकाम है ? . नाम है जिस तत्त्व का, उसका कहां वह ठाम है?
॥१३॥ पहिचान करना इसकी पहिले, ये ही मुख्य काम है।
इसको समझ लें तो समझना, सार्थ ही सब काम है ॥१४॥ Y
( २०७ )
תכתבתכתכתבתבכתבתכחכחכתכוכתכתבתכתבובתבכתבתכתבתכתבתשתפר
॥
७
॥
A
תכתבתכתבתגוב

Page #6

Us
E
הקלטה-הצהב
Aિ.
देहमंदिर में रहा, चिदरूप आतमराम है। भष्टकर्म रावण जीतना, इस राम का ही काम है
ચિપ, ચેતન, દંત, કવિ, ચૌદ આતમ નામ દા
इस रूप को पहिचानना, महाआत्म का ही काम है ॥ आत्म और परमात्म में, अष्ट कर्म का ही भेद है। इस भेद को ही दूर करना, आत्म का उद्देश्य है।
આ ૨૭ . बाह्य भाव से मुक्त हो, निज भाव ही एक श्रेष्ठ है। “ક” ફુર મેં જમા થના, દર રવા દે ૫ ૨૮
રામ મંકારી-કાર (પાવી)
વૈરાગ્ય બોધ
התכתבותכתבותכתבתכתכתבתכתבתבחכתכוכתכתבתבנחלתכתבתבחבתשתפתee
(ઉત્તર દિશાથી આવી, અજોવા મારું ગામ રે, અજેઘા મારું ગામ રે; BE રાજા રામચંદ્ર મને મોકલ્ય, રાજા રામચંદ્ર મને મેકલ્ય, હનુમાન મારું
નામ રે છ–એ રાગ) સરસ્વતી શારદાને સમરીએ, ગણધર લાગું હું પાય રે, ગણધર લાગું હું પાય રે, ga શ્રી જૈન ધર્મ આરાધવા-શ્રી જૈન ધર્મ આરાધવા, સહાય કરો સદાયરે છે. ૧UR પ્રભુપૂજન પ્રીતે કરો, હર્ષ આણુને આજ રે, તમે હર્ષ આણુને આજ રે, ભવજળ તરવા કારણે, કંઈ ભવજળ તરવા કારણે, જો તમે જિનરાજ રે જી. ૨ મેહજળના પાસથી, બંધાણે છું હું ખાસ રે, કંઈ બંધાણું છું ખાસ રે, તે છુટવાની આશથી, કંઈ તે છુટવાની આશથી, આવ્યો છું તુમ પાસરેછે. ૩ કામ ક્રોધ ને લોભની, માયાની જંજાળ રે, પ્રભુ માયાની જંજાળ રે,
તે સઘળાના ત્રાસથી, પ્રભુ તે સઘળાના ત્રાસથી, દુ:ખી છું દીનદયાળરે છે. ૪ BE A મેટા મોટા હેદ્દા લઈ, તૂટ્યાં મેં લેક અનેકરે, પ્રભુ લૂંટ્યાં મેં લેક અનેક રે, NR પરમારથમાં ન વાપર્યું, કંઈ પરમારથમાં ન વાપર્યું ,તોયે ન રહી કેડી કરે છે. ૫
વાડી ગાડી કામિની, અંતે ન આવ્યું કામ રે, પ્રભુ અંતે ન આવ્યું કામ રે, જ
સર્વ તજી જાશું એકલા, પ્રભુ સર્વ તજી જાશું એકલા,પહોંચશું સ્વધામરે છે. ૬ / ઘઉં ચાર કષાયથી મુકત કરી, આપને શિવપુરરાજ રે, પ્રભુ આપને શિવપુરરાજ રે, શત સૂરિ વિજયવલ્લભ પસાયથી, સૂરિ વિજયવલ્લભ પસાયથી, વિનય નિત્ય ગુણ
| ગાયરે છે. ૭ BR મુનિરાજશ્રી વિનયવિજયજી. જો
ישששששותכתבכתבתבנפשכתבתבתבחבתכחכחכחכחכחכחכחכחכחכחכוחכתכל
זוכתכוכתכתבתכולתכתבתבולתלתכתבתכתבתכתברכתכתבתבכתבהבהבהב

Page #7

3
-
-
-
-
-
-
-
- - - રા
(
સ તુ કાર્યવાદ છે
-
- -
-
-
-
-
-
-
લેખક–આચાર્ય શ્રી વિજયકસ્તુરસુરિજી મહારાજ પ્રભુશ્રી મહાવીરના જમાલી ભાણેજ અને જમાઈ પણ થાય. તે રાજપુત્ર હતા. તેમણે વિરક્તભાવે દીક્ષા ગ્રહણ કરી. અરસનિરસ આહાર કરવાથી દાહવરને વ્યાધિ થયે. એક દિવસ અસહા વેદનાને લઈને ઉભડક બેસી શક્યા નહિં એટલે સાધુઓને જલદી સંથારો પાથરવાનું કહ્યું. સાધુએ સંથારો પાથરવા લાગ્યા. જરા વાર લાગવાથી વેદનાથી અકળાઈને જમાલીએ પૂછયું–કેમ સંથારો થયે? ઉત્તરમાં સાધુઓએ હા ભણી એટલે પોતે સંથારા પાસે આવ્યા અને જુએ છે તો સંથારો પથરાતો હતો પણ પથરાયો નહોતો. તે જોઈને જમાલીને કાંઈક ક્રોધ આવ્યો અને મિથ્યાત્વ મેહનો ઉદય થવાથી પ્રભુનું “શિયમrm ત” વચન સંભારીને વિચારવા લાગ્યા કે–સંથારો પથરાય છે પણ પથરાયો નથી તે હું પ્રત્યક્ષ રહ્યો છું માટે પ્રભુ જે કહે છે કે કરાતું હોય તેને કર્યું કહેવું, તે બધું ય મિસ્યા છે; કારણ કે જે કાર્યની ઉત્પત્તિ માટે ક્રિયાની શરૂઆત કરી હોય તે કાર્ય સંપૂર્ણ પણે ઉત્પન્ન ન થાય ત્યાંસુધી કરવામાં આવતી ક્રિયાને થાય છેકહેવાય પણ થયું ન કહેવાય. જ્યારે સંપૂર્ણ થઈ રહે ત્યારે જ થયું કહેવાય. અત્યારે જે કાઈને પણ બતાવીને પૂછવામાં આવે તો તે એમ જ કહેશે કે-સંથારો પથરાય છે, પથરાયો નથી. આ પ્રમાણે વિચાર કરીને જમાલીએ પ્રભુને “બિચમા ત”નો સિદ્ધાંત પાટો ઠરાવીને પોતાના “સ સં’ થયું હોય તેને જ થયું કહેવું એવા સિદ્ધાંત દઢ કરીને, આરગ્યતા મેળવ્યા પછી જનતાને યુતિયા દ્વારા સમજાવીને પોતાના સિદ્ધાંતને પ્રચાર કરવા લાગ્યા.
જમાલી પ્રભુને સિદ્ધાંત છેટે ઠરાવવાને માટે યુક્તિથી સમજાવે છે કે ક્રિયમાણું દૂતં નથી કારણ કે જૂના ઘડાની જેમ કૃત વિદ્યમાન છે. જે કૃતને પણ કરવામાં આવે તો કિયાને નિત્યપણુને પ્રસંગ આવવાથી ક્રિયાની સમાપ્તિ જ થશે નહિં. અર્થાત્ અવિદ્યમાન વસ્તુ માટે ક્રિયા હોય છે પણ વિદ્યમાન માટે હોતી નથી. જે વસ્તુ સર્વથા અવિદ્યમાન હોય તેના માટે તો ક્રિયાની જરૂરત ખરી પણ સંપૂર્ણ વસ્તુ વિદ્યમાન હોય તેના માટે ક્રિયાની આવશ્યકતા રહેતી નથી અને જે વિદ્યમાન વસ્તુ માટે પણ ક્રિયાની જરૂરત રહેતી હોય તો પછી જેમ અવિદ્યમાન વસ્તુને બનાવવાને માટે કરવામાં આવતી ક્રિયા વસ્તુ તૈયાર થયા પછી વિરામ પામી જાય છે તેમ વિરામ પામશે નહિં અને નિરંતર ક્રિયા થયા જ કરશે કે જેનો અંત જ નહિં આવે કારણ કે ક્રિયાની પ્રવૃત્તિનું કારણ વસ્તુની અવિદ્યમાનતા છે પણ વિદ્યમાનતા નથી. આ પ્રમાણે ક્રિયાની નિત્યતા તથા અપરિસમાપ્તિરૂપ દેષ આવે છે.

Page #8

૨૧૦
શ્રી જેન ધર્મ પ્રકાશ
[ અશાહ
કરાતું હોય તેને કર્યું કહેવાથી બીજે દોષ એ આવે છે કે-જે વસ્તુ વિદ્યમાન હોય તેના માટે કરવામાં આવતી બધી ય ક્રિયા નકામી છે કારણ કે ક્રિયાદ્વારા જે વસ્તુ તૈયાર કરવી છે તે તો વિદ્યમાન છે જ. જેમ કોઈ માણસની પાસે સુંદર મકાન તૈયાર હોય અને ઇટ-ને-લાકડાં આદિ વસ્તુઓના ઢગલા કરતો હોય તે જેમ નકામું છે, તેમ ઘડે વિદ્યમાન હોય તો પછી માટી લાવવી, પલાળવી, ગુંદવી, પીંડ બનાવી ચાક ઉપર ચઢાવવું વિગેરે ક્રિયા નિષ્ફળ જ કહી શકાય.
ત્રીજો દેષ કૃત–વિદ્યમાનની ક્રિયા કહેવી તે પ્રત્યક્ષ વિરોધ છે, કારણ કે ઉત્પત્તિના વખતે અવિદ્યમાન પ્રથમ નહોતું તે કાર્ય થતું દેખાય છે, માટે ક્રિયમાણું અકૃત જ હોઈ શકે છે અને જે ક્રિયાના આરંભમાં જ કાર્ય થાય છે એમ માનવામાં આવે છે તે તદ્દન અસંગત છે. સર્વજન પ્રત્યક્ષ છે કે કાર્યનો આરંભ અને સમામિના વચમાં ઘણું જ અંતર હોય છે. માટીને પિંડ ચાક ઉપર ચઢાવ્યો કે તરત જ ઘડે દેખાતો નથી. અથવા તો મશીનમાં રૂ નાંખ્યું કે તે જ ક્ષણે કપડું વણાઈને તૈયાર થતું નથી પણ લાંબા વખતે ક્રિયાને અંતે કાર્ય થતું દેખાય છે. ચાક ઉપર માટીને પિંડ ચઢાવ્યા પછી શિવક-સ્થાસ-કેશ-કુશુલ આદિ સમયમાં પણ ઘડે જણાતો નથી પણ લાંબા કાળના અંતે ઘડે દેખાય છે માટે ક્રિયાના કાળમાં કાર્યની ઉત્પત્તિ માનવી તે ઠીક નથી પણ ક્રિયાની સમાપ્તિ પછી કાર્યની ઉત્પત્તિ માનવી તે જ ગ્ય છે.
આ પ્રમાણેની જમાલીની માન્યતાથી એ ફલિત થાય છે કે પોતે અસતઅવિદ્યમાન હોય છે તે થાય છે પણ સ-વિદ્યમાન હોય છે તે થાય છે એમ માનતા નથી અર્થાત્ પોતે અસતકાર્યવાદી છે. ત્યારે પ્રભુને સિદ્ધાંત વિચારતાં સતકાર્યવાદીપણું દષ્ટિગોચર થાય છે. ક્રિયાનો આરંભ અને કાર્યની ઉત્પત્તિ એક જ સમયમાં થાય છે. ભિન્ન સમયમાં ભિન્ન કાર્યનો પ્રારંભ અને તેની સમાપ્તિ થાય છે. આ પ્રમાણે પ્રત્યેક ક્ષણમાં ભિન્ન ક્રિયાને આરંભ તથા ભિન્ન કાર્યની ઉત્પત્તિ થાય છે. એક કાર્યને માટે બીજા સમયની પણ જરૂરત રહેતી નથી તે પછી ઘણા સમયની તો વાત જ શી કરવી? અર્થાત બે સમય મળીને એક કાર્ય કરતા નથી. ક્રિયાના આરંભસમયમાં કાર્ય ન હોય અને બીજા સમયમાં દેખાય એમ બની શકે નહિ. કોઈપણ સમયની ક્રિયા કઈ પણ પ્રકારના કાર્ય વગરની નથી. દરેક સમયમાં કાર્ય હોય છે અને તે સમય બદલાતાં બદલાય છે. એટલે કે, પ્રથમ સમયનું કાર્ય બીજા સમયમાં હોતું નથી કે રહેતું નથી. અને તે (ભવન) થવાના સ્વભાવવાળા દ્રવ્યની દ્રષ્ટિથી સત છે પણ ખરભૃગની જેમ અસત્ નથી. ભિન્ન ભિન્ન સમયમાં થવાવાળાં કાર્યો પરસ્પર સર્વથા ભિન્ન નથી, કારણ કે કાર્યમાત્ર પરિણમે છે અને તે પરિણામી દ્રવ્યના છે, જે સત્ સ્વરૂપે ઓળખાય છે. કાર્યમાત્રમાં કારણ કેઈ પણ અવસ્થામાં પરિણત દ્રવ્ય હોય છે. પૂર્વ કાર્ય( પરિણામ )ને નાશ અને ઉત્તરકાર્યની ઉત્પત્તિમાં કાર્યભેદે ભેદ

Page #9

'ક ૯ મા ]
સત્કાય વાદ.
૨૧૧
કહી શકાય પણ કારણભેદ ન હેાવાથી અભિન્ન કહેવાય કારણ કે કાર્ય માત્રમાં સત્ સ્વરૂપવાળુ દ્રવ્ય કારણ હાય છે. અને જે પૂર્વ-પૂર્વનું કાર્ય ઉત્તર-ઉત્તરકા નું કારણ કહેવાય છે, અર્થાત્ કારણુ હાય તે કાર્ય થાય છે અને કાય હાય છે તે કારણ અને છે તે બધાય પરિણામસ્વરૂપ છે. કારણુ હાય છે તે કાર્ય પણે પરિણમે છે અને કાર્ય હાય તે કારણપણે પરિણમે છે. આ બધાયના આધાર પરિણામી દ્રવ્ય છે. નિમૂળ પરિણામેા થઈ શકે નહિં, કારણ કે પરિણામ એક પ્રકારના ધર્મ છે માટે તેને ધી અવશ્ય હાય જ છે. પરિણામ, કાર્ય અથવા તા પર્યાય ત્રણે એક વસ્તુ છે, ભિન્ન નથી.
પરિણામરૂપ કારણુ કરેક કાર્યનુ ભિન્ન હૈાય છે પણ પરિણામીમાં ભેદ નથી. કાર્ય, કારણના વિનાશરૂપ હાય છે કે જે કારણે પરિણામસ્વરૂપ છે. કારણનુ કાર્ય બનવું તે કારણનેા નાશ અને કાર્યનુ કારણ બનવુ ં તે કાર્યને નાશ. અને એટલા માટે નાશ એટલે સર્વથા અભાવ નહિં પણ એક અવસ્થાથી ખીજી અવસ્થામાં બદલાઇ જવુ અર્થાત્ સર્વથા જૂનુ નહિં તેમ સથાનવું પણુ નહિ એવી અવસ્થામાં પરિણમવું તે વસ્તુને નાશ કહેવાય છે, જેમકે-રૂના તાંતા મને છે અને તાંતણાનુ કપડું મને છે અને કપડાના કાટ, ખમીસ વિગેરે બને છે. તેમાં રૂ કારણ અને તાંતણા કા, તાંતણાનુ કપડુ કાર્ય અને તાંતણા કારણ, રૂના નાશ અને તાંતણાની ઉત્પત્તિ, તાંતણાના નાશ અને કપડાની ઉત્પત્તિ-આવી રીતે દરેક વસ્તુમાં પૂ પરિણામ કારણુ અને ઉત્તર પરિણામ કાર્ય કહેવાય છે. જ્યારે રૂ તાંતણાના રૂપમાં પરિણમે છે ત્યારે તે તાંતણા કહેવાય છે, પણુ રૂ કહેવાતુ નથી; કારણ કે તાંતણા રૂનું કામ આપી શકતા નથી અને જ્યારે તાંતણાનુ કપડું મને છે ત્યારે તે તાંતણાનું કાર્ય કરી શકતું નથી. આ પ્રમાણે ઉત્પત્તિ તથા નાશની વ્યવસ્થા છે પણ્ સર્વથા અભાવ કે સર્વથા સદ્ભાવસ્વરૂપ નથી. તાંતણાને ભેળા કરીને વણવામાં આવે તેા તે કપડાના રૂપમાં પરિણમે છે, શુ થવામાં આવે તેા જાળીના રૂપમાં અને બાળવામાં આવે તા રાખાડીના રૂપમાં પરિણમે છે; પણ સર્વથા અભાવ થતા નથી. તાત્પય કે વસ્તુનુ કાઇપણ પરિણામમાં પરિણમવુ તે કાર્ય-ઉત્પત્તિ અને વસ્તુનું પરિ વર્તન તે નાશ અર્થાત્ એક અવસ્થાથી બીજી અવસ્થામાં બદલાવું તે નાશ અને ઉત્તર અવસ્થાની પ્રાપ્તિ તે ઉત્પત્તિ,
'
આવા સ્વરૂપવાળાં નાશ તથા ઉત્પત્તિ એક જ ક્ષણમાં થાય છે, પણ પૂર્વ ક્ષણમાં નાશ અને ઉત્તરક્ષણમાં ઉત્પત્તિ એવી રીતે ભિન્ન ક્ષણુ હાતા નથી; માટે એક સામયિકી ક્રિયા નાશ તથા ઉત્પાત્તનુ કારણુ મને છે. ક્રિયાની શરૂઆતના ક્ષણમાં જ એક અવસ્થાના નાશ અને મીજી અવસ્થાની ઉત્પત્તિ થતી હાવાથી જે નાશના ક્ષણ છે. તે જ ઉત્પત્તિને પણ ક્ષણ છે; માટે ક્રિયાકાળ અને નિષ્ઠા( ઉત્પત્તિ )કાળ એક જ હાવાથી ઉત્પત્તિના માટે ખીજો ક્ષણ હાતા નથી.

