Hemchandracharya Ane Temne Rachel Mahadev Battrishi Stotra

Author(s): Sheelchandravijay
Publisher: Jain Granth Prakashan Samiti

Page 19

सौम्यमूर्त्तिरुचिश्चन्द्रो, वीतरागः समीक्ष्यते । ज्ञानप्रकाशकत्वेन, आदित्यः सोऽभिधीयते ॥ ३७ ॥ अकार आदिधर्मस्य, आदिमोक्षप्रदेशक: । स्वरूपे परमं ज्ञान • मकारस्तेन उच्यते ॥४०॥ रूपिद्रव्यस्वरूपं वा, दृष्ट्वा ज्ञानेन चक्षुषा । दृष्टं लोकमलोकं वा, रकारस्तेन उच्यते ॥ ४१ ॥ हता रागाश्च द्वेषाश्च, हता मोहपरीषहाः । हतानि येन कर्माणि, हकारस्तेन उच्यते ॥ ४२ ॥
सन्तोषेणाभिसम्पूर्णः प्रातिहार्याष्टकेन च ।
ज्ञात्वा पुण्यं च पापं च, नकारस्तेन उच्यते ॥ ४३ ॥”
આ શ્લોકોનું સૂક્ષ્મ પરીક્ષણ કરતાં સહેજે જણાઈ આવે તેમ છે કે આ શ્લોકો મૂળ સ્તુતિકારના પોતાના નથી. જેમ ઋષિમંડળ સ્તોત્રમાં લેવડેવસ્ય યવ થી શરૂ થતા શ્લોકનું બન્યું છે તેમ અહીં પણ એવમૂર્તિ થ ભવેત્ એ પંક્તિને કેન્દ્રમાં રાખીને તેની સાથે સાંકળી શકાય તેવી દરેક વસ્તુ પરત્વે આ પ્રશ્નવાક્યવાળા શ્લોક ઉમેરાતા ગયા છે, એ સમજવું કઠિન નથી. ઉપર લખેલા શ્લોકમાંના ૩૬-૩૭ ક્રમાંકવાળા શ્લોકો, તે તાડપત્રીય વાચના પ્રમાણે ૩૦મા શ્લોકના વિસ્તરણરૂપ છે, તે પણ જોઈ શકાય તેમ છે.
હેમચન્દ્રાચાર્ય મહારાજે અર્દનું વિવરણ ૩૨મા શ્લોકમાં કર્યું છે, પણ ન્ નું નહિ. આમ છતાં ઉપર ટાંકેલાં ૧૨ પઘો પૈકી ૪૦ થી ૮૩માં પદ્યોમાં અર્જુન શબ્દના અનુક્રમે અ--હ્ન્ એ અક્ષરોનું વિવરણ થયું છે, તે વાત જ તે પઘો ક્ષેપક હોવાનું પુરવાર કરી આપે છે. મહાદેવ સમક્ષ બોલાતી સ્તુતિમાં આઠ પ્રાતિહાર્યવાળા અર્હન્ નું વર્ણન તદ્દન અપ્રસ્તુત બની રહે, એ રીતે વિચારતાં પણ તે શ્લોકો પ્રશ્ચિમ હોવાનું સ્પષ્ટ થઈ શકે છે. ટૂંકાણમાં ઉપર ટાંકેલા તમામ શ્લોકો પરત્વે એમ કહી શકાય કે તેમાં ક્યાંય કલિકાલસર્વજ્ઞની વાણીને અનુરૂપ એવી ચમત્કૃતિ જણાતી નથી; અને વ્યાકરણની દૃષ્ટિએ પણ તે શ્લોકો સાવ ક્ષતિમુક્ત નથી જ.
એક પાઠ સિદ્ધહેમચન્દ્ર શબ્દાનુશાસન-બૃહવૃત્તિ ઉપરના, શ્રી કનકપ્રભસૂરિષ્કૃત લઘુન્યાસમાંથી પણ મળ્યો છે, જે જોતાં તે સમયે આ કૃતિની અસલ/શુતમ વાંચના પ્રસિદ્ધ હશે તેમ માનવા મન પ્રેરાય છે. એ પાઠ તે આ : હારેળ હરઃ પ્રોવન્ત-સ્તવને પરમ પવમ્ (શ્લોક ૩ર) અહીં સર્વત્ર - તાડપત્રમાં પણ “તસ્યાન્ત પદ મળે છે, ત્યારે લઘુન્યાસમાં તન્ને" પાઠ સચવાયો છે, જે નોંધપાત્ર બાબત છે. એ પાઠને અહીં ટિપ્પણમાં સિફ્રેન્ચાઇ એવા સંકેત સાથે નોંધવામાં
આવ્યો છે.