Book Title: Hemchandracharya Ane Temne Rachel Mahadev Battrishi Stotra
Author(s): Sheelchandravijay
Publisher: Jain Granth Prakashan Samiti
View full book text
________________
૯) બીજી રીતે પણ, આ સ્તોત્ર-દ્રવિંશિકાત્મક હોય તે, સ્તુતિકારોની પરંપરામાં તદનશે
બંધબેસતી હકકત છે. સ્તોત્રોના બંધારણની તથા વિષયની બાબતમાં હેમાચાર્ય તેમના જ પુરોગામી સિદ્ધસેનદિવાકરસૂરિને અનુસર્યા છે, તે તો પ્રસિદ્ધ વાત છે. સિદ્ધસેનાચાર્ય તેમની દાર્શનિક સંસ્પર્શ ધરાવતી દ્વત્રિશદ્ દ્વત્રિશિકાઓ માટે સુખ્યાત છે. ખુદ હેમાચાર્યે પોતાની બીજી બે દ્રાવિંશિકાઓ પૈકી એકમાં સિદ્ધસેનનો નામોલ્લેખ કર્યો જ છે, એટલે આ સ્તોત્ર પણ દ્વાáિશિકારૂપે તેમણે નિરમ્યું હોય તે વધુ શક્ય ગણાય.
આ બન્ને તથ્યો તેરમા સૈકાના ઉત્તરાર્ધમાં કે ચૌદમા સૈકાના આરંભમાં લખાયેલી ખંભાતની, એક પ્રાચીન તાડપત્રીય પોથીના આધારે પ્રાપ્ત/પ્રસ્તુત છે, તે નોંધવું રહ્યું.
૩. પ્રબંધકારોએ આપ્યું સ્તોત્ર લખવાનું વિસ્તારભયે ટાળ્યું હોય અને સમગ્ર સ્તોત્રના સારરૂપ અંતિમ પદ્ય પોતાના પ્રબંધમાં મૂક્યું હોય-તે સમજી શકાય તેવું છે. પણ તેથી સોમનાથયાત્રા-સમયે માત્ર તે એકજ પદ્ય – આ સ્તોત્રગત - બોલ્યા હોય, એવું અનુમાન યોગ્ય નથી. આવા સમર્થ આચાર્ય એક બે શ્લોકમાં સ્તુતિપાઠ પતાવી દે એ ગળે ઊતરે પણ નહિ, અને તે વખતે ઉપસ્થિત રાજાઓ - રાજપુરુષો તથા અજૈન ધર્મધુરંધરો તેમજ વિરાટ જન સમુદાયની જિજ્ઞાસા પણ આટલાથી તૃપ્ત થઈ શકે નહિ. વળી, એક પ્રબંધ એવો પણ છે કે જેમાં એક નહિ, પણ ૨૦ પઘો પ્રસ્તુત દ્રાવિંશિકાનાં જોવા મળે છે. એ ર૦ પદ્યોમાં વાચના, અલબત્ત, તાડપત્રીય પ્રતિમાં ઉપલબ્ધ પાઠ સાથે મહદંશે સમાન છે, પરંતુ તેમાં પણ બે પઘોનો પ્રક્ષેપ થયેલો તો છે જ. એ બે પદ્યો થોડાક પાઠભેદ સાથે આજે પ્રચલિત મહાદેવ સ્તોત્રમાં જોવા મળે છે, જ્યારે તાડપત્રીય પ્રતિની વાચનામાં તે પડ્યો છે નહિ.
૪. દાર્શનિક પદાર્થોનું નિરૂપણ કે ચર્ચા તેમજ તજજનિત રહસ્યાત્મક કાઠિન્ય આ સ્તોત્રમાં ન હોવાને કારણે તેને સરળ ગણી લેવું એ એક વાત છે. અને મહાદેવ સમક્ષ ઉપસ્થિત થયા પછી, તેમના મહત્ત્વ અને ઐશ્વર્ય પર સૂક્ષ્મ વિમર્શ કરતાં કરતાં ઉપનિષદો અને પુરાણોના અધ્યાત્મ-સંસ્પર્શ ધરાવતાં વિચારોને હૈયે આણી તેને શબ્દદેહે પ્રગટ કરાતા આ સરળ સ્તોત્રમાં નિહાળવા એ અલગ દૃષ્ટિની વાત છે. અગાઉ ત્રિમૂર્તિ વિષયક સવાલ અને તેના ઉત્તરમાં થયેલા પ્રતિપાદન વિશે કરેલી રજૂઆતને ધ્યાનપૂર્વક તપાસતાં આ સ્તોત્રની તેવી બીજી અનન્ય વિશેષતાઓ મરેમીજનોને અવશ્ય જડી શકે; અને એવા મરમી જનો જ આ સ્તોત્રની યથાર્થ ઓળખાણ પામી તથા આપી શકે. આમ છતાં, આ માટે એક વધુ ઉદાહરણ આપણે તપાસી
ગઈ એ હેમાચાર્યનો પરમપ્રિય અને નિત્ય હૃદયસ્થિત પ્રણિધાન મંત્ર હતો. તેમના તમામ ગ્રંથોનો શુભારંભ અહં ના સ્મરણ સાથે જ થયો છે. પ્રસ્તુત મહાદેવ બત્રીશીમાં પણ તેમણે એ અહંની નિરૂકિત અને તેનાં ઘટક તત્ત્વો ફુટ રીતે વર્ણવ્યાં છે. મહાદે સમક્ષ અને ત્રિમૂર્તિ સમક્ષ સ્તવના કરતાં હોય ત્યારે સામાન્યત: જે બીજાક્ષર જૈન તત્વ સંબધુ જ મનાય છે, તેનું સ્મરણ થવું, તે બીજાક્ષરમાં જેમ જૈન ધર્મના પાંચ
પરમેષ્ઠિનો તેમ બ્રહ્મા-વિષ્ણુ-મહેશનો પણ સમાવેશ - ઘટક તત્વ લેખે કરી બતાવવો, તો એ આવા પ્રખર રહસ્યવેત્તાં દાર્શનિક વ્યક્તિત્વ સિવાય કોને સૂઝે કે આવડે ?