Page #10

૨૧૨ શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ
[ અસાડ પરિણામસ્વરૂપ વસ્તુને નાશ તે જ પરિણામાંતરરૂપ વસ્તુની ઉત્પત્તિ છે. અને તે પરિણામોના આધારભૂત પરિણમી સ્વરૂપ દ્રવ્ય છે. જે પરિણામના આધારભૂત પરિણામી સસ્વરૂપ દ્રવ્ય ન હોય તો પરિણામ કે કાર્ય જેવી કેઈપણ વસ્તુ જ હોઈ શકે નહિં જેમકે-માટી ન હોય તો શિવક–સ્થાસ-કેશ-કુશૂલ તથા ઘટ જેવી કેઈપણ વસ્તુ નહિ તેમજ સુવણે વગર કડું, કુંડળ આદિ અને દૂધ વગર દંહીં, માખણ, ઘી આદિ જેવી વસ્તુ પણ હોઈ શકે નહિં; માટે સત્વિદ્યમાન હોય તે થાય છે પણ અસત્ - અવિદ્યમાન થતું નથી.
સતકાર્યવાદ એટલે, છે તે થાય છે એમ કહેવું. સત પરિણામી દ્રવ્યને સૂચવે છે અને કાર્ય, પરિણામ અથવા તો પર્યાયને સૂચવે છે. પ્રત્યેક ક્ષણે બદલાતી અવસ્થાઓ પરિણામ-પર્યાય છે અને તેને ધર્મ પણ કહેવામાં આવે છે. જેના અંગે વસ્તુને અનંતધર્માત્મક કહેવામાં આવે છે. કેઈપણ પરિણામપર્યાય એવો નથી કે જેમાં દ્રવ્યનો અંશ ન હોય. જો તેમાં દ્રવ્યનો અંશ ન હોય તો પ્રથમ તો પર્યાય ન બની શકે, કારણ કે તે ધર્મ હાવાથી સાકર વગરની મિઠાશની જેમ દ્રવ્યસ્વરૂપ ધમી વગરને ધર્મ ખરશૃંગની જેમ અસત્ય છે. અને પર્યાયને પૂર્વાપર પર્યાયનું કારણ દ્રવ્ય કહેવામાં આવે છે તે પણ અસંભવિત થાય અર્થાત્ ભૂત તથા ભાવિ પર્યાયના કારણને દ્રવ્ય માનવામાં આવે છે તે સસ્વરૂપ દ્રવ્ય વગર બની શકતું નથી. જે માટી ન હોય તો ઘી ભરાતું હતું અથવા ઘી ભરાશે એવા આશયથી વર્તમાનકાળના ઘડાને ઘીને ઘડો કહેવામાં આવે છે તે બની શકે જ નહિ; કારણ કે મૂળમાં માટી જ નથી તો પછી તેના પરિણામરૂપ ઘડે કયાંથી હોઈ શકે? અને પછી ઘડા વગર દ્રવ્ય ઘટ તથા ભાવ ઘટની વિચારણું જ અસ્થાને છે.
કેઈપણ વસ્તુ એકાન્ત નિત્ય અથવા તો એકાન્ત અનિત્ય નથી પણ સાપેક્ષે નિત્યાનિત્ય છે. જ્યારે વસ્તુમાં સતસ્વરૂપ આધારભૂત દ્રવ્ય તરફ દષ્ટિ આપવામાં આવે છે ત્યારે તે વસ્તુ નિત્ય દેખાય છે અને ક્ષણિક-પરિણામ સ્વરૂપ પર્યાયની દૃષ્ટિથી વિચારીએ તો તે જ વસ્તુ અનિત્યપણાનો બાધ કરાવે છે. પ્રત્યેક ક્ષણના પરિણામોને કેવળી જાણી શકે છે, જોઈ શકે છે, પણ નિરતિશયી જ્ઞાની છઘ જોઈ શકતા નથી, જાણી શકે છે. અસંખ્યાત સમય પછી થવાવાળા સ્થળ પરિણામને અલ્પો પણ પ્રત્યક્ષ કરી શકે છે.
વસ્તુમાત્રને બેધ નિશ્ચય તથા વ્યવહારથી થાય છે. બેમાંથી એકનો પણ નિષેધ થઈ શકે નહિ, પણ મુખ્યતા તથા ગણતા રાખી શકાય છે. નિરતિશયી જ્ઞાનવાળા છદ્મસ્થને વ્યવહાર મુખ્ય હોવાથી પ્રત્યક્ષ દેખાતા સ્થળ પરિણામોને પ્રધાનતા આપે છે અને એટલા માટે જ તે જયાં સુધી ઘટ અવસ્થા પ્રત્યક્ષ ન થાય ત્યાંસુધી ઘટોત્પત્તિ માનતા નથી પણ પીંડ તથા સ્થાસ આદિની અવસ્થામાં ઘટના અંશને નિષેધ કરતા નથી. જે વસ્તુને કેવળજ્ઞાની જ પ્રત્યક્ષ કરી શકે પણ

Page #11

અર્ક ૯ મા ]
સહાય વાદ.
૨૧૩
છદ્મસ્થ જોઈ શકે નહિ; છતાં કેવળીના પ્રવચનથી જાણી શકે ખરા તેવી વસ્તુને કેવળીની દ્રષ્ટિથી કહેવી તે નૈૠયિક દૃષ્ટિ કહેવાય અને જેને છદ્મસ્થા પણ પ્રત્યક્ષ કરી શકે છે એવી વસ્તુને છદ્મસ્થની દષ્ટિથી કહેવી તે વ્યવહારિક દૃષ્ટિ કહેવાય છે. અને એટલા માટે જ કેવળીએને નિશ્ચય પ્રધાન તથા વ્યવહાર ગૌણુ હાય છે ત્યારે છદ્મસ્થાને વ્યવહાર પ્રધાન અને નિશ્ચય ગાણુ હાય છે. જેથી છદ્મસ્થા પ્રત્યેક ક્ષણે થવાવાળા કાર્ય તરફ લક્ષ્ય આપતા નથી અને જે કાર્ય માટે ક્રિયાની શરૂઆત કરવામાં આવી હાય તે સંપૂર્ણ પણે ન થાય ત્યાંસુધી થયુ' કહેતા નથી, પશુ કેવળીની દૃષ્ટિથી તા ક્રિયાની શરૂઆતથી જ કાર્યની ઉત્પત્તિ થાય છે અને તે કાર્ય ક્રિયાના પ્રથમ ક્ષણના પરિણામરૂપ હાવાથી છદ્મસ્થે ધારેલા કાર્ય થી ભિન્ન હેાય છે. આ પ્રમાણે પ્રત્યેક ક્ષણમાં ભિન્ન ભિન્ન કાર્યાંની ઉત્પત્તિ થતી હાવાથી તેની આરંભક ક્રિયા પણ ભિન્ન હાય છે. જે ક્ષણમાં ધારેલુ કાર્ય દેખાય છે તે જ ક્ષણુમાં તેની આરંભક ક્રિયા પણ હાય છે; પણ પૂના અસંખ્યાત ક્ષણેામાં કરવા ધારેલાં કાર્યની ઉત્પાદક ક્રિયા હાતી નથી એટલે છદ્મસ્થની દૃષ્ટિથી તે ચાલુ ક્રિયામાં કાર્ય ન દેખાવાથી થયું ન માનતાં થાય છે એમ માને છે. અર્થાત્ ‘ચિમાળ સં’નથી કહેતા પણ જ્યારે કા` દેખાય ત્યારે થયુ કહે છે અને થઇ જાય ત્યારે થયુ' કહેવાના આશયથી ‘ત-તં’ કહે છે. છદ્મસ્થા સ્થૂળ પરિણામેાનુ પ્રત્યક્ષ કરી શકતા હૈાવાથી માટીના પિંડ ચાક ઉપર ચઢાવ્યા પછી શિવક–સ્થાસ–કાશ-કુશૂલ આદિ અવસ્થામાં ઘટપરિણિત ન જણાવાથી સથા ઘટને માનતા નથી પણ ઘટ થાય છે એમ માને છે અને ઘટ પ્રત્યક્ષ થાય છે ત્યારે જ ઘટ થયે માને છે. જો કે માટીના પિંડથી લઈને ઘટની ઉત્પત્તિ સુધીમાં અસંખ્યાત સમયમાં અસંખ્યાત ભિન્ન-ભિન્ન કાર્યાત્પત્તિ થાય છે તેમાં અ ંશે અંશે તેા ઘટ માનવા જ પડે છે કારણ કે જો ઘટાત્પત્તિના પૂર્વના ક્ષણામાં ઘટના અશ પણ ન હેાય તે અંતિમ ક્ષણમાં ઘટ બની શકે નહિ. દરેક ક્ષણનુ કાર્ય ભલે ભિન્ન હાય તેાયે ઘટતુ પર પર કારણ હાવાથી અંશથી તેમાં ઘટ છે અને તેથી કરીને અંતિમ ક્ષણમાં સર્વાં શે ઘટાત્પાદક ક્રિયાના અર ભ થવાથી સર્વાંગે ઘટ પ્રત્યક્ષ થાય છે. પ્રત્યેક ક્ષણમાં થવાવાળા કાર્યની ક્રિયા પ્રાયેાગિકી તથા નૈસસિકી હાય છે. અર્થાત્ પરની પ્રેરણાથી થાય છે અને સ્વત: થાય છે. જીવની પ્રેરણાથી થવાવાળી ક્રિયાનું પરિણામ તે પ્રાયેાગિક અને સ્વત:-પ્રેરણા વગર થવાવાળી ક્રિયાનું પરિણામ તે વૈસસિક કહેવાય છે. જીવના પ્રયાગથી થવાવાળા ઘટ-પટાદિ પરિણામેા ઘટપટના વિજ્ઞાનપૂર્વક થાય છે અને તે-તે રૂપે પરિણમવાના વસ્તુના સ્વભાવ હાય છે કે જેને દ્રવ્ય કહેવામાં આવે છે. પ્રયાગથી અને સ્વત: ઉત્પન્ન થતી વસ્તુના વિજ્ઞાન સાથે સંબંધ છે. પ્રયાગમાં વિજ્ઞાનથી વસ્તુની ઉત્પત્તિ થાય છે અને વિસામાં વસ્તુથી વિજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ થાય છે. વિજ્ઞાનપૂર્વક પ્રયાગથી થવાવાળા પરિણામા નિયત તથા વ્યવસ્થિત હાય છે ત્યારે સ્વત: થવાવાળા પરિણામેામાં અનિયમિતતા તથા વિલક્ષણતા રહેલી છે. (અપૂર્ણ)

Page #12

UE
માનસશાસ્ત્ર અને ધર્મ ના
הכתבתכתב
Psychology and Religion. લેખકશ્રીયુત જીવરાજભાઈ ઓધવજી દોશી. B. A. LL. B.
હાલના પશ્ચિમાત્ય કેટલાક માનસવિજ્ઞાનવેત્તાઓએ જૂદા જૂદા માણસેના મનના અવલોકન અને પ્રયોગ દ્વારા અભ્યાસ કરી એ એક સિદ્ધાંત પ્રતિપાદન કરવા માંડ્યો છે કે દરેક માણસના મનના ઊંડાણમાં અનેક ઈચ્છાઓ અને વાસનાઓ રહેલી હોય છે, જે વાસનાઓ નિરંતર મનના પ્રજ્ઞ–જાગ્રત સ્થાન (Conscious plane) ઉપર આવવાનો પ્રયત્ન કરે છે. આ વાસના માટે ભાગે ક્ષુદ્ર-હલકા પ્રકારની હોય છે. મને જ્યાં સુધી જાગ્રત હોય છે ત્યાં સુધી આ વાસનાઓને દબાવી રાખે છે. કેદખાનાનો પહેરગીર જેમ અંદર પૂરેલ કેદીઓને બહાર આવતાં અટકાવે છે, તેમ પ્રજ્ઞ મન ક્ષુદ્ર વાસનાઓને બહાર આવતાં રોકે છે, એટલે એક બાળકવામાં અંદર બદબો ભરેલી હોય છે છતાં ઉપર નીતરું સ્વચ્છ પાણી દેખાય છે, તેમ મનના ઊંડાણમાં ક્ષુદ્ર વાસનાઓ ભરપૂર હોવા છતાં મન તેને બહાર આવતાં રોકે છે, એટલે માણસ સમાજમાં તેના અંદરના ખારા સ્વરૂપમાં ન પ્રકાશતાં વિવેકી અને સમજુ જોવામાં આવે છે. કેટલીક વખત અંદરની ક્ષુદ્ર વાસનાઓ એવી બળવાન બને છે કે પ્રજ્ઞ મનને દબાવી દે છે અને બહાર નીકળી માણસને તેના ખરા ક્ષુદ્ર સ્વભાવમાં પ્રકાશી દે છે. આવી સ્થિતિમાં માણસ તેની વિષચેંદ્રિયને ભેગ બને છે અને ન કરવાના કાર્યો કરી બેસે છે. આવી ઉછળેલ વાસનાઓને જે જેર કરી દબાવવાનો પ્રયાસ કરવામાં આવે છે તે તે માણસની માનસિક અને શારીરિક સ્થિતિમાં એવી બળવાખોર વૃત્તિ જાગે છે કે તે માણસને દુ:ખી દુ:ખી કરી મૂકે છે. તેને કઈ સારા કામથી શાંતિ મળતી નથી. આવી માનસિક વ્યાધિથી પીડાતાં માણસોને વ્યાધિમુક્ત કરવાનો માર્ગ ક્યડ (Freud ) જેવા માનસવેત્તાઓએ એવો બતાવ્યું છે કે આવા માણસોને તેમની ક્ષુદ્ર કામનાઓ ભેગવવાનો સંપૂર્ણ અવકાશ આપે. જે તે વિષયાસક્ત હોય તો તેને વિષય ભેગવવા દેવા, તેમાં તેને રોકો નહિ. અને ઘણે ભાગે આ વિષયાસક્ત માણસ વિષય ભોગવતાં ભોગવતાં એટલો બધો અતિતૃપ્ત થશે કે પાછો સમાગે વળી શકશે. યડ જેવા માનસવ્યાધિવેત્તાઓ એવું કહેવા માગે છે કે જ્યારે મનના ઊંડાણમાં ભરેલ ક્ષુદ્ર વૃત્તિઓ ઉછાળો મારે છે, પ્રજ્ઞ મનના કાબૂ બહાર જાય છે ત્યારે માણસ નિરુપાય બને છે, અને તેની ક્ષુદ્ર વૃત્તિઓ પષવાને તે જે કુકૃત્ય કરે છે તેને માટે તે જવાબદાર રહેતો નથી. ક્યડ જેવા માનસત્તાઓના માનેલ સિદ્ધાંતેનું પરિણામ પશ્ચિમાત્ય દેશના માણસમાં એવું આવ્યું છે કે નીતિના

