Hemchandracharya Ane Temne Rachel Mahadev Battrishi Stotra

Author(s): Sheelchandravijay
Publisher: Jain Granth Prakashan Samiti

Page 8

પરિચય જગતને કરાવી આપ્યો ! કુમારપાળે પ્રવર્તાવેલા સંવતનું નામ હતું : 1 સિધ્ધહેમકુમાર સંવત્
સંવત સામાન્ય રીતે રાજાના રાજ્યાભિષેક પ્રસંગે કે પછી તેના મૃત્યુના દિવસે આરંભાતો હોય છે. કુમારપાળના મરણ સમયે તેનો સંવત્ આરંભાય તેવા કોઈ જ સંયોગો નહોતા તે લક્ષ્યમાં લેતાં, તેના રાજ્યાભિષેકના વર્ષે - વિસં. ૧૧૯૯માં - જ તેનો સંવત અમલમાં આવ્યો હશે, એમ અનુમાન થયું છે - થાય છે.
આ સંવતની નોંધ શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યે સ્વયં, પોતાની કૃતિ દિનન્તામણિ ની સ્વરચિત ટીકામાં લીધી છે, તેથી પણ ઉપરોકત અનુમાનને સબળ પુષ્ટિ સાંપડે છે. અભિધાનચિન્તામણિના છઠ્ઠાકાંડના ૧૭ર મા લોકમાં સંવત્ વર્ષે આવો શબ્દ - શબ્દાર્થ મૂકી, તેના પરના વિવરણમાં લખ્યું છે કે યથા–વિક્રમ સંવત, सिद्धहेमकुमारसंवदिति.
આ કોશ કુમારપાળના રાજમારોહણ પછી રચાયાનું તો આ ઉલ્લેખથી તેમજ કુમારપાળ વિશેના કોશગત અન્ય ઉલ્લેખથી સ્પષ્ટ જ છે, તે સાથે જ, સિધ્ધહેમકુમાર સંવત આ કોશની રચના પૂર્વે જ ચાલુ થઈ ગયો હશે, તે પણ આ ઉલ્લેખથી સિધ્ધ થાય છે. અને એક રૂઢિઓને લક્ષ્યમાં લેતાં, રાજ્યાભિષેકના પ્રસંગે જ ચાલુ થયો હોય તેમ અનુમાન કરી શકાય.
જો કે રાજ્યાભિષેક વખતે કુમારપાળની લાચાર અને પરતંત્ર જેવી દશા; હત્યાથી બચવા કાજે કરવી પડેલી સતત રઝળપાટને કારણે સિધ્ધરાજ તરફ કટુ લાગણીઓ તીવ્રભાવે તેના ચિત્તમાં પ્રવર્તતી હોવાની પૂરી શક્યતા; હેમચંદ્રાચાર્યનો સંપર્ક પણ ત્યાર પછી ઘણા વખતે થયો છે તે મુદ્દો રાજયાભિષેક પછી ક્ષણે ક્ષણે આંતરવિગ્રહની દહેશત અને તે ઉપરાંત આરંભનાં થોડાંક વર્ષો સામંતો અને દુશ્મનો સાથેનાં યુધ્ધોમાં જ વીતાવવાનાં થયાં - આ બધી બાબતોનો વિચાર કરીએ તો રાજયભિષેકના વર્ષે તે વખતે સંવત પ્રવર્તન થયું હોય તે વાત બહુ ગ્રાહ્ય બની શકતી નથી. હજી પોતાનું આસન જ સ્થિર ન હોય ત્યાં વિક્રમી કાર્યો કરવાનો તો અવસર ક્યાં રહે ? ને એવું ર્યા સિવાય સંવતનું પ્રવર્તન કરવાથી કેવળ હાસ્યાસ્પદ જ બનવું પડે.
ખરતરગચ્છીય પટ્ટાવલીમાં એક ઉલ્લેખ આ સંબંધી મળે છે. તેમાં કુમારપાળ હેમચન્દ્રાચાર્યને વીનવે છે કે "તમે જો મને સ્વર્ણસિધ્ધિ આપો, તો હું પણ વિક્રમાદિત્યની જેમ (પૃથ્વીને અનણ કરીને નવો સંવત પ્રવર્તાવું. (મર્થકો अणहिलपत्तने कुमारपालेन राज्ञा हेमचन्द्राचार्याय प्रोक्तम् : स्वामिन् ! यदि मह्यं स्वर्णसिद्धरुपायं दद्यास्तर्हि अहमपि विक्रमादित्यवद् नवीनं संवत्सरं प्रवर्तयामि ।)
આ ઉલ્લેખ સૂચવે છે કે કુમારપાળ બાહ્યાંતર વિંગ્રહોને જીતીને પોતાનું સબળ શાસન સ્થિર બનાવી રહ્યો તે પછી, હેમાચાર્યના પ્રસંગમાં વધુ ને વધુ રહેતાં રહેતાં લોકોપકારક કર્તવ્યો તરફ બદ્ધલક્ષ્ય બન્યો હશે અને બીજી કોઈજ શત્રુ આદિની કે | રાજકીય ઉથલપાથલની ચિંતાથી મુક્ત બની ચૂક્યો હશે ત્યારે - ક્યારેક - આવી
માંગણી તેણે ગુરુ પાસે કરી છે; તેના જવાબમાં ગુરુએ પોતાના ગુરુ દેવચંદ્રાચાર્યને , હર આમંત્યા, સ્વર્ણસિધ્ધિ અર્થે વીનવ્યા ને ગુરુએ તે પ્રાર્થના કુકરાવી દઈ શિષ્યને ઠપકો ?