Book Title: Hemchandracharya Ane Temne Rachel Mahadev Battrishi Stotra
Author(s): Sheelchandravijay
Publisher: Jain Granth Prakashan Samiti
View full book text
________________
જ એમનું એ વિંશિકાસ્તોત્ર તેજોષીઓને - ધર્મઝનૂનીઓને સણસણતા જવાબરૂપાશે | હતું, અને એ સાથે જ, દેવ-ઈશ તો વીતરાગ જ હોય; શિવ તો કલ્યાણકર જ હોય - ૧
એનું સ્વરૂપ કલ્યાણમય જ હોય; જ્યાં રાગ-દ્વેષ ત્યાં દેવત્વ કે શિવત્વ સંભવે જ નહિ, આ સનાતન સિદ્ધાંતનો બુલંદ નિર્દોષ પણ એ સ્તોત્રમાં પડઘાતો હતો. અને સમન્વય તો એ સ્તોત્રના વાક્ય વાક્ય ટપકતાં હતો.
સોમનાથના જગવિખ્યાત શિવમંદિરમાં ત્રિમૂર્તિનું-બ્રહ્મા-વિષ્ણુ-મહેશનું મૂર્તિશિલ્પ અવશ્ય તે સમયે મોજૂદ હોવું જોઈએ. એ ત્રિમૂર્તિનું શિલ્પ, ભાવવિભોર અને ઈશમય બનીને સ્તુતિપાઠમાં સમાધિસ્થ બનેલા આચાર્યની નજરે ચડયું હશે, અને એ વિલક્ષણ શિલ્પને જોઈને જ આચાર્યના ચિત્તમાં નવતર ઉન્મેષ ઝબક્યો હશે કે ત્રણ તત્ત્વ અલગ છતાં એક મૂર્તિ કેમ ? ત્રિમૂર્તિનું રહસ્ય શું ? ત્રિમૂર્તિરૂપે પ્રતિષ્ઠિત-બ્રહ્મા-વિષ્ણુ-મહેશ શું છે? અને એ પળે ચિંતનના દરિયામાં ડૂબકી મારીને એના અતળ ઊંડાણમાંથી આચાર્યને જડી આવેલું રહસ્ય તે આ -બ્રહ્મા-વિષ્ણુ-મહેશ એ કોઈ સ્થૂલ/ભૌતિક તત્વ નથી; એ તો નિરાકાર ગુણાત્મક પરમ તત્ત્વો છે : નામ કોઈ પણ આપો. ચાહે બ્રહ્મા-વિષ્ણુ-મહેશ કે પછી જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્ર; શબ્દભેદથી પરમ તત્ત્વમાં કોઈ જ ફરક પડતો નથી. રે ! આવો સમન્વય હેમાચાર્ય સમી પ્રચંડ મેધાવંત પ્રતિભા માટે જ સુશક્ય; બાકી તો કોનું ગજું?
આ મહાદેવ કાત્રિશિકા વિશે પણ કેટલાંક તથ્યો જાણવાયોગ્ય છે. અત્યારે પ્રવર્તતી રૂઢિ મુજબ-૧. આ સ્તોત્ર મહાદેવ સ્તોત્ર અથવા વીતરાગ મહાદેવ સ્તોત્રના નામે પ્રસિદ્ધ છે. ૨. આ સ્તોત્રના પાઠમાં અત્યારે ૪૪ - ચુમ્માલીશ પદ્યો ઉપલબ્ધ/મુદ્રિત છે, જેમાં ૪૩ અનુષ્ટભ અને એક આર્યા છંદનું પદ્ય છે. ૩. વિદ્વાનોની એવી સમજ રહી છે કે આ સ્તોત્રગત છેલ્લું પદ્ય (૪૪મું) સોમનાથની પૂજા વખતે હેમાચાર્યે કહ્યું હતું. (હેમસમીક્ષા, પૃ. ૨૪૫) વિદ્વાનોની આ સમજનો આધાર, વિભિન્ન પ્રબંધોમાં પ્રસ્તુત સોમનાથયાત્રાના પ્રસંગવર્ણનમાં પ્રસ્તુત સ્તોત્રનો તે-૪૪મો એક જ શ્લોક જોવા મળે છે, તે છે. ૪. આ સ્તોત્રમાં આચાર્યનાં અન્ય સ્તોત્રોમાં મળે છે તેવી દાર્શનિક પ્રૌઢી લે તેવી બીજી કોઈ વિશેષતા) નથી; સરળ સ્તોત્ર છે.
આ બધી મહાદેવ કાત્રિશિકા સાથે જોડાયેલી પ્રચલિત ધારણાઓ છે. પરંતુ આ ધારણાઓ બધી સાચી જે છે તેવું નથી. આ ધારણાઓ / રૂઢિઓ કે સમજણ કેટલુંક સંશોધન માંગી લે છે. આપણે ક્રમશઃ ચારેય ધારણાઓ વિશે વિચારીએ :
૧. આ સ્તોત્રનું સાચું નામ મહાદેવસ્તોત્ર કે વીતરાગ મહાદેવસ્તોત્ર નહિ, પરંતુ મહાદેવ બત્તીસી કે મહાદેવ દ્રાવિંશિકા છે.
૨. આ ત્રિશિકામાં તેના નામ અનુસાર બત્રીશ જ પદ્ય (અનુષ્ટ્રભ) છે, અને છેલ્લું તેત્રીશમું પદ્ય-ઉપસંહારરૂપ કે ચૂલિકારૂપ-આર્યા છંદમાં છે. આજે ૪૪ પઘોમાં આ સ્તોત્ર પ્રચલિત હોય તો તેનો અર્થ એટલો જ કે કાળના થર જેમ જામતા ગયા, તેમ આ સ્તોત્રમાં પણ ઉમેરણો થતાં ગયાં-જે ૩૩માંથી ૪૪ પદ્ય થવા સુધી તો પહોંચ્યાં છે. જોકે દ્વાત્રિશિકાનાં ૩૨ કે ૩૩ પદ્યોનો સમાવેશ તો આજે પ્રચલિત ૪૪ છે પદ્યોમાં થાય છે જ, પરંતુ એ ૩રમાં ને ૪૪ અંતર્ગત ૩રમાં ખાસ્સો પાઠભેદ છે.