Page #13

અંક ૯ મે ] માનસશાસ્ત્ર અને ધર્મ
૨૧૫ નિયમો તૂટી ગયા છે. માણસ ધર્મ અને નીતિને બાજુએ મૂકે છે, યથેચ્છ પ્રવૃત્તિ કરે છે, અને બચાવ એવો કરે છે કે પોતે નિરુપાય છે, ઊંડાણમાં શુદ્ર વૃત્તિઓ રહે છે, તેનો સામનો કરવો અશકય છે, સામનો કરવા જતાં શારીરિક અને માનસિક સમતોલપણું પોતે ગુમાવે છે અને દુઃખી દુઃખી થઈ જાય છે. હાલના પશ્ચિમાત્ય સાહિત્યમાં પણ આ જ ભાવ ભરેલો જોવામાં આવે છે.
અપ્રજ્ઞ મન એટલે શું? માણસના મનના ઊંડાણમાં જે વાસનાઓ ભરેલ છે તે શું બધી ક્ષુદ્ર છે? શું માણસ તેનો દાસ છે? તેને રોકવાની કે સુધારવાની શું કાંઈ શક્તિ માણસમાં નથી? આ બધા સવાલો આપણે હવે જોવાના રહે છે.
અપ્રજ્ઞ મન (Unconscious mind) અને તેમાં ભરાયેલ ક્ષુદ્ર વાસનાઓ, તેને અર્થ આપણી જૈન પરિભાષા પ્રમાણે એટલો જ થઈ શકે કે, સંસારી જીવમાં ઓતપ્રેત રહેલ અનેક ભવના કર્મના સંસ્કારો. આ કર્મના સંસ્કારે બધા ક્ષુદ્રા પાપાનુબંધી જ હોય છે, એવું કાંઈ નથી; પુણ્યાનુબંધી શુભ કર્મોના સંસ્કાર પણ હોય છે. નહિં તો માણસને સતકર્મ કરવાની, દયા દાન કરવાની, પ્રાણીનું રક્ષણ કરવાની, બટું કામ કર્યા પછી પશ્ચાત્તાપ કરવાની વૃત્તિ ઊભી થવાનો સંભવ જ નથી. ફયુડ જેવા માનસશાસ્ત્રીને ક્ષુદ્ર વૃત્તિના માણસોના મોટા ભાગનું અવલોકન કરવાનો પ્રસંગ આવવાથી માણસમાં સંસ્કાર મોટે ભાગે ક્ષુદ્ર હોય છે એવા અનુમાન ઉપર આવવું પડ્યું જણાય છે અને તેથી જ આવી ક્ષુદ્ર વૃત્તિઓને પરિતૃપ્ત કરવાનો ઉપાય બતાવ્યા જણાય છે. આપણું દર્શનકારોએ જીવનું સૂક્ષ્મ દ્રષ્ટિએ ઍગિક જ્ઞાનથી અવલોકન કરીને પૃથક્કરણ અને સમન્વય કરેલ છે, તે ચોગિક જ્ઞાન જેને પ્રાપ્ત થયું નથી, તેનું જીવ અને જીવના સંસ્કારોનું જ્ઞાન અપૂર્ણ જ હોય છે, ઘણે ભાગે ખોટું હોય છે. આત્મા અનાદિકાળથી કર્મ પુદગલ સાથે બંધાય છે, કર્મના શુભ અને અશુભ સંસ્કારો તેમાં રહ્યા છે. તે કર્મો ઉદયમાં આવે છે ત્યારે માણસ કર્મની શુભ અશુભ પ્રકૃતિ પ્રમાણે સુખ દુઃખ ભોગવે છે. ક્યાંસુધી સંસારી જીવ અપ્રજ્ઞ–અજાગ્રત દશા(Unconseious state ) માં હોય છે ત્યાંસુધી સંસારી જીવમાં બાંધેલ કમ ભેગવવા તથા નવાં બાંધવાને કમ નિરંતર ચાલ્યા કરે છે એટલે તે દિશામાં જીવ નિરુપાય સ્થિતિમાં છે. પણ જીવ જેમ જેમ જાગ્રત થતો જાય છે, આપણું પરિભાષામાં જેમ જેમ જીવ સમ્યકત્વ દશાને પામતો જાય છે, તેનામાં સ્વપરનો ભેદ ભાસતા જાય છે, તેમ તેમ જીવની કર્મવશ સ્થિતિમાં ફેર પડતો જાય છે. અને કર્મને વશ થવાને બદલે કર્મને વશ કરવાની આત્માની નૈસર્ગિક શક્તિ ખીલતી જાય છે, એટલે જીવમાણસ કાયમને માટે પોતાની જૂની શુદ્ધ વાસનાઓને વશ જ રહે છે, અને તે વાસનાઓ પરિતૃપ્ત કર્યા વિના બીજો ઉપાય નથી, એ સિદ્ધાંત વ્યાજબી નથી.
આ જગમાં માણસનું તેઓની વૃત્તિઓ-સંસ્કાર પ્રમાણે વર્ગીકરણ કરીએ તો ત્રણ જુદા જુદા પ્રકારના જોવામાં આવે છે. (૧) પશુ વૃત્તિના

Page #14

૨૧૬
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ
[ અશાડ
(૨) માનવી વૃત્તિના અને (૩) દેવી વૃત્તિના. પશુ વૃત્તિના માણસો ઇંદ્રિયના વિષામાં મગ્ન રહે છે. આહાર, નિદ્રા, ભય અને મૈથુન એ જેમ પશુઓમાં હોય છે તેમ તેવી જ વૃત્તિ આવા પશુ વૃત્તિના માણમાં જોવામાં આવે છે. માનવી વૃત્તિના માણસોમાં વિવેકબુદ્ધિ જાગ્રત હોય છે. સાચા અને બેટાને વિવેક તેઓ કરે છે, સ્વપરને ભેદ તેઓ સમજતા થાય છે. ખરાબ વસ્તુને ત્યજે છે અને સારી વસ્તુને અનુસરે છે. તેઓને એક ઉચ્ચ ધ્યેય હોય છે. તેને પહોંચવાને યત્ન કરે છે, પણ તેઓ હજુ સાધક દશામાં હોવાથી વખતોવખત ભૂલ કરે છે, ભૂલનો પશ્ચાત્તાપ કરી ફરી આવી ભૂલે ન કરવાને નિરધાર કરે છે. આપણું પરિભાષામાં આવા માણસોને આપણે સમ્યકત્વ પામેલા દેશવિરતિ કહી શકીએ. તેઓને હજુ અપ્રમત્તદશા પ્રાપ્ત થયેલ ન હોવાથી વખતોવખત ભૂલને પાત્ર બને છે.
- ત્રીજો વર્ગ દેવી વૃત્તિવાળાને છે. આવા માણસે ઓછા જ મળે છે. તેઓએ પોતાની ઇન્દ્રિયો ઉપર સંપૂર્ણ જય મેળવેલ હોય છે, મનને વશ કર્યું હોય છે, સદાચાર તેઓને સહજ થયો હોય છે, મન, વચન અને કાયાના ગે તેઓએ સાધ્યા હોય છે. જ્યાં સુધી આત્મા શરીર સાથે જોડાયેલો છે ત્યાં સુધી તેઓ કર્મો કર્યા કરે છે, પણ કર્મોમાં રાગ દ્વેષની પરિણતિ ઓછી હોવાથી કમેં લાંબા વખત ન ગવાયેલ રહેતા નથી.
ક્ષુદ્ર વાસનાઓને પરિતૃપ્ત કર્યા વિના બીજો ઉપાય નથી, એ સિદ્ધાંત કેઈ ધર્મ કે નીતિશાસ્ત્ર કબૂલ રાખે નહિ. જૈન શાસ્ત્રમાં આવી ક્ષુદ્ર વૃત્તિઓને વશ કરવાના અનેક ઉપાય બતાવ્યા છે. ઇંદ્રિય જે વશ ન રહેતી હોય તો તપથી દેહનું દમન કરવાનો ધોરી માર્ગ બતાવ્યા છે. બાહા તપથી ઇંદ્રિયાનું દમન થાય છે પણ વિષયે ભેગવવાની વૃત્તિ નિર્મૂળ થતી નથી. ઊલટું કેટલીક વાર તે દબાવેલ વૃત્તિઓ ઉછાળો મારે છે. દબાવેલ કમાનની માફકે દબાવેલ વૃત્તિ બમણા જોરથી ઉછાળે મારી માણસની વિવેકબુદ્ધિનો નાશ કરે છે. રથનેમિ અને રાજૂલનો પ્રસંગ આ માટે આપણું શાસ્ત્રકારો બતાવે છે. રાજૂલને સુંદર દેહ અને એકાંત જોઈ રથનેમિની સુષુપ્ત રહેલ વિષય ભેગવવાની વાસના ઉછાળો મારે છે. રથનેમિ તે પૂર્વ ભવના યોગી હતા એટલે રાજૂલના વચને વિવેકબુદ્ધિને તરત જાગ્રત કરે છે, અને પોતાના કર્તવ્યનું ભાન કરાવે છે. વાસનાઓને બળજેરીથી દબાવવાથી તે બમણા જોરથી પાછો ઉછાળે મારે છે, તેમ તેને બળજોરીથી નાશ કરવાનો પ્રયત્ન કરવાથી ભૂતની જેમ વળગે છે. સમજપૂર્વક અભ્યાસ કરી પોતાની મનોવૃત્તિને વશ કર્યા પછી બ્રહ્મચર્યને નિયમ પાળી શકે છે પણ તે વાસનાની વૃત્તિને વિવેકપૂર્વક વિચાર કર્યા વિના કે માણસ આ નિયમ ગ્રહણ કરે છે, ત્યારે કેટલાક માણસોનાં આચાર વિચારમાં વિકૃતિ થતી જોવામાં આવે છે. આવી વાસનાઓને વશ કરવાને તે એક જ ઉપાય છે કે આવી કુવાસનાને તેના નગ્ન સ્વરૂપમાં યથાર્થ રીતે જેવી

Page #15

-
અંક ૯ મે ]. માનસશાસ્ત્ર અને ધર્મ
૨૧૭ જોઈએ અને તેમાંથી ઉત્પન્ન થતાં રાગદ્વેષ અને દુઃખના પરિણામને નિહાળવા જોઈએ. એ પ્રમાણે થાય તો જ આવી કુવાસનાઓ વશ થાય છે અને ઝાડના સુકાયેલ પાનની માફક ખરી પડે છે, માટે જ આપણું શાસ્ત્રકારો બાહ્ય તપ કરતાં પણ અત્યંત૨ તપને વિશેષ મહત્વ આપે છે. વાસનાઓને દબાવવા યત્ન કર્યા છતાં વારંવાર જાગ્રત થતી હોય તે ક્ષુદ્ર વાસનાઓનું રૂપાંતર શુદ્ધ ભાવનાભાવી કરવું જોઈએ, તે માટે શાસ્ત્રકારો અનિત્યાદિ ભાવનાઓ ભાવવાના ઉપદેશ આપે છે. બહારની વસ્તુઓને ભેગ ઉપભેગ કરવાની ઈચ્છા જાગ્રત થાય તો તે દરેક અનિત્ય છે, અને ભેગા કરવાથી પરિણામે દુઃખ થાય છે એવી શુદ્ધ ભાવના ભાવવી જોઈએ. એવું ચિતવન કરવાથી તે વસ્તુ ઉપરનો રાગ ઊઠી જાય છે. અથત શુદ્ધ ભાવના ભાવવાથી કુવાસનાનું પરિવર્તન કરી શકાય છે તે પ્રમાણે શરીરનું આદ્ય અને ઉત્તરકારણ અશુચિ છે, અશુચિનું ભાજન છે, અશુચિમાંથી ઉત્પન્ન થાય છે, અશુચિ પરિણામ પાકવાળું છે એવી ભાવના ભાવવાથી અર્થાત્ વિચારપૂર્વક આત્મનિરીક્ષણ કરવાથી શરીરનો મોહ ઊઠી જાય છે. મેહ ઊઠી જતાં કુવાસનાઓ નિર્મૂળ થાય છે.
આત્મનિરીક્ષણ કરવા શાસ્ત્રકારોએ બાર ભાવના બતાવેલ છે, તે પ્રમાણે મનને મજબૂત કરવા, મનની વૃત્તિઓને કાબૂમાં રાખવા, ચિત્તવૃત્તિને નિરોધ કરવા શાસ્ત્રકારે ધ્યાન માગ બતાવે છે. ધ્યાનથી મન મજબૂત બને છે, તેની ચંચળતા ચાલી જાય છે. મનની ચંચળતા મનના સર્વ વ્યાધિનું કારણ છે; તે ચંચળતા ચાલી જાય છે. પશ્ચિમાત્ય માનસવેત્તાઓ ભાવના ભાવવાનું કે ધ્યાન કરવાનું જાણતા નથી. તેમણે જે મનને અભ્યાસ કર્યો છે તે અવલોકન દ્વારા જ કર્યો છે, એટલે મનના એક અંશને જ તેમને અભ્યાસ છે. તેમનું મનનું જ્ઞાન ફક્ત મતિજ્ઞાન જ છે. મતિજ્ઞાનથી પર જે અવધિ, કેવલ આદિ જ્ઞાન રહેલા છે. તે તેને મળ્યા નથી. મનને પોષનાર, મનને દોરનાર તેની પાછળ આત્મિક તત્ત્વ (Spiritual essence) છે તે તેના અનુભવમાં આવ્યું નથી. એટલે માનવેત્તાઓના અનુમાનો અને સિદ્ધાંતો સંપૂર્ણ નથી, ભૂલભરેલા છે અને તેને આશ્રીને ઇન્દ્રિયને અતિતૃપ્ત કરી માનસિક વ્યાધિઓ ટાળવાના ઉપાયે તેઓ બતાવે છે, માણસ કાયમ અપ્રજ્ઞ દશામાં વાસનાઓને દાસ હોય છે, તેથી તેના કૃત્ય માટે તે જવાબદાર નથી–વિગેરે તેઓને જે ઉપદેશ છે તે ભૂલભરેલો છે, નીતિ અને ધર્મના નિયમોનો ઉછેદ કરનાર છે. અલબત જીવ જ્યાંસુધી અજાગ્રત (Unconscious) દશામાં હોય છે ત્યાં સુધી તે તેના પૂર્વના કર્મોને વશ હોય છે, પણ જીવ કાયમ માટે અજાગ્રત દશામાં રહેતો નથી. ઉપદેશથી અથવા સ્વભાવથી તે જાગ્રત દશા પ્રાપ્ત કરતા જાય છે અને જયારે જીવ આત્મજાગ્રતદશા (Self Consciousness) પ્રાપ્ત કરતે થાય છે, આપણું પરિભાષામાં સમ્યકત્વ પામતો જાય છે ત્યારે કર્મો ઉપર તે સતા ભગવતો થાય છે, અને તેના અંતિમ ધ્યેય મોક્ષમાર્ગ ઉપર આ સમ્યકત્વ પામેલો જીવ પ્રયાણ કરે છે.
[પ્રબુદ્ધ ભારત'ના '૪૭ ના જાન્યુઆરીના આ સંબંધી લેખ પરથી સુચિત ]

Page #16

પ્રભુ મહાવીર અને શ્રેણિક -
[ “ શ્રી જૈનધર્મ પ્રકાશ” ના ચૈત્ર માસના અંકમાં આ. શ્રી વિજયપસૂરિજીનાં “પ્રભુ મહાવીર અને શ્રેણિક” એક ઐતિહાસિક સંકલના : નામનો લેખ છપાયેલ અને તે સંબંધમાં અમે વિદ્વાનોને પોતપોતાનું મંતવ્ય રજૂ કરવા સૂચવ્યું હતું. અમને નીચે પ્રમાણે બે લેખો મળ્યા છે. એક વડોદરાનિવાસી વિધાન ડૉ. ત્રિભુવનદાસ લહેરચંદ શાહનો છે અને બીજે છે કાલાવડ નિવાસી જાદવજી તુલસીદાસ શાહનો. વિદ્વાનો આ બંને લેખોનો તુલનાત્મક અભ્યાસ કરે.]
સમયકાળ નિર્ણય
રાજા શ્રેણિક શિશુનાગ વંશના હતા. આખા શિશુનાગ વંશમાં (મેટા શિશુનાગ વંશ તેમજ નાને શિશુનાગ વંશ એટલે નંદવંશ; બને મળીને આખે શિશુનાગ વંશ કહેવાય) રાજા બિંબિસાર(શ્રેણિક રાજાનું બીજું નામ)નું રાજ્ય સૌથી વધારે સમય સુધી ચાલ્યું છે. તેનું રાજ્ય બાવન વર્ષ ચાલ્યાનું જણાવાય છે. જ્યારે બૌદ્ધ પુસ્તક (દીપવંશ III પાનું ૬૧; મહાવંશ II પાનું ૨૫; & Seq; જનરલ ઓફ ધી બિહાર રીસર્ચ સોસાયટી પુસ્તક ૧ લું', પાનું ૯૭, ટીપણુ ૧૦૯; તથા ઇન્ડિયન એન્ટીકિવટિ ૧૯૧૪ નું પાનું ૧૦૩ ) આધારે ૫ણુ જણાય છે કે, તેનું રાજ્ય બાવન વર્ષ જ ચાહ્યું છે; પણ પોરાણિક ગ્રંથોમાં તેનું રાજ્ય એકાવન વર્ષ ચાલ્યાનું લખાયેલું છે. એટલે સંભવ છે કે એક વર્ષનો તફાવત બતાવાયો છે, તેના જીવનકાળના અંતનું એક વર્ષ તેના પુત્ર કુણિકે કેદી બનાવ્યો હતો, તે તેના રાજ્યકાળમાં પૌરાણિક ગ્રંથકારાએ નહીં લખ્યો હોય ( અથવા એકાવન વર્ષ ને થાડા મહિના રાજ્ય ચાલ્યું હોવાથી પણ એકાવન વર્ષ લખ્યા હોય). બાકી સર્વ ગ્રંથકારો સંમત છે કે તેણે બાવન વર્ષ રાજ્ય કર્યું છે. તેનું મરણ ઈ. સ. ૫૨૮ માં થયાનું તારવી શકાય છે અને તેનું રાજ્ય બાવન વર્ષ ચાલ્યાનું સાબિત થાય છે. ત્યારે તેના રાજ્યારોહણનો સમય પણ ૫૨૮ + ૫ર ઈ. સ. પૂર્વે ૫૮૦ નિશ્ચિતપણે સાબિત થઈ શકે છે. વળી, જ્યારે તે ગાદીએ આવ્યા ત્યારે તેની ઉમર પંદર વર્ષની હતી. એટલે એને જન્મ ઈ. પૂર્વે ૫૯૫ માં થયાનું જ ગણી શકાશે. તેમજ બોદ્ધ ગ્રંથોમાં પણ જણાવ્યું છે કે મૈતમ બુહ શ્રેણિકથી પાંચ વર્ષ મોટા હતા. આ હકીકત પણ આપણને તે જ નિર્ણય ઉપર લઈ જાય છે, કેમકે ગતમબુદ્ધનો જન્મ ઇ. સ. પૂ. ૬૦૦
(૧) જુઓ ટિપ્પણુ. નં. ૨.

Page #17

અંક ૯ મે ]
પ્રભુ મહાવીર અને શ્રેણિક
૨૧૯
છે.ર એટલે શ્રેણિકરાજાના જન્મ ઇ. સ. પૂ. ૫૯૫ માં ગણાય અને ખુદ્ધથી પાંચ વષે નાના પણ થયા કહેવાય. તેમ ઇ. સ. પૂ. ૫૮૦ માં રાજ્યાસને બેઠા છે એટલે તે સમયે તેની 'મર પંદર વર્ષની થઈ ગણાય. આ પ્રમાણે ગણત્રી કરતાં દરેક બનાવ માટે એકની એક સાલ આવીને ઊભી રહે છે.
એટલે આ ઉપરથી તારવી શકાય કે, રાજા શ્રેણિકના જન્મ . સ. પૂ. ૫૫ માં; રાજગાદીએ બેસવું ઇ. સ. પૂ. ૫૮૦ માં; અને બાવન વર્ષ રાજ્ય કરી ઇ. સ. પૂ. ૫૮ માં ૬૭ વર્ષની ઉંમરે મરણુ થવાનું નક્કી થયું ગણી શકાય. ( જીએ પ્રા. ભા. ભા. ૧, પૃ. ૨૪૫) ગૌતમબુદ્ધ અને રાજા શ્રેણિક—
ઐહિમચા ખાપાકાર ઉદ્દેષણા કરે છે કે, ગાતમબુધ્ધે ૨૯ વર્ષની ઉમરે સંસારત્યાગ કર્યો. ૩૬ મે વર્ષે પ્રવત'કપણું લીધું, ૫૭ મે વર્ષે નિર્વાણ પામ્યા, અને ૮૦ મે
( ૨ ) ઇ. સ. પૂર્વે ૬૦૦ કેમ? એ શંકાના નિવારણમાં જણાવવાનું જે સિંધુ દેશના રાજા ઉદયનના જન્મ ઇ. સ. પૂર્વે ૬૦૦ માં થયા હતા, કેમકે ગોતમયુદ્ધના જન્મ વિષે એમ કહેવામાં આવ્યુ છે કે તેમનેા જન્મ જે દિવસે થયે। હતા તે જ દિવસે અન્ય છ વ્યક્તિએ મળીને કુલ સાત ગુા જન્મ્યા હતા. [ આ વિષે વધુ વિગત C. H, Iકૅબ્રીજ હીસ્ટરી ઓફ ઇન્ડિયા-પાનુ` ૧૮૮, States on the authority of Prof. B. Devis Buddhist Birth Stories: notes on p. 68. ઉપર જણાવ્યું છે. 'For instance, there is an early list of the seven con-natals persons born on the same day as the Buddha, ' કૅ'બ્રીજ–વ્હીસ્ટરી એફ ઇન્ડિયા પૃ ૧૮૮. પ્રેા. રીસ ડેવીસકૃતઃ મુદ્જાતક કથા ” માં પૃષ્ઠ ૧૬૮ ના ટીપણુમાં જણાવ્યુ` છે કે, ‘ જે દિવસે બુદ્ધના જન્મ થયા હતા તે જ દિવસે અન્ય છ એમ કુલ મળી સાત પુરુષોના જન્મ થયા હતા. તે સાતમાને ઉદયન પણ એક હતા. (જીએ પ્રાચીન ભારતવષ', ભાગ ૧, ૫. ૨૨૨)
66
•
ગાતમમ્રુદ્ધ શ્રેણિક રાજાથી પાંચ વર્ષે મેાટા હતા. ( · સીંહાલીઝ-ક્રોનીકલ ')માં ગીતમયુદ્ધના જીવનના મુખ્ય બનાવાની સાલ, દેવાહના રાજા અજનના સ ંવતને અનુલક્ષી આ પ્રમાણે આપી છેઃ તેમના જન્મ અં. સં. ( અંજના સંવત ) ૬૮; [ હિસાબ ગણુાં આ સંવત ઇ. સ.પૂ. ૬૬૮ (ઇ. સ. પૂ. ૬૦૦+૬૮=૬૬૮)માં શરૂ થયા ગણી શકાય. ] સ સારત્યાગ અ. સ. ૯૭ ( ૯૭-૬૮–૨૯ વર્ષની ઉંમરે ); ધર્મોપદેશકધર્મ પ્રવકઃ - અ. સ. ૧૦૩ (૧૦૪-૬૮=૬૫ વર્ષની ઉંમરે. ); નિર્વાણજ્ઞાનપ્રાપ્તિ અ. સ. ૧૨૭ (૧૨૭-૬૮=૫૯ વષઁની ઉંમરે ) પરિનિર્વાણઃ અ. સ. ૧૪૮ ( ૧૪૮– ૬૦=૮૦ વર્ષની ઉંમરે. )
શ્રી ગૌતમ અને મહાવીરના મરણુ વચ્ચે લગભગ છ વર્ષનું વિષેની આંકડાવાર સરખામણી નીચે આપી છે. ) પણ ખરી રીતે, છ
અંતર હતું. ( આ વર્ષને બદલે સાડા

Page #18

૨૨૦ શ્રી જેન ધર્મ પ્રકાશ
[ અશોક વર્ષે પરિનિર્વાણ પામ્યા. તેમને જન્મ ઈ. સ. પૂ. ૬૦૦ માં ગણતાં ઉપરનાં ચારે બનાવો અનુક્રમે ઇ. સ. ૫૭૧ માં, ૫૬૪ માં. ૫૪૦ માં અને પર૦ માં આવી ઊભા રહે છે.
હવે, જે ગતમબુદ્ધના જીવનના ચારે બનાવોને રાજ બિંબિસાર( શ્રેણિક)ના રાજ્યકાળ ઉપરના ઇ. સ. પૂ. ૫૮૦ થી ૫૨૮ ના ગાળાના સમય સાથે વટાવીશું, તે તે દરમ્યાન તમબુદ્ધના જીવનકાળમાં બન્યાં ગણી શકાશે. ( ૧ ) ઈ. સ. પૂ. ૫૭૧ માં તેમને સંસારત્યાગ અને (૨) ઈ. સપૂ. ૫૬૪ માં પ્રવર્તકપણું સ્વીકાર્યું છે. બીજી બાજુ બૌદ્ધ સાહિત્યમાં નિઃશંકપણે જવાયું છે કે ગતમબુદ્ધ' પોતે ૩૬ વર્ષના થયા
છ વર્ષનું અંતર છે, કેમકે બુહનિર્વાણુ વૈશાખ શુદ ૧૫ એટલે મે માસને મધ્યસમય જ્યારે શ્રી મહાવીરનું નિર્વાણ કાર્તિક વદ ૦))–પૂર્ણિમાંત મહિનાની ગણત્રીએ–અથવા આશ્વિન વદ ૦))–અમાસાંત મહિનાની ગણત્રીએ–લેખાય છે. એટલે તે નવેમ્બર માસનો મધ્ય એટલે છ માસનું અંતર વધ્યું ગણાય, જેથી કરીને છ વર્ષ + છ માસ = ૬ વર્ષનું અંતર છે...એટલે કે બુદ્ધ નિર્વાણ ( અહિં નિર્વાણ એટલે દક્ષિણના બ્રાદ્ધ ગ્રંથોમાં જ્ઞાનપ્રાપ્તિને નિર્વાણ શબ્દથી ઓળખાવે છે તેમ નહીં, પણ મૃત્યુ-મરણ અથવા જેમને તેઓ પરિનિર્વાણ તરીકે લખે છે તે સમજવું.) ઈ. સ. પૂ. પ૦ ના મે માસમાં અને મહાવીરનિર્વાણ ઇ. સ. પૂ. ૫૨૭ ના નવેમ્બરમાં થયું કહેવાશે. શ્રી. મહાવીરનું મરણ બુદ્ધના કરતાં વહેલું નીપજેલું હોવાથી, બુદ્ધનું મરણ પર ૬-૬ (અથવા પર–કા) = ઈ. સ. પૂ. પ૦ માં થયું ગણી શકાશે. અને તેમનું આયુષ્ય ૮૦ વર્ષનું હોવાથી તેમનો જન્મ ઇ. સ. પૂ. ૬૦૦ માં ગણુ રહે છે. તેમ મહાવીરનું આયુષ્ય ૭૨ વર્ષનું અને મરણ ઇ. સ. પૂ. ૫૨૭ માં ગણાયું છે. એટલે તેમને જન્મ ઈ. સ. પૂ. પ૭ + ૭૨૫૯૮ કે ૯૯ કહેવાશે. વળી, તેમણે ૩૦ વર્ષની ઉમરે એટલે ૫૯૮-૩૦=૫૬૮ માં દીક્ષા લીધી હતી. અને તે પછી બાર વર્ષે એટલે ઇ. સ. પૂ. ૫૬૮-૧૨=પપ૬ માં તેમને જ્ઞાનપ્રાપ્તિ થઈ હતી. હવે આ બન્ને મહાત્માઓનાં જીવનપ્રસંગે નીચે પ્રમાણે સરખાવી શકાશે. ગૌતમબુદ્ધ
ઉમર મહાવીર (૧) જન્મ=ઈ. સ. પૂ. ૬૦૦ ૦ | (૧) જન્મ=ઈ. સ. પૂ. ૫૯૮-૯ (૨) દીક્ષા= , ૫૭૧ (સંસારત્યાગ) ૨૯ | (૨) દીક્ષા= , ૫૮ (૩) ધર્મોપદેશક તરીકે
(૩) – – - ઈ. સ. પૂ. ૫૬૪-૫ (૪) નિર્વાણ-જ્ઞાનપ્રાપ્તિ ઈ. પૂ૫૪૪-૩ ૫૭ | (૪) કેવલ્યપ્રાપ્તિ ઇ. સ. પૂ. ૫૫૬ ૪૨ (૫) પરિનિર્વાણુ–મેક્ષ ઈ. પૂ. પ૦ | ૮૦ | | (૫) નિર્વાણ- , પર૭-૬ (મે. માસ))
(નવેમ્બર )
Ė • સ |
શ ૪

Page #19

-
- -
અંક ૯ મે | પ્રભુ મહાવીર અને શ્રેણિક
૨૨૧ (એટલે ઈ. સ. પૂ. ૫૬૪ માં તેઓ પ્રવર્તક થયા ) ત્યાં સુધી (૧) કોઇને પણ પિતાનો શિષ્ય બનાવ્યો નથી. તેમજ ( ૨ ) રાજ બિંબિસારને પણ પ્રથમ જ વાર આ સમયે એટલે ઈ. સ. પૂ. પ૬૪ માં (પિતાની ૩૬ વર્ષની ઉંમરે ) રાજગિરિ ઉર્ફે ગિરિવ્રજમાં મળ્યા હતા અને (2) પ્રવર્તક થયા પછી છ વર્ષે એટલે ઈ. સ. પૂ. ૫૫૮ માં રાજા બિંબિસારની રાણી ક્ષેમાને બૈહ ભિક્ષુણી બનાવી હતી; એટલે આ ત્રણે બનાવીને જે સમય નિશ્ચિતપણે ગણું શકાય છે તે એટલું ચોક્કસપણે કહી શકાય કે મૈતમબુદ્ધ પોતે રાજા બિંબિસાર કે તેના અંતઃપુરની વ્યક્તિમાંની કોઈ સાથે જે કોઈપણ રીતે સમાગમમાં આવ્યા હોય તો તે માત્ર ઈ. સ. પૂ. ૫૬૪ થી માંડીને ઈ. સ. પૂ. ૫૫૮ સુધીના છ-સાડાછ કે સાત વર્ષના ગાળા દરમ્યાન હોઈ શકે.
બુદ્ધનું નિર્વાણ ( જ્ઞાનપ્રાપ્તિ) ઈ. સ. પૂ. ૫૪૩-૪૪ માં કહેવાય છે અને પરિ નિર્વાણ ઇ. સ. પૂ પર૦ માં ગણાય છે.*
ૌતમબુદ્ધ અને શ્રી મહાવીર બનેને જન્મ જો કે સમકાલીન જ છે, છતાં ગતમબુધે પોતાના ધર્મનો પ્રચાર ઈ. સ. પૂ. ૫૬૪ થી આરંભ્ય છે, જયારે શ્રી મહાવીરે ઈ. સ. પૂ. ૫૫૬ બાદ આરંભ્યો છે. એટલે કે ગતમબુધે ધર્મનું પ્રવચન કરવા માંડયું તે બાદ આઠ વર્ષે શ્રી મહાવીરે પ્રારંભ કર્યો છે." બોદ્ધ ધર્મ અને જૈન ધર્મ રાજા શ્રેણિકના જીવનમાં ભજવેલો ભાગ–
બૈદ્ધ પુસ્તકોમાં રાજા બિંબિસારને તે ધર્મને અનુયાયી ગણ્યો છે, જ્યારે જેન પુસ્તકોમાં પિતાના ધર્મને દઢ ભક્ત અને પિષક ગણવામાં આવ્યો છે. પહેલામાં તેને વિશેષપણે બિંબિસારના નામથી સંબોધે છે જ્યારે બીજામાં રાજા શ્રેણિકના નામથી વિશેષ પ્રસિદ્ધિને પામેલ જણાય છે. આમ બન્ને પ્રકારે હેરફેર થવાનું કારણ શું? શું તે બન્ને પ્રકારનું ધાર્મિક સાહિત્ય ખેટું હશે ? ના, તેમ નથી. પણ વિશેષ ગષણાને અંતે સમજાય છે કે, તે બન્ને દર્શનના ગ્રંથનું કથન તો સત્ય જ છે, પણ જેમ પુરાણકારોએ પોતાના એતિહાસિક ગ્રંથોમાં સ્વમતાનુયાયીનું મહત્વ વિશેષપણે ગાઈ
ઉપરના કોષ્ટકથી એ પણ સ્પષ્ટ થાય છે કે, મહાવીર પિતાના આખા જીવન દરમ્યાન ગોતમ બુદ્ધના સમકાલીનપણે વર્તતા હતા. પણ તેમને જન્મ, ગૌતમબુદ્ધ કરતાં ૧૫ વર્ષ પછી, અને તેમનું મરણ ૬ વર્ષ પહેલાં થયું હોવાથી બન્નેની ઉમર વચ્ચે ૧૫ + ૬ = ૮ વર્ષનો તફાવત રહ્યો છે. એટલે જ મહાવીરનું આયુષ્ય ૭૨ વર્ષનું હતું અને ગાતમબુદ્ધનું ૮૦ વર્ષનું કહેવાય છે. (જુઓ પ્રાચીન ભારતવર્ષ ભા. ૧, પૃ. ૮-૮)
જ્યારે નંદીવર્ધન, મહાવીર કરતાં બે-અઢી વર્ષ જ મોટા હતા. એટલે નંદીવર્ધનને જન્મ આશરે ઈ. સ. પૂ. ૬૦૧ માં ગણાય. (જુઓ પ્રાચીન ભારતવર્ષ ભા. ૧, પૃ. ૧૩૨)
(૩) જુઓ પ્રા. ભા. ભાગ ૧, પૃષ્ઠ. ૨૫૧. (૪) જુઓ ટિપ્પણુ નં. ૨. (૫) જુઓ પ્રા. ભા. ભાગ ૧, પાનું ૨૫૩

Page #20

[ અાડ
w
૨૨૨
શ્રી જન ધર્મ પ્રકાશ બતાવ્યું છે, તેમ આ બન્નેના સાહિત્ય ગ્રંથમાં પણ, તે જ સ્થિતિ પ્રવર્તી રહી દેખાઈ આવે છે. તે નીચેની હકીક્તથી સમજાશે. ,
રાજા બિંબિસાર ઈ. સ. પૂ. ૫૮૦ માં ગાદીએ આવ્યું તે પહેલાં, તેમજ બેનાતટ નગરે શ્વસુર પક્ષમાં રહેતો હતો ત્યાંસુધી જેન ધર્મ પાળતા હતા. વળી આગળ ઉપર
જ્યારે રાણી ચિલ્લણ સાથે ઈ. સ. ૧ ૫૫૮ માં લગ્ન કર્યું ત્યારે પણ તે પાછો જિનભક્ત થઈ ગયો હતો. એટલે સાર એ જ નિકળે છે કે-જે તેણે દ્ધ ધર્મ ગ્રહણ કર્યો હોય તો, ઇ. સ. પૂ. ૫૦૦ અને ૫૫૮ વચ્ચેના બાવીસ વર્ષના ગાળામાં જ હોઈ શકે, અન્યથા નહિ.
જ્યારે રાજા બિંબિસારે રાણું ચિલ્લણ સાથે લગ્ન કર્યું હતું અને તે પૂર્વે થોડાક સમયે જૈનધર્મ અંગીકાર કર્યો હતો ત્યારપછી રાજા બિંબિસારે બ્રાહ ધર્મને ત્યાગ કરેલ હોવાથી, ગૌતમબુદ્ધ ભલે તેની સાથે ચર્ચા નિમિત મળ્યા હોય, તે પણ પિતાના ભક્તજન તરીકે તે લેખી શકાય નહિ.
આટલા વિવેચન ઉપરથી એ વાત સ્પષ્ટ થાય છે કે રાજા બિંબિસાર ગાદી ઉપર આવ્યા પૂર્વે બે વર્ષે તે જિનભક્ત હતો; પછી ઈ. સ. પૂ. ૫૬૪ થી ૫૫૮ સુધીના ૭ વર્ષ બૈદ્ધમતી અને ૫૫૮ થી ઈ. સ. પૂ. પ૨૮ માં તેના મરણુપર્યત ફરીને જિનધર્મ થયો હતે.
અંતમાં આ આખા લેખનો ટૂંક સાર નીચે પ્રમાણે તારવી શકાય. ગૌતમબુદ્ધ–
બુદ્ધ જન્મ ઈ. સ. પૂ. ૬૦; દીક્ષા-૫૭૧; ક્ષમા રાણુને બૈદ્ધ મતાનુયાયી બનાવી તથા પિતાનું પ્રવર્તકપણું-૫૬૪; નિર્વાણ ( જ્ઞાનપ્રાપ્તિ)-૫૪૩; પરિનિર્વાણ (મોક્ષ) ૨૦ મહાવીર
જન્મ ઇ. સ. પૂર્વે ૫૯૮-૯; દીક્ષા (પિતાની ત્રીસ વર્ષની ઉમરે) ૫૬૮, જ્ઞાનપ્રાપ્તિ (પિતાની ૪૨ વર્ષની ઉંમરે ) ૫૫૮, નિર્વાણ: પ૨૮ (૭ર વર્ષની ઉમરે ) શ્રેણિક -
- જન્મઃ (ગૌતમબુદ્ધથી પાંચ વર્ષે નાના હેઈને) ઈ. સ. પૂ. ૫૯૫; રાજ્યગાદી ૫૮૦ (એટલે ૫૯૫–૫૮૦, પિતાની પંદર વર્ષની ઉમરે), રાજ્યકાળ-૫૨ વર્ષ હોવાથી ૫૮૦, મરણુ–૫૨૮માં, ચિલ્લણ રાણી સાથે લગ્ન-૫૫૬ (મહાવીરના કૈવલ્ય બાદ એકાદ વર્ષે ), તેની ઉમર ૫૯૫–૫૨૮=૬૭ વર્ષની, (પર વર્ષ રાજયકાળ + ૧૫ વર્ષે રાજ્યાભિષેક = ૬૭ વર્ષ.). રાજા નંદિવર્ધનને જન્મ ૬૦૧ (એટલે મહાવીર કરતાં બે-અઢી વર્ષ આશરે મોટા.)
ડો. ત્રિભુવનદાસ લહેરચંદ શાહ (૬) એમના જીવન વિષેની હકીકત હવે પછી ચર્ચીશું. (૭) જુઓ પ્રા. ભા. ભા. ૧ પાનું ૨૫૦-૫૧–પર

Page #21

અંક ૯ મ]
પ્રભુ મહાવીર અને શ્રેણિક
(3)
વિશાળાનગરીના ચેટક રાજા, તેને જન્મ ઇ. સ. પૂર્વે ૬૧૬ ને સ્વર્ગ ઇ. સ. પરછ ને આયુષ્ય ૮૯ વર્ષનું મનાય છે. તે પાર્શ્વનાથના શાસનના સમતિધારી શ્રાવક હતા. જૈન રાજાએ જૈન સિવાય કાષ્ઠને કન્યા આપતા જ નહિ. તેમણે પેાતાની ૭ પુત્રીએમાંથી ૬ પુત્રીએ જૈન રાજાઓને જ આપેલી છે તે એકે દીક્ષા લીધી. તથા ત્રિશલાદેવી તેમની મ્હેન (જે મહાવીર પ્રભુની માતાજી થાય) હાવાથી તેની દીકરીઓ તથા જમાઇએ (રાજા) બધા મહાવીર પ્રભુના સગાઓ જ હતા જેથી આટલી યાદી પ્રથમ આપી છે.
પ્રભાવતી
વીતભયનગરના રાજ ઉદાયન વેરે, લગ્ન છે. સ. પૂર્વે ૫૮૪માં. પુત્ર હાવા છતાં ભાણેજ ક્રશીકુમારને રાજા કરેલ.
..
39
4
૨
પદ્માવતી
જન્મ ઇ. સ. પૂર્વે ૫૯૩, ચપાતિ રાજા દધિવાહન વેર લગ્ન, ઇ. સ. પૂર્વે ૫૭૯માં, પુત્ર કરક ુ
૫
જ્યેષ્ઠા
મહાવીરના ભાઇ નદીવધન વેરે લગ
થયા હતા.
૩
મૃગાવતી જન્મ ઇ. સ. પૂર્વે ૫૮૨, કૈાશખપતિ શતાનિક રાજા વેર લગ્ન, ઈ. સ. પૂર્વે ૫૭૦માં, તેને પુત્ર ઉદ્દારાન
;
સુજ્યેષ્ઠા
જન્મ ઇ. સ. પૂર્વે ૫૭૪માં. દીક્ષા લીધી ઈ. સ. પૂર્વે ૫૫૪માં
ઉપરના તમામ રાજા ને રાણીએ મહાવીર પ્રભુના સગા જ થતા હતા. આટલી વાત ચેાસ થયા પછી હવે શ્રેણિક રાજા, મહાવીર પ્રભુ અને આધના જન્મ વિગેરેની સાલસ'વત આપવાથી શ્રી વિજયપદ્મસૂરિ મહારાજના બધા સવાલાના જવાબ મળી રહે છે. વિશેષમાં તે રાજાની અંદર અંદરની લડાઈઓ તથા સાલવાર વિગત નીચે પ્રમાણે છે. ઈ. સ. પૂર્વે ૫૮૫–વસંદેશપતિ રાજા શૈતાનીકને જન્મ ને ઈ. સ. પૂર્વે ૫૭૦ માં ચેટકપુત્રી મૃગાવતી સાથે લગ્ન થયેલ છે.
૨૧૩
૪
શિવાદેવી જન્મ ઇ. સ. પૂર્વે ૫૭૫, ઉજ્જૈનીના રાજા ચ’પ્રદ્યોત વેર લગ્ન, ઇ. સ. પૂર્વે ૫૦
C
ચેલણા
જન્મ ઈ. સ. પૂર્વે ૫૭૨માં, રાજ શ્રેણિક વેરે લગ્ન છે. સ. પૂર્વે ૫૫૮માં.
·
૫૮૪=સિન્ધુ ને સૈાવીરપતિ ઉદાયના રાજ્યાભિષેક ને ચેટકપુત્રી પ્રભાવતી સાથે લગ્ન થયેલ છે.
૫૮૨=શ્રેણિક ને સુનંદાથી એનાતટ નગરે લગ્ન. (શ્રેણિકની ઉમર તે વખતે ૧૩ થી ૧૪ વર્ષની લેખાય છે) શ્રેણિકના પિતા પ્રસેનજિતનું મરણુ, શ્રેણિકને રાજ્યગાદી મલી. મેનાતટમાં જ અક્ષયકુમારતા જન્મ.

Page #22

૨૨૪
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ
[ અશાહ ૫૭૯=અંગપતિ રાજા દધિવાહનનું ચેટકપુત્રી પદ્માવતીથી લગ્નઃ શ્રેણિક
રાજાના ધારણી સાથે લગ્ન. ૫૭૬=સાધ્વી પદ્માવતી(ચેટકપુત્રી)ના પેટે કરકંડુને જન્મ. ૫૭૫ ચંડપ્રોત રાજ અવંતીપતિ બન્યો. શ્રેણિક રાજાને ત્યાં ધારણું
રાણુથી મેઘકુમારને જન્મ. ચેટકપુત્રી શિવાદેવીને જન્મ. (ઇ. સ. પૂર્વે ૫૯૬માં અવંતીપતિ અંતિમ વીતીહાત્ર રાજા રિપુંજયના પ્રધાન તરીકે નીમાયો હતો જેણે ૨૧ વરસ પ્રધાનપણે રહી, રાજાને ઘાત કરી, ઇ.
સ. પૂર્વે ૫૭૫માં પિતાના પુત્ર ચંડપ્રદ્યોતને અવંતીપતિ બનાવેલ છે). ૫૭૪=ચેટકપુત્રી સુષ્ઠાનો જન્મ. (આ કન્યાનું હરણું શ્રેણિકને કરવું હતું
ને આવી ગઈ ચેલણ; એ ઇતિહાસ ઘણો જ રસિક છે ).. ૫૭૩=શ્રેણિક રાજાએ ગર્ભિણી હરણીને શિકાર કરી માંસભક્ષણ કરેલ ને તે
સમયે નકયું બંધાયું. સિધુપતિની રાણી ચેટકપુત્રી પ્રભાવતીની દીક્ષા. પ૭ર=સાધ્વી પ્રભાવતીનું મરણ. શ્રેણિકને ત્યાં મને રમાકુંવરીને જન્મ ને
ચેટકને ત્યાં ચલણને જન્મ. ૫૭૧=ૌદ્ધધર્મસ્થાપક ગૌતમબદ્ધને સંસારત્યાગ. ઇ. સ. પૂર્વે ૫૬૪ ( ૭
કે ૮ વરસ પર્યટન ) પછી જ્ઞાનપ્રાપ્તિ થઈ. ૫૭૦=કોશળપતિ વિદુરથને જન્મ. વસ્ત્રપતિ શતાનીકનું ગાદીનશીન થવું,
ચેટકપુત્રી મૃગાવતીથી લગ્ન ને અક્ષયકુમારને બુદ્ધિબળે મહાઅમાત્યની
પદવી મલી (ત્યારે તેની ઉમર ૧૨ કે ૧૩ વરસની હતી). ૫૬૯=પ્રભુ મહાવીરે દીક્ષા લીધી. પ૬૪=ૌતમબુધે ઉપદેશ શરૂ કર્યો ને શ્રેણિકરાજાને પહેલી વખત મળી
બેહધમ કર્યા. ( તે પહેલા વૈદધમાં હતા ). ૫૬ ૨ સિબ્ધ ને સોવીરપતિ ઉદયને અવંતીનગર ઉંપર ચડાઈ કરી, ચંપ્રદ્યોત
રાજાને કેદ કરી વીતભયનગર લાવ્યા. બાદ ચંડપ્રદ્યોતને જૈનધર્મી કરેલ
ને પછી છોડેલ છે. ૫૬ ૦=ચંડપ્રોત રાજાનું ચેટકપુત્રી શિવાદેવી સાથે લમ, શ્રેણિક રાજાને
ત્યાં નંદીષેણુકુમારને જન્મ. ૫૫૯ કલીંગદેશની રાજ્યગાદી ઉપર કરકંડનો રાજયાભિષેક, રેકી વંશની
સ્થાપના ને મૈતમ બુધ્ધ શ્રેણિકની રાણુ ક્ષેમાને બેહ ભીખુણું બનાવી. શ્રેણિપુત્રી મનરમાના કયવના શેઠ સાથે લગ્ન ને શ્રેણિકે જૈન
ધર્મ સ્વીકાર્યો.. ૫૫૮ એણિકરાજના ચેટકપુત્રી ચેલણથી લગ્ન ( સુણાનું હરણ કરવા
,,

Page #23

પ્રભુ મહાવીર અને શ્રેણિક
૨૨૫
જતાં ચેલણા આવી ગઈ. ( અભયકુમાર સાથે હતા તે તેમની ઉમર ૨૪ ૬ ૨૫ વર્ષ ની હતી). મગદેશની રાજ્યગાદી તરીકે રાજગૃહી કર્યુ... તે આ જ સાલમાં અંગપતિ દધિવાહન રાજા ને ચેદીતિ કરકં ુ ( ખાપ દીકરા ) વચ્ચે ભીષણ યુદ્ધ થયેલું. આ જ સાલમાં ઈરાની સામ્રાજ્યમાં સાઇરસ ગાદીએ બેઠાં, ને ચેલણાના લગ્ન પછી શ્રેણિક દૃઢધર્મી થયા. ૫૫૭વસંદેશપતિ રાજા ઉદ્યાયનના જન્મ તે તેના બાપ શતાનીકે અંગદેશના દધિવાહન ઉપર ચડાઇ કરી, ચંપાનગરી લૂંટી, દધિવાહન રાજા મરાણા, રાણી ધારણી જીભ કરડીને મુઇ, દીકરી ચંદનાનું જાહેર વેચાણુ થયુ. તે મહારાજ કરક ુનું ત્રિકલી ગાધિપતિ બનવુ થયું છે. પૂર્વે ૫૫૭માં જ મહાવીરસ્વામીને કેવળજ્ઞાન થયું, ઉપદેશ શરૂ કર્યાં. રાજા દધિવાહનની પુત્રી ચ'દના( વસુમતી)એ દીક્ષા શ્રી મહાવીર પાસે લીધી. શ્રેણિક રાજાએ અભયકુમારની સહાયથી ટંકશાળ કરાવી તે પચમાર્ક" સીક્કા પાડવા શરૂ કર્યાં.
કાશળપતિ પ્રસેનજીત( શ્રેણિકના બાપ )ના રાજ્યકાળ ઈ. સ. પૂર્વે ૬૨૩ થી ૫૮૨
હતા એટલે તેણે ૪૧ વરસ રાજ્ય કરેલ છે.
અંક ૯ મા ]
ગાતમ ઐહતા જન્મ. ઇ. સ. પૂર્વે
સંસારત્યાગ
..
પય ટનકાળ નિર્વાણુકાળ રાજા શ્રેણિકના (બિંબિસાર)ના જન્મ તુ મૃત્યુ
,,
..
તેનું આયુષ્ય ૬૭ વર્ષનું માનવામાં આવે છે. એટલે ગાતમયુદ્ધ કરતાં શ્રેણિક ૨૬ કે ૨૭ વરસ નાના છે પણ મહાવીર પ્રભુ કરતાં ય નાના છે.
મહાવીરસ્વામીને જન્મ
ઇ. સ. પૂર્વે
૫૯૮ કે ૯૯માં છે. ૫૬૮માં છે. ૫૫૭માં છે.
..
""
29
""
દીક્ષા
કેવળજ્ઞાન નિર્વાણુકાળ
""
39
..
..
૬૨૧માં છે.
૧૭૧માં છે. ૫૦ વર્ષની ઉંમરે. ૫૬૪ સુધી. ૭ થી ૮ વરસના. ૫૪૧માં. ૮૦ વરસનું આયુષ્ય
9
ઇ. સ. પૂર્વે ૫૯૫માં છે.
૫૨૮માં છે.
પર૬ કે ૧૨૭માં છે.
19
39
( એટલે ૭૨ વર્ષોંનુ આયુષ્ય છે. મહાવીર પહેલાં બૃહતુ ૧૪ કે ૧૫ નિર્વાણુ છે ). મહાવીરના મેટાભાઇ નંદીવધન અને ચંપાપતિ દધિવાહનના જન્મ ઇ. સ. પૂર્વે ૬૦૧ છે.
શ્રેણિક તે પ્રભુ મહાવીર તથા તે બધાના સગાસબંધીઓના ઇતિહાસ સાલવાર ઉપર આપેલ છે. જો કાઇ મુનિ મહારાજ કે શ્રાવક ભાઈ આ સંબંધમાં વધારે ચર્ચા ચલાવી ચાક્કસ નિય કરે તેા જૈનસમાજ તથા જનતા ઉપર ઉપકાર થયા ગાશે.
જાદવજી તુલસીદ્દાસ શાહ

Page #24

છે. મંત્રવિદ્યા અને ચમતકાર એ
(લેખક:-શ્રી બાલચંદ હીરાચંદ-માલેગામ) વિજ્ઞાનવાદીઓની માન્યતા
ધર્મકથાઓ કે એવી બીજી માન્યતાઓમાં અગર મંત્રરૂપ ગણાતા તેગો વિગેરેમાં જ્યારે ચમત્કારની વાત આવે છે ત્યારે આપણો આધુનિક કેળવાએલો વર્ગ તે તરફ કેવળ ઘણું અને તિરસ્કારની નજરે જુએ છે. ચમત્કાર કે મંત્રમાં માનનારાઓ જાણે કેાઈ ભદ્રંભદ્રો, અભણ, ભેળા કે જૂના જમાનાના અવશેષરૂપ કઈ દયાપાત્ર છે એવી નજરે જોવા માંડે છે. અને ચમત્કાર કે મંત્ર જેવી વસ્તુ જગમાં નહીં છતાં કેવળ પિતાના અજ્ઞાનની એ વહેમેલી કલ્પના છે, એવી ભાવના પ્રગટ કરે છે. અર્થાત એવું લખી મૂકનારા આપણું જેવા કેળવાએલા નહીં પણ વિજ્ઞાનજ્ઞાનહીન, ભેળા કે ભોળાઆને મજાલમાં નાખનારા સામાન્ય લેખકે હશે. અર્થાત એવા લેખકો તરફ આપણે કેવળ કપોલકલિપત કાદંબરી લેખકે હોવા જોઈએ એવી દષ્ટિથી જોવું જોઈએ. એની પાછળ એવી પણ વિચારપરંપરા શરૂ થાય છે કે, એમનું લખેલું બધું જ એવું અજ્ઞાનજન્ય કે ભેળપણમાં ખપે તેવું હોવું જોઈએ. એટલે આપણે એમનું અનુકરણ કે અનુસરણ કરવું એ આપણું ભેળપણુ ગણાય, માટે આપણને ઠીક લાગે તેટલું જ માની બાકી મકી દેવું જોઈએ. એવા પ્રકારની વિચારપરંપરા આપણા કેળવાએલા વર્ગમાં ફેલાયેલી છે. એટલા માટે જ ચમત્કાર એ શું વસ્તુ છે અને મંત્રવિદ્યાને ચમત્કારો સાથે કેવો સંબંધ છે એ વિષય પર થોડી ચર્ચા કરવાનું આ લેખમાં મેં ઉચિત ધાર્યું છે.. ચમત્કારની વ્યાખ્યા
ચમત્કાર એટલે કોઈ ઘટના એવી થઈ જાય છે કે, પૂલ દષ્ટિથી જોતાં તેને કાર્યકારણ સંબંધ જોવામાં કે જાણવામાં ન આવે અને ઘટના તો પ્રત્યક્ષ થાય એવા પ્રસંગે આપણે તેને ચમત્કાર કહી શકીએ. જાદુને ખેલ કરનાર જયારે માટીને રૂપીઓ બનાવી આપે છે અગર સ્ટેજ ઉપર એવા જુદા જુદા ખેલ૦ કરી બતાવે છે કે, જેનો ઉકેલ સામાન્ય માણસના મનમાં ન આવી શકે તેને તે ચમત્કાર ગણે છે, પણ તેના કાર્યકારણને સંબંધ જેઓ સમજી શકે છે તે તેને સામાન્ય અને નિત્ય બનતી નિસર્ગસિદ્ધ ઘટના ગણે છે. ચમત્કાર બતાવનાર ઘટના બતાવતી વેળા વચમાંના કેટલાએક અંકાડી પ્રક્ષકાને બીજી તરફ ધ્યાન આપવા લગાડી ગુપ્ત ૨ાખે છે. અને એવી રીતે સામાન્ય જનતા ભોળવાઈ જાય છે, પણ ચાલાક પ્રેક્ષક તેનું અંતરંગ સમજતે હેવાથી તેને લોકેનું ભેળપણુ જ ગણે છે. ,
- બળદ કે ઘેટા જોડ્યા વગર લાખો મણને બોજ એંજીન તાણે છે, અગર હવામાં વિમાન સુખેથી પ્રવાસ કરે છે ત્યારે ગામડીઆઓ તેને ચમત્કાર માને એ સ્વાભાવિક છે, પણ જેને વરાળની શક્તિ કે વાયુચક્રના નિયમની ખબર હોય એવા વિજ્ઞાન

Page #25

અંક ૯ મો ] મંત્રવિદ્યા અને ચમત્કાર
૨૨૭ જાણનારા એને ચમત્કાર નથી માનતા. પણ એ કેવળ નિસર્ગ નિયમોથી બહ સામાન્ય ધટના માને છે. ગ્રામોફોનની જ પ્લેટ જ્યારે સુંદર ગાયન આલાપે છે અને રેડીઓ હજારો માઈલ ઉપરના બોલતા શબ્દો સંભળાવે છે ત્યારે તે વસ્તુ ચમત્કારમાં ખપે
એમાં જરાએ શંકા નથી. આ ઘટનાથી ગામડીઆ તે શું પણ સારા સારા કેળવાએલાઓ • જે ફક્ત વિજ્ઞાન ભણેલા નથી એવા પણ કેવળ વિશ્વાસથી જ એને ચમત્કાર માનતા નથી. બાકી તેઓ પણ તેને ચમત્કારમાં જ ખપાવવા લલચાય છે. અણુશક્તિને પ્રભાવ પ્રગટ થયો છે અને ચપટીભર તમાકમાંથી એકાદ નાના અંશનો ધૂમાડો થઈ જાય અને ધૂમાડાના ગોટેગોટા હવામાં પ્રસરે તેમાંથી એકાદ અણુમાં અદભૂત શક્તિ હોઈ શકે ત્યારે આપણા ચમત્કારની વ્યાખ્યા વિચિત્ર ઘટનામાં મુકાઈ જાય છે. આપણે વિજ્ઞાનમાં બતાવેલા અને વિજ્ઞાનશાસ્ત્રીઓએ સિદ્ધ કરી બતાવેલા નિયમો જ્યારે અનુભવીએ છીએ અને એવી ઘટનાઓ કેવળ નિસર્ગસિદ્ધ છે, એમાં ચમત્કાર જેવું કાંઈ છે જ નહીં એવું જોઈએ છીએ ત્યારે આપણે જેને ચમત્કાર કહેતા હોઈએ તે કેવળ નિસર્ગસિદ્ધ વસ્તુ છે એમ જાણવામાં આવે છે. મતલબ કે જેના અંકોડા પૂરેપૂરા આપણે જાણતા ન હોઈએ અને ઘટનાઓ વિચિત્ર લાગે તેને જ આપણે ચમત્કાર માનીએ છીએ. તેની પરંપરા ક્યાં સુધી જઈ શકે છે તેને આપણે વિચાર કરીએ. ચમત્કારની પરંપરા
- વિજ્ઞાનવાસીઓ નિત્ય નિસર્ગના નવા નિયમો શોધી કાઢવામાં રોકાએલા છે, તેથી દી” ઊગે નવા નિયમોનો આવિષ્કાર થતો નજરે પડે છે. અને જેમ જેમ નવી શોધખોળ વધે છે તેમ તેમ નિસર્ગની ગૂઢતા પણ વધુ ને વધુ દષ્ટિગોચર થતી જાય છે. એટલે આજને ચમત્કાર થોડા દિવસમાં જ સામાન્ય વસ્તુ બની જાય છે. શબ્દોચ્ચારના આંદોલન હવામાં ઉત્પન્ન થાય છે અને પરંપરાએ એકથી એક મોટા ચક્રોનું રૂપ લઈ વાતાવરણના બધા પ્રદેશમાં જેમ ફરી વળે છે તેમ આપણા મનમાં ચાલતા વિચારો એવી જ લહેરો વાતાવરણના સૂક્ષ્મ પ્રદેશમાં ફેલાવતા હોય તે કાંઈ આશ્ચર્ય પામવા જેવું નથી. સ્થૂલ શબ્દોચ્ચાર જ્યારે આનંદની, ખેદની, ભીતિની અને આશ્વાસનની લાગણી પેદા કરે છે ત્યારે જુદી જુદી લાગણીઓથી પ્રેરાએલા જુદા જુદા વિચારો કે જેનો ઉચ્ચાર થયો ન હોય તેવા વિચારો આંદોલને કે કં૫ પેદા નથી કરતા એમ આપણે કેમ માની શકાય ? આપણી મર્યાદિત શક્તિને લીધે આપણું મગજ માં તે કદાચ ન ઉતરે તેથી તેવી વસ્તુનો અભાવ જ છે એમ આપણાથી કેમ કહી શકાય? મતલબ કે વિચારો પણ પોતાનું કાર્ય કરે છે જ, એમ માન્યા વિના ચાલે તેમ નથી. જેમ જડ શો જડ સૃષ્ટિમાં આંદોલન પેદા કરે છે તેમ સૂક્ષ્મ વિચારતરંગો પણ પોતાનો ભાગ ભજવે જ જાય છે એટલું જ નહી પણ
પૂલ કરતા વધુ ભાગ ભજવે છે એમ માનવામાં જરાએ શંકા જેવું નથી. વિજ્ઞાને બનાવેલા જુદા જુદા ચમત્કાર–
આયણે હીજનેટીઝમ, મામેરીઝમ, ઓટોમેટીક રાયટીંગ, માઈડ રીડીંગ વિગેરે પ્રયોગો વિષે તો કોઈ વખત સાંભળેલું હશે જ. અને એ પ્રયોગો વિજ્ઞાનવાદીઓ તરફથી જ થએલા

Page #26

૨૨૮ શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ
[ અચાડ છે અને તેની નોંધ પણ લેવાઈ છે. એટલું જ નહીં પણ તેના ગ્રંથ પણ લખાયા છે. એ પ્રાગે બધા ચમત્કારમાં જ ખપે તેવા છે. કારણું ઘુંટણ ઉપર પુસ્તક ઊંધું મુકી વાંચવું, બીજાના મનની વાતો બરોબર કહી આપવી, શરીરને અમુક ભાગ શૂન્ય-લાગણીહીન કરી નાખો અને તેના ઉપર વાઢકાપ પોતાની આંખ સામે કરતાં જોવું વિગેરે વાતના પ્રયોગો પ્રત્યક્ષ થાય છે જેના અંકે જોવામાં આવતા ન હોવાથી તે ચમત્કારમાં ખપે એ સ્વાભાવિક છે. પણ તે પ્રયોગ કરનારા તેને નિસર્ગ નિયમથી જુદું માનતા નથી. પણ એ બધી વસ્તુઓ નિયમબદ્ધ રચના છે. એમાં ચમત્કાર જેવી વસ્તુ નથી. ફકત એનાં આદેલનો સૂક્ષ્મતર વિચારસૃષ્ટિમાં થતા હોવાથી તેને લોકો ચમત્કાર માને એ સ્વાભાવિક છે. મંત્રોચ્ચાર
બ્રહ્મબીજ, માયાબીજ, લક્ષમીબીજ વિગેરે મંત્રાક્ષરો માનવામાં આવે છે. અને બીજા કેટલાએક મંત્રમય રસ્તોત્રો પણ મંત્ર તરીકે માનવામાં આવે છે. તેનું કાર્ય કેવું હોઈ શકે તેનો આપણે વિચાર કરીએ.
શબ્દોચ્ચારના આંદોલને તે જોવામાં આવે છે, જ એ માટે કોઈને સંદેહ નથી. ત્યારે ધોગમાર્ગના જાણનારા હજારો વરસના દીર્ઘ અનુભવી સંતપુરુષોએ અમુક જાતનું વાતાવરણ કે વિશિષ્ટ પરિસ્થિતિ ઉત્પન્ન કરવા માટે શબ્દના માર્ગથી દેલને અને કંપ ઉતપન્ન કરવાની યોજના ઘડી મૂકેલ હોય હોય એમાં અવિશ્વાસ કરવા જેવું શું છે ? હા. એ વસ્તુ આપણે કબૂલ કરવી પડશે કે, એ શબ્દના સાચા માર્ગના પ્રયોગો જાણનારા જગતમાં ઓછા છે. એને જેઓ તે જાણે છે તેઓ દુનિયામાં દેખાવ અગર તમાસા જેવું કરી મૂકવા રાજી હતા નથી. પૅલ મંટન નામના એક અંગ્રેજ સંશોધકે હિંદમાં આવી. બધા પ્રદેશો કરી કેટલાએક યોગીઓની મુલાકાત લીધેલી છે. અને પોતાના પ્રત્યક્ષ અનભવો લખી એક ગ્રંથરૂપે પ્રગટ કરેલા છે તેમાં લખેલ બધી ઘટનાઓ ચમત્કારરૂપની જ ગણાય. પણ તે તે યોગીઓની એ સામાન્ય કતિઓ છે. યોગિઓ તેને ચમત્કાર માનવા તૈયાર નથી. મતલબ કે જ્ઞાનીઓ જેને નિસર્ગસિદ્ધ સામાન્ય ઘટનાઓ કહે છે તેને સામાન્ય માણસો ચમત્કાર જ માની લે છે. યોગીઓ પોતાની ધ્યાનધારણાથી જે સિદ્ધિઓ મેળવે છે તેને જ સામાન્ય માણસે ચમત્કાર કહે છે. અણિમા, ગરિમા આદિ લબ્ધિઓ જ્ઞાનીઓને મન તો જાણે મનુષ્યની ઉમર વધતા જે વિકાસ અને વિચાર વધે છે તે જ એ સ્વાભાવિક પ્રસંગ છે. તેમાં નવું કાંઈ પણ તેઓ માનતા નથી. અને જેઓ તેમ માનવા લલચાય છે તેને યોગભ્રષ્ટ જ માનવામાં આવે છે. યુવાન મનુષ્યને જેમ અમુક વિકાર ઉદ્દભવે તેમજ યેગીઓને પિતાની સાધનામાં સિદ્ધિઓ પ્રાપ્ત થાય એ સ્વભાવિક ઘટના છે. ત્યારે ચમત્કાર એ કાંઇ સ્વતંત્ર વસ્તુ નથી પણ અમુક ઘટના કે ક્રિયાને પરિપાક છે. તેથી બીજાઓ મુંઝવણમાં પડી પોતાની અપરિપકવ બુદ્ધિથી ગમે તેમ માની બેસે અથવા જેનો કાર્યકારણુભાવ પોતાના મગજમાં ન ઊતરે તે વસ્તુને ઈનકાર જ કરી બેસે એ તદ્દન અજ્ઞાનપણું જ નહીં તો બીજું શું ?
– અપૂર્ણ)

Page #27

નોં....ધ.
[તા. ૧૦ તથા ૧૧ મીના રાજ વાદરાખાતે અ. હિં. જૈન શ્વેતાંબર કાન્ફર ંસની સ્ટેન્ડીંગ સમિતિની બેઠક પ્રસ ંગે થયેલ પ્રવચન સારભાગ ઉષ્કૃત કરવામાં આવેલ છે. ] પ્રમુખશ્રી શેઠ મેઘજીભાઈ સાજપાલતુ પ્રવચન—
મધ્યસ્થ તંત્ર અને તીર્થાદિ રક્ષા—આ પ્રશ્ન પરથી આપણે ખાસ નોંધવા જેવી બીના એ છે કે-આપણા પવિત્ર તીર્થો ભિન્ન ભિન્ન રાજ્યેામાં છે, પરંતુ સમગ્ર હિંદુસ્તાનના જૈના તેમાં હિત ધરાવે છે. તેની રક્ષા માટે અમુક પ્રાંત કે રાજ્ય કે જેની સરહદમાં તે તે તીર્થાં આવેલા હાય, તે પ્રાંત કે રાજ્ય જો કે પ્રાથમિક રીતે જવાબદાર તો છે જ, પણ તે પ્રશ્ન સારા હિંદુસ્તાનના નાના પ્રશ્ન હેાઇ મધ્યસ્થ ત ંત્રે પશુ તેની જવાબદારી લઇ તેની રક્ષાની ખાત્રી જૈન સમાજને આપવી જોઇએ.
આ સબંધી તાજેતરમાં સ્ટેન્ડિંગ કમિટીની તા. ૨૧-૪-૧૯૪૭ ને દિતે મળેલી સભામાં કરેલા ઠરાવ મહત્વને હૈાઇ તેને અત્રે ઉલ્લેખ કરું છુ.
હિંદની કાન્સ્ટીટયુએન્ટ એસેમ્બલી દેશ માટે જે બધારણ તૈયાર કરી રહી છે તેમાં જૈન સમાજ તરીકેના જૂદા રાજકીય હકા ન માંગતા જૈન તીર્થો, ટ્રસ્ટેા, ધાર્મિક સંસ્થાઓ, સ્થાપત્યાદિ સંસ્કૃતિ અંગે માલિકી વહિવટ તથા નિયમન માટેના પ્રશ્નો ઉપસ્થિત થાય ત્યારે નેાની બહુમતિને સ્વીકાર્યાં હાથ એ પ્રમાણે ધારા વિગેરે પસાર કરવા એક રેપ્રિઝેન્ટેશન કોન્ફરન્સ તરફથી મોકલવા ઠરાવવામાં આવે છે અને એ મુદ્દાઓને સ્પતું રેપ્રિઝેન્ટેશન તૈયાર કરી મેકલી આપવા નીચેના સભ્યાની પેટા-સિમતિને સત્તા આપવામાં આવે છે ઇત્યાદિ.
""
..
આ ઠરાવ અનુસાર જે રેપ્રિઝેન્ટેશન તૈયાર કરવામાં આવ્યું છે તેને ખરા આપ જોઈ શકશે. આ પ્રિઝેન્ટેશન હિંદની કાન્સ્ટીટયુએન્ટ એસેમ્બલી દેશ માટે જે બધારણ તૈયાર કરી રહી છે તેને એટલા માટે મેાકલવામાં આવ્યુ` છે કે જ્યારે જ્યારે જૈન તીર્થા, ટ્રા, ધાર્મિક સંસ્થાઓ તથા જૈન રથાપત્ય આદિ સસ્કૃતિ અ ંગેના પ્રશ્નો ઉપસ્થિત થાય ત્યારે જે ધારા કે કાયદા ઘડવામાં આવે તે જૈતાની બહુમતિને સ્વીકાય હાય તે રીતે ધડાવા જોઇએ.
આ બાબતમાં આપણી પણ જે ફરજ છે તે સબંધી એક સૂચના પત્ર તા. ૨૩ નવેમ્બર ૧૯૪૬ ની સ્ટેન્ડીંગ કમિટિની સભામાં નક્કી કર્યા પ્રમાણે તૈયાર કરી ચેાગ્ય સ્થળે માકલવામાં આવ્યું છે. તેને મુખ્ય ધ્વનિ એ છે કે આપણે તેમાં અરસપરસ સગઠન કરવું અને આવા મહત્વના પવિત્ર ધાર્મિક પ્રશ્નોમાં ફિકાભેદ્ર વચ્ચે લાવ્યા સિવાય દરેક જૈને સંપૂર્ણ સહકાર આપવા એટલુ જ નહિ પરંતુ જાહેર પ્રજા સાથે પણ પૂર્ણ સહકાર કરવા. વળી તાલિમબહુ સ્વયંસેવÈા દ્વારા પણ તીથૅની રક્ષા માટે પ્રબંધ થવા જોઇએ.
આ બાબત આપણને જૈન સમાજના યુવાનેામાં શારીરિક તાલિમ લેાકપ્રિય કરવાની જરુરિયાત પર લાવે છે. આપણી કામ એ વ્યાપારી કામ છે. એટલે વ્યાપાર સિવાય એને જીવનમાં બીજું કાઈ પણ ધ્યેય આકતું નથી. આપણે સર બાબતની ગણત્રી → ૨૨૯ ) નું

Page #28

૨૦૦ શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ
[અશાડ કરીએ છીએ, પરંતુ સ્વસ્થ તંદુરસ્ત શરીર જીવન જીવવાનો મુખ્ય પાયો છે એ ભૂલી જઈએ છીએ. આપણા છોકરાઓ શાળા કે કોલેજોમાં ઊંચો નંબર લાવે તે માટે આપણે જેટલા આતુર હોઈએ છીએ તેટલા છોકરાઓ રમતગમતમાં કે વ્યાયામમાં નામ કાઢે તે માટે આતુર હોતા નથી.
મારે કહેવું જોઈએ કે રાજકીય ક્ષેત્રમાં આપણે યોગ્ય પ્રમાણમાં ભાગ લેતા નથી, તેમજ સનંદી તથા બીજી જાહેર નોકરીઓમાં આપણે ભાગ્યેજ જોડાઈએ છીએ. આપણે ઘેર દેશપરદેશનો ધીકતો ધંધો હોય કે અઢળક ધન હોય તે પણ વિલાયતમાં જેમ પાર્લામેંટમાં સભ્ય થવું અને રાજકાજમાં ભાગ લેવો તેમજ પ્રધાનમંડળમાં જોડાઈ રાજવ્યવસ્થા કરવી એ દેશસેવા અને સ્વાભિમાનનો વિષય મનાય છે તેમ આપણે ત્યાં પણ સનંદી તેમજ બીજી જાહેર નોકરીમાં જોડાઈ દેશસેવા કરવી એ તેમજ મનાવું જોઈએ. આપણું ભાઈઓ રાજક્ષેત્રમાં મહત્ત્વના હોદ્દા પર હોય તો સમાજનું માનસ જ બદલાઈ જાય. દેશપરદેશના સંબંધો રાજપ્રકરણમાં જેટલા મહત્ત્વના છે તેટલા જ વ્યાપારમાં પણ મહત્ત્વના છે.
ધામિક કેળવણી-ધાર્મિક કેળવણી એ આપણે માટે મહત્ત્વનો પ્રશ્ન છે. એમાં ક્રિયાકારણને તેમજ દાર્શનિક જ્ઞાનને સમાવેશ થાય છે. વળી આપણું પ્રાચીન સાહિત્ય અર્ધમાગધી અથવા મહારાષ્ટ્રી પ્રાકૃત છે, તેથી તે ભાષાનું જ્ઞાન પણ આપણે માટે આવશ્યક છે. ભારતવર્ષના ભિન્નભિન્ન દર્શનનું મૌલિક સાહિત્ય સંસ્કૃત ભાષામાં છે. આજે શું દર્શન કે શું ધર્મ દરેકનો તુલનાત્મક દષ્ટિએ અભ્યાસ થાય છે. ત્યારે આપણે માટે પ્રાકૃતની સાથે સાથે સંસ્કૃત ભાષાને પણ અભ્યાસ એટલે જ જરૂરી છે. વળી આ પણ પવિત્ર આગમોની ટીકાઓ સંસ્કૃતમાં રચાયેલી છે. દાર્શનિક ગ્રંથા તુલનાત્મક અધ્યયન માટે બહુ ઉપયોગી છે. તેથી તવજ્ઞાનના અર્થાત દાર્શનિક શિક્ષણ માટે સંસ્કૃત તેમજ પ્રાકતનું અધ્યયન સરખું જ જરૂરી છે. આપણી કોન્ફરન્સનું અંગભૂત શ્રી જેન9તબિર એજ્યુકેશન, બોર્ડ થોડે ઘણે અંશે ધાર્મિક કેળવણીનું કાર્ય કરી રહ્યું છે; પરંતુ બોડે વધુ વિકાસ સાધી પ્રગતિ કરવી જરૂરી છે. આપણું પવિત્ર આગમ સાહિત્યનું અધ્યયન કરાવવા યોગ્ય ગોઠવણ કરી તેના અભ્યાસીઓ વધે તે માટે બોર્ડે પ્રયાસ કરવા જોઈએ. કેન્ફરન્સના મહામંત્રી શ્રી ચંદુલાલ વર્ધમાન શાહનું પ્રવચન
સમસ્ત વિશ્વ આજે મહાન ક્રાતિમાંથી પસાર થઈ રહ્યું છે. કેઈએ નહીં કપેલા બનાવો ઝડપભેર બની રહ્યાં છે. આવતી કાલ કેવી હશે તેનો ચિન્તા સેના મનને મુંઝવી રહી છે. એ સમયે જે સમાજની પરિસ્થિતિનું ટૂંકમાં અવલોકન કરવું અસ્થાને નહિ ગણાય.
સમાજની પરિસ્થિતિ–એક સમય એવો હતો જ્યારે જૈન સમાજની ગણના ભારતવર્ષના એક મહત્વના સમાજ તરીકે થતી હતી. નાની-મોટી કોઈપણ બાબતમાં એને માટે નિર્ણિત સ્થાન હતું. વ્યાપાર શું કે રાજકારણ શું ? સમાજવ્યવસ્થા શું કે શિક્ષણ શું ? કોઈપણ ક્ષેત્ર એવું ન હતું કે જેમાં તેને યોગ્ય સ્થાન ન હોય. શ્રી મહાવીરના અનયાયીઓ વ્યાપારમાં દક્ષતા બતાવી જેમ કરોડ રૂપીયા ઉપાર્જન કરી શકતા તેમ વખત આ શસ્ત્રો લઇને લડવા પણ જતા.

Page #29

અંક ૯ મા ]
નોંધ.
૨૩૧
સહકાર અને રચનાત્મક કા—જૈન સમાજને જો માનભર્યું સ્થાન પ્રાપ્ત કરવું ઢાય તે તેણે પરિસ્થિતિના ઊંડે અભ્યાસ કરી વ્યવસ્થિત કાર્ય ઉપાડવાની જરૂર છે. ઘણાંએ પ્રશ્નો એવા છે કે જેમાં ગમે તે પક્ષની માન્યતા હૈાવા છતાં સાથે મળીને કા કરવામાં મુશ્કેલી આવે તેમ નથી. દાખલા તરીકે શિક્ષણુ સંસ્થાએનું સંગઠન કરવુ, ધાર્મિ`ક કેળવણીને પ્રચાર કરવા, સ્થળ-સ્થળે સ્વયંસેવક મ ́ડા ઊભા કરવા, દવાખાના ખાલવા, પુસ્તકાલયા ઉધાડવા, શારીરિક વિકાસની તાલીમ આપતા કેન્દ્રો ઊભા કરવા.
વિમુખ થતા સમાજ—ધ પ્રત્યે અભિરૂચી જગાડવાનું કાર્યે પૂજ્ય શ્રમણ્ સંસ્થાનું છે. ભૂતકાળમાં દ્રષ્ટિપાત કરીશું' તે 'જણાશે કે ઉચ્ચ ચારિત્ર અને વિદ્વત્તાના પ્રભાવથી કલિકાળસત્ત શ્રીમદ્ હેમચ ંદ્રાચાર્યે કુમારપાળ મહારાજાને પ્રતિધ આપી જૈન ધર્મના અનુરાગી બનાવ્યા. શ્રી હીરવિજયસૂરિએ બાદશાહુ અકબરને ધનેા મ બતાવી અમારી પહેના પરવાના મેળવ્યા.
·
જો, આધુનિક વાતાવરણમાં આપણે ના ચેતીએ તે સમય એવા આવશે કે જે વખતે જૈન ધર્મ માત્ર પુસ્તકામાં લખાયેલ ધર્મ રહી જશે. આ માટે સંગઠન સાધવાની ખાસ જરૂર છે. અત્યારે ગુચ્છના કે ફ્રિકાના ભેદે ભૂલી જવાના કાળ છે. સ્થાનકવાસી— દિગંબરે કે આપણે સૈા એક જ પ્રભુના અનુયાયીએ છીએ ત્યારે કાષ્ટને પણ દુકાનદારી માંડી બેસવાનું તેમજ ઉદાસીન વ્રુત્તિ સેવવાનું પાલવે એમ નથી.
ધાર્મિક શિક્ષણ—ધામિ`ક શિક્ષણનું કાર્ય હાલ જે ઢબે પણ રીતે સતાષકાર* જણાતું નથી. પ્રથમ તેા ધાર્મિક શિક્ષણુ પૂરતી નથી કે વ્યવસ્થિત નથી. પાઠશાળાએ છે ત્યાં ધાર્મિક ઓછા છે અને જ્યાં એવી રસવૃત્તિ છે ત્યાં ચેાગ્ય શિક્ષકા યેગ્ય રીતે સિ’ચવામાં નહીં આવે તે ભવિષ્યની પ્રજા ધમ ભય છે. જૈન ધર્માં શિક્ષણુ તેા પ્રજાને અહિંસાની ભાવનાથી ઓતપ્રાત બનાવે, હૃદયમાં દયાની ભાવના જગાડે અને તે આખાયે જીવનમાં દીવાદાંડીરૂપ બની રહે. સમાજ કેળવણી પાછળ લાખા રૂપીયા ખર્ચે છે અને તે ખરેખર સમાજના અહેાભાગ્ય છે પરંતુ વધારે સુવ્યવસ્થિત રીતે ખરચાય તે। આટલા જ ખરચમાં અનેકગણું લાભ ઉઠાવી શકાય.
ચાલી રહ્યું છે તે ક્રાઈ આપનારી પાઠશાળાઓ શિક્ષણમાં રસ લેનારા નથી. જો ધર્મના સિદ્ધાંતા સંસ્કારાથી વંચિત રહેવાના
શારીરિક શિક્ષણ—શારીરિક હાલતમાં પણ આપણે ધણી જ શોચનીય સ્થિતિ ભાગવી રહ્યા છીએ. આપણું આયુષ્ય પ્રમાણ ઘટયું અને બાળમરણ પ્રમાણ વધ્યું છે તેમ થવાના મુખ્ય કારણામાં વ્યાયામ અને શારોરિક પરિશ્રમ પ્રત્યેની આપણી ઉપેક્ષા મુખ્ય છે. સ્વરક્ષણ અને સંગઠન—હિન્દુની હાલની પટાયેલી સ્થિતિમાં બીજાં પણ મહુત્ત્વના પ્રશ્નો ઊભા થયા છે તેમાં સ્વરક્ષણુના પ્રશ્ન મહત્વના છે. કામી વૈર કાઇ પણુ સમય કરતાં વધારે વિષમ રીતે પ્રસરી રહ્યું છે. તેના ખપ્પરમાં અનેક નિર્દોષ મનુષ્યેા હામાઇ રહ્યા છે અને હજી કેટલાં હામાશે તે કહી શકાય તેમ નથી.
×
×
*

Page #30

૨૩૨ --* Pર્મ ધધશે
[ અશાડ તા. ૩૧ મે તથા ૧ લી જુનના રોજ પાંલીતાણા ખાતે મળેલ અ. ભા. જૈન સ્વયંસેવક પરિષદના પ્રમુખ શ્રી પોપટલાલ રામચંદ શાહના પ્રવચનને સારભાગ.
મારા સ્વયંસેવક ભાઈઓને હું કહીશ કે આપણી પાસે સ્વયંસેવાને જે નાનો સરખો દીપક છે એ દીપને હરહંમેશ પ્રદિપ્ત રાખીને જૈન સમાજમાં આપણે જાગૃતિ લાવવાની છે. જૈન સમાજમાં નવા પ્રાણુ, પુરાવાના છે. એ દીપના પ્રકાશદ્વારા સમાજના મતભેદ નિવારવા છે. ધર્મશ્રદ્ધાળ અને સુધારક અને બધાં બળાને સમાજની રચનાત્મક કાર્યની યોજના તરફ પ્રેમપૂર્વક વાળવાના છે. જે સમાજ પાસે આવી ઉચ્ચ ભાવનાવાળા સ્વયંસેવકે છે તે દેશ-એ રાષ્ટ્ર જ આજે દુનિયામાં ટકી રહેવાને માટે લાયક છે. માત્ર એક હજાર આવા સ્વયંસેવક ધારે તે સમાજની કાયા પલટાવી શકે-નવયુગ પ્રગટાવી શકે.
અત્રેથી જુદા પડીને તમારા સ્થાન ઉપર જાવ ત્યારે તમારે શું કરવાનું છે તેનો વિચાર કરશે. સ્વયંસેવકની પરિષદને ઠરાવોની હારમાળા ન શોભે તેમ આપણે પણ વધારે ઠરાવો કર્યા નથી, એમ છતાં જે ઠરાવ કર્યા છે તેમાં કરવાનું ઘણું છે. સ્વયંસેવક ઓછામાં ઓછું લે-વધારેમાં વધારે કરે. તેવી જ રીતે પરિષદે ઓછામાં ઓછા શબ્દોમાં પોતાના નિર્ણો નક્કી કર્યા છે પણ તેને કરવાનું ઘણું છે. તમારા સ્થળે ઊગતી પ્રજાને સશક્ત બનાવવા માટે વ્યાયામની તાલીમને અખાડે મે હોય તે તે ઊભે કરજો-સ્વયંસેવાની ભાવનાં યુવક દિલમાં ન હોય તો તે ભાવના જાગૃત કરી એક સારું સ્વયં સેવક દળ ઉત્પન્ન કરજે. ચાહવું અને સહેવું એ ભગવાન મહાવીરનો પરમ મંત્ર છે તેમ સેવાની ભાવના ખીલવતા ખીલવતા સહન કરવાના નિર્ભયતા કેળવવાના પાઠે ન ભૂલશે. અ. ભા. જૈન સ્વયંસેવક પરિષદુના સ્વાગત પ્રમુખ શ્રી ધીરજલાલ જીવણલાલ
પારેખના પ્રવચનને સારભાગ. જુદા જુદા ક્ષેત્રમાં કાર્ય કરતાં સેવા અને ધર્મ, સમાજ અને રાષ્ટ્રની વિવિધ પ્રકારે સેવા કરતાં સ્વયં સેવને આ તકે મારી નમ્ર અપીલ છે કે,–તમે ધર્મ પ્રત્યે અપૂર્વ શ્રદ્ધા રાખી, રાષ્ટ્ર અને સમાજના સાચા સેવક તરીકે તમારું કાર્ય ચાલુ રાખશો તો એવા એક જ સેવકની નિઃસ્વાર્થ સેવાના પુંજે જેને સમાજમાં સંધ અને સંગઠનના ઊંડા બીજ સ્થાપી સાચે ઉત્કર્ષ લાવી શકશે. સ્વયંસેવક હંમેશા પોતાની ફરજને વિચાર કરે છે. પરિણામ કે બદલાની ભાવના વગર નિયત કરેલ માર્ગે નિશ્ચયતાપૂર્વક, મજબૂત મનોબળથી સદા જાગૃત રહી આગળ વધે છે. * પ્રારંભિક પગલાં તરીકે મુખ્ય જરૂરિયાત, પક્ષાપક્ષના વમળથી પર અને એકસરખી વિચારશ્રેણી ધરાવી શકે તેવા સેવાભાવી મંડળો દરેક ગામ અને શહેરમાં સ્થાપવાની છે. આવા મંડળ હાલ જે જે શહેર અગર ગામમાં હોય તે સર્વનું એકીકરણ કરવા એક મધ્યસ્થ સંસ્થા સ્થાપી, આવા મંડળ દ્વારા સ્વાવલંબી અને તાલીમબદ્ધ સેવકે તૈયાર કરવા સારૂ વ્યાયામશાળાઓ સ્થાપવી. આજે જેન નિર્બળ અને કાયર ગણાય છે તે ભૂંસી નાંખવા સારુ મજબૂત મનોબળ, તન્દુરસ્ત શરીર અને સ્વબચાવની તાલીમની મુખ્ય જરૂર છે.

Page #31

અપીલ ગતાંકમાં જણાવ્યા બાદ આ માસમાં “શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ III II સહાયક ફંડ ” માં નીચે મુજબ સહાયની રકમ મળી છે, જેનો સાભાર
સ્વીકાર કરવામાં આવે છે, અને જે જે ગૃહસ્થોએ પિતાને ફાળે ન II મેક હોય તેમને મોકલવા વિજ્ઞપ્તિ કરીએ છીએ.
૬૦ના અગાઉ સ્વીકારાએલ છે. ૧૧) શાહ લાડકચંદ પાનાચંદ
બોટાદ ૧૧) શાહ વાડીલાલ મનસુખરામભાઈ -
શ્રી શાંતિનાથની પાળ અમદાવાદ ૫) દોશી હકમચંદ કુંવરજી
આદરણ ૨ા શા ડાહ્યાભાઈ હીરાચંદ
અમદાવાદ ૬૩
Ill
III
શ્રી પર્યુષણ પર્વ માહાસ્ય
[ શ્રી કલ્પસૂત્ર બાળાવબોધ] પર્યુષણના પરમ પવિત્ર દિવસે માં આ ગ્રંથ મનનપૂર્વક વાંચવા જેવો છે. આઠે વ્યાખ્યાને ગુજરાતી ભાષામાં સમજાય તેવી રીતે વર્ણવવામાં આવ્યા છે. “પયુંષણ પર્વ માહાય” નામના આ ગ્રંથને માટે વિશેષ લખવું તે સેનાને ઓપ આપવા જેવું છે. કાઉન સોળ પેજ સાઈઝના પૂર્ણ આશરે સાડા ત્રણ છતાં મૂલ્ય માત્ર દેહ, પોસ્ટેજ અલગ. શાલીકે નલે એછી હોવાથી જલદી મંગાવે.
. • લો.-શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા -ભાવનગર,
الحافي صفوف فحاقحامد فدالمحمداد الفصافحها
] પાક્ષિકસૂત્ર, શ્રમણુસૂત્રાદિ સંગ્રહ [ પ્રતાકાર] ૬
[ સંસ્કૃત અનુવાદ અને ગુજરાતી ભાષાંતર યુક્ત ] છે. આ પ્રત ઘણા પરિશ્રમથી તૈયાર કરવામાં આવેલ છે. પાક્ષિક સૂત્ર, પાક્ષિક ખામણા,
આહારના સુડતાલીશ ષ અને શ્રમણુસૂત્ર શુદ્ધ કરીને દાખલ કરવામાં આવેલ છે. : પાક્ષિક સત્રને અંગે મહાવ્રત, સંયમના પ્રકાર તથા કાલિક અને ઉત્કાલિક સૂત્રોનું વિવેચન વિગેરે સાધુ-સાધ્વીઓને ઉપયોગી વરતનો સંદર રીતે અર્થ સમજાવવામાં
આવ્યો છે. બાળ અગર તે નવદીક્ષિત સાધુ-સાધ્વી માટે અતીવ આવશ્યક 3 કૂચ પર ઉછાયે તેરાશા પ્રતની કિંમત એક રૂપિયો પોસ્ટેજ ચાર આ • E
જે
છે
એ
જ
ક

Page #32
ઈદ mirnban Reg. No. B. 156 ભરતેશ્વર બાહુબલી વૃત્તિ ભાષાંતર પુરુષ વિભાગ 1-2 (સંપૂર્ણ) ભરતેસરબાહુબલિની સઝાય તે રાઈ પ્રતિક્રમણમાં હમેશા બેલાય છે, પણ તેમાં દર્શાવાતા મહાપુરુષોનાં વૃત્તાંત તમે જાણે છે? ન જાણતા હે તે આ પુસ્તક મંગાવો. તેમાં હ૦ મહાપુરુષોના જીવનવૃત્તાંતે સુંદર અને રોચક ભાષામાં વર્ણવવામાં આવ્યાં છે. કથાઓ મનપસંદ અને સૌ કોઈને ગમી જાય તેવી છે. અવશ્ય આ પુસ્તક વસાવ ડેમી સાઈઝના પૃષ્ઠ લગભગ ચારસે, છતાં કિંમત માત્ર રૂપિયા ત્રણ, પોસ્ટેજ જુદું. લખે –શ્રી જૈન ધર્મપ્રસારક સભા, ભાવનગર શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકાપુરષ ચરિત્ર ભાષાંતર પર્વ 1 થી 10 4 વિભાગ 5 - આ આખા ગ્રંથમાં દશ પર્વ છે. કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રીમદ્દ હેમચંદ્રાચાર્યની આ અપૂર્વ કૃતિ છે. મૂળના લેક 34000 છે. તેનું ભાષાંતર જુદા જુદા પાંચ ભાગમાં પ્રસિદ્ધ કરેલ છે. 1 પ્રથમ ભાગ–પર્વ 1-2 શ્રી ઋષભદેવ, અજિતનાથ વગેરેના ચરિત્ર. કિં. રૂા. 3-4-0 2 બીજો ભાગ–પર્વ-૪-૫-૬ શ્રીસંભવનાથથી મુનિસુવ્રતસ્વામી સુધીનાં ચરિત્ર.કિં. રૂા. 340 3 ત્રીજો ભાગ–પર્વ 7 મું. જૈન રામાયણ ને શ્રી નમિનાથ ચરિત્ર કિં રૂા. 1-8-0 4 ચોથા ભાગ-પર્વ 8-9. શ્રી નેમિનાથ ને પાર્શ્વનાથ વગેરેનાં ચરિત્ર કિં. રૂા. 3--0 5 પાંચમે ભાગ-પર્વ 10 મું. શ્રી મહાવીર સ્વામીનું સવિસ્તર ચરિત્ર કિં. રૂા. 2-8-0 ( આ પાંચમો ભાગ હાલ શીલીકમાં નથી.) બે પ્રતિક્રમણ સૂત્ર (મૂળ) બે પ્રતિક્રમણ સૂત્ર મૂળ તેમજ સત્રને સંક્ષિપ્ત ભાવાર્થ, સામાયિક લેવા પારવાની વિધિ, વીશ તાર્યકરોના નામો, વર્ણ અને લાંછન વિ. ઉપયોગી હકીકતનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે. રાઈ તેમજ દેવશ્રી પ્રતિક્રમણની વિધિ પણ આપવામાં આવેઢ્યું છે. કિંમત પાંચ આના. લખે– શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા-ભાવનગર, શ્રી પૃથ્વીચંદ્ર ચરિત્ર ( ગાબદ્ધ) પૃથ્વીચંદ્ર અને ગુણસાગરને એકવીશ ભવનો સંબંધ આપણામાં સારી રીતે જાણતો થયેલ છે. શંખરાજા ને કલાવતીના ભાવથી પ્રારંભી એકવીશમા પૃથ્વીચંદ્રના ભવ પર્યતને વિસ્તૃત વૃત્તાંત આ ગ્રંથમાં કર્તાશ્રી પંડિત રૂપવિજયજીએ સુંદર રીતે ગુચ્યો છે. કથા રસિક હોવાથી વાંચતાં આહલાદ ઉપજે છે. અંતર્ગત ઘણું ઉપદેશક કથાનો સંગ્રહ કરવામાં આવ્યો છે. તેત્રીશ ફોર્મની પ્રતની કિંમત માત્ર છે. ચાર, પોટેજ અલગ મુદ્રકઃ શાહ ગુલાબચંદ લલુભાઈ–શ્રી મહોદય પ્રિન્ટિંગ પ્રેસ, દાણાપીઠ–ભાવનગર.